<"
•i?
/
M. ANNAEI LUCANI
PHARSALIA.
LL
^M. ANNAEI LUCANI
PHARSALIA.
CUM COMMENTARIO CEITICO EDIDIT
C. M. FRANCKEN.
ADIECTA SUNT SPECIMINA PHOTOTYPICA ASHBURNHAMENSIS,
MONTEPESSULANI, VOSSIANI PRIMI.
Vol. I continens libros I — V.
LUGDUNI BATAVORUM 6 / /
APUD A. W. SIJTHOFF.
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/pharsaliaOOIuca
PRAEFATCO.
Superiore saeculo ineunte rnagna incessit philologos cupido
Lucani edendi. Decesserat (1681) qui Pharsaliae editionem cogi-
taverat ^) Nic. Heinsius, quo nemo magis (absit invidia) naturam
et ingenium poetarum Latinorum in se recepit. Eius collationes
et notulas quasdam nactus Peteus Burmanxus thesaurum tan-
quam draco custodivit. Erat -) „editio Lucani a Sebastiano Gryphio
„anno 1542 curata, ad cuius oram variantes plus quinque et
„viginti codicum lectiones, et simul, quae inter legendum et
„conferendum ipsi natae fuisse videntur, coniecturas suas Vir
„illustris adleverat" (sic). Eas emendationes per sexaginta annos
latuisse (Burmanniana tot annis post Heinsii decessum prodiit
ao 1740) dolendum est; magis est quod doleas, unquam Burraan-
num Lucani edendi consilium cepisse, quod Bentleius eo ab
edendi Lucani proposito revocatus est; sic enim vulgo creditur:
noluit aemulus esse Petri Burmanni Ricardus Bentleius. Testa-
tur Bentleii nepos, qui anno 1760 eius notas in Lucanum edidit :
„ilico Bentleius, inquit ^), ut ipsum Burmannum in eodem opere
„iamdiu laborasse sensit, manus retinuit, ne in messem viri
„amici falcem porrexisse videretur". Satis mire „in messem", quae
nondum maturuerat, nisi vero futura praemia laudis et lucri
cogitet. Res quomodo se habuerit' apparet ex Praefatione Bur-
*) Cf. „P. Burmannus jr., de vita Heinsii" ad a. 1660, p. 41.
-J Burmannua Praef. ad Lucanum p. 2.
•*) Praef. ad editionem q. i. M. Annaei Lucani Pharsalia cum notis H. Grotii
et R. Bentleii, Strawburryhill, 1760, 4'\ Altera editio prodiit Glasguae 1816, 8'\
I
II
manni et epistolis Bentleii '). Is anno 1722 in manibus habebat
et proxima hieme erat editurus Lucanum, quo consilio in epi-
stola eo anno ad Burmannum scripta, a Wordswortho edita rogat,
ut sibi mittat „codicem Heinsii" -), suspicatus eum „ut in Silio
„Drakenborchio, sic in Lucano sibi multum profuturum." Non
obtinuit. Et tamen duobus annis post (1724) amicum suum com-
pellat epistola, quae etiamnunc exstat (1. L), ut typographum
quendam Lugduni quaerat et privilegium procuret Ordinum Hol-
landiae. Apparet non de Heinsio frustratum desiderium, non Bur-
manni recusationem, sed defectum typographi, qui sumtus
optatos suppeditaret, impedimento fuisse. Simul Bentleius petebat
ab amico ut si quid ad Lucanum utile haberet, sibi traderet.
Burmannus noluit recusare, noluit tradere. Itaque suum ait con-
silium esse edendi poetam, dudum susceptum ; et facile credi-
mus, nam quem poetam Burmannus non cogitabat edere? Non
tamen exspectabat „amicum" propterea a consilio destiturum.
Vir astutus, ut sibi videtur „mediam quandam viam" invenit:
cum iamiam editio Britanni esset proditura, ne cogeretur obloqui
amico, constituit, praevertere eius editionem „acuti quidem, sed
„saepius infelicis et nimis temerarii critici." lamque circumspi-
ciebat typographum cum nuntiatur Bentleium „proiecisse aut
certe distulisse editionem." Proiecit et distulit suam Burmannus:
abiecit Bentleius, non quod Heinsium aut Burmannum despera-
ret se posse superare, sed propter emolumentum non satis cer-
tum et plures competitores, Burmannum et alios.
Erant eo tempore duo iuvenes, qui eandem provinciam susci-
pere avebant : Francisgus Oudendoepius et Gottlieb Cortius
(Kortte), prior Burmanni alumnus et Scholae Harlemensis Rector,
alter in universitate Lipsiensi inde ab anno 1726 per aliquot
annos luris Professor et Burmanno per commercium epistolarum
notus. Utriusque, ut notum, et Burmanni exstant editiones.
Oudendorpii Lucanus prodiit a^ 1728 cum notis ipsius et anti-
^) A Wordswortho editis, cf. Hauptii Opuscala vol. III p. 101 et 107.
-) Exstabat codex Heinsii, de quo vid. Notitia Codicum infra scripta. Sed sine
dubio rumor ad eum venerat de emendationibus Heinsii.
iir
qmorum; Cortius ut praeverteret aemulum suum „Harlemensem
ludimagistrum" *) ampliores annotationes premens parvam emisit
editionem Lipsiae 1726 (8^ min. 351 pagg. „Pharsalia — recen-
suit et plurimis locis emendavit G. Cortius"). Burmanni editio
prodiit in 4° ao 1740. Ex his sine dubio optima est Oudendorpiana,
etiamnunc utilissima propter largum apparatum antiquiorum
interpretum et materiae prudentem dispositionem, Burmanniana
pluris esset facienda, si vel sola Heinsiana, quae continet, spei
susceptae magis responderent ; sanam rationem et copiam lectionis
in Burmanno non desideramus, sed loquacitas non compensat
in emendando iudicium saepe vacillans, et temere iactatas con-
iecturas, quas paulo post revocat ipse, nec tamen delet. Accedit
in his omnibus saeculo commune vitium, quod ne Bentleius
quidem, si Lucanum edidisset, fuit evitaturus, nempe quod nume-
rabantur codices potius quam ponderabantur, aut nimium tribue-
batur iis libris quos casus editori obtulisset; sic factum videmus
in annotatis Bentleii, sic ab Hugone Grotio, quamquam hic,
dum Parisiis moratur, meliores nactus est ^), sin fortuna ad-
versa eum Parisios non duxisset, illos non consuluisset. Gravius
etiam est, quod numero codicum subinde obruimur. Post Bers-
mannum Professorem Lipsiensem, qui suas et Pulmanni colia-
tiones editioni a se paratae a^ 1589 adiecit, nemo Lucanum typis
exprimendum curavit, quin calculum quendam adiecerit aedificio
perficiendo, suique offlcii esse putarit memorare quid octo Pul-
manni, quid Remensis, quid Estensis, quid Veneta, quid quatuor
Lipsienses, et nescio qui praeterea contineant; quo saepius repe-
titur Lucanus, eo magis increscit cumulus, qui ne poetae tumulus
fiat verendum est; augetur numerus codicum apud Cortium sub-
') Opprobria in Oudendorpium effandere non lassum Cortium (cf. in Cortio-We-
beriana I. XXX) Nemesis assecuta est, iam statim per Burmannum, mox per alios
usque ad hanc aetatem.
-) Gbotius utitur Thuaneis duobus, Parisinis, aliis; tenui indicio unus Parisi-
nus Grotii cognoscitur esse Regius. Ad I. 681 Grotius: .,multo melius in M. S. P.
quod tela". Secundum le Jay (Lucani liber primus, Paris. 1894) quod habet Q, qui
est Par. 7900 = 5073 sive Regius Oudend. (cf. Oud. p. ttt) et noster. Alibi vero
Farisinua Grotii non convenit cum Regio. Ultra libruni I editio Doct. le Jay non
processit. Ex I 5G6, 602, 695 nihil amplius efficitur. Habuit Grotius ex Bibl. Regia
MSSduos „alterum antiquiorem, alterummanu recentiore', iibrum Fr. Thuani,denique
-alium non minus vetorem" Puteanorum. Vid. Grotii Praef ed. 2"* et Oudend. p .**".
IV
inde ad quadraginta et amplius, ex quibus nullus probe collatus.
Chartae parcam, sed conferat mihi aliquis, quae Cortius ad I.
683 congessit. Non tam inepte ostentator fuit aut Grotius aut
Bentleius, sed tamen, si qua lectio blandiebatur, arripiebant
securi de eius origine, si modo e libro MS. non admodum per-
verso prodisset; Heinsius quoque propter numerum MSS, quos
inspexisset, laudatur. Sed addamus saeculi propriam virtutem.
Veteres illi excellebant lectione varia et multiplici, unde ad
quemvis nodum extricandum nubem exemplorum paratam ha-
bemus, nobis quorum aures et animi occupantur saepe rebus
et iudiciis ab antiquitate alienissimis, operose lexica sunt com-
ponenda ad singulos auctores, ut indigentiae nostrae subvenia-
mus, interim studium antiquitatis labefactatur et circumspicienda
sunt fulcra ne corruat, idque sedulo facimus, Sed ut redeam
in viam, manebant diu veteris vestigia moris et admiratio molis
indigestae.
C. F. Webekus medio paene saeculo nostro sibi beatissimus
videbatur quod Cortii ampliores annotationes pretio impenso sibi
paravisset et edere posset. Nam ut audivit ^) „Cortii commen-
„tarium cistae vili inditum pulvere obsitum tineisque perforatum
„necopinate repertum esse", „ego, inquit, ilico equum conscen-
„dere, Zv\^iccaviam Ciza, ubi tunc commorabar, cursu citato
„vehi, omnia et Cortii et Martyni-Lagunae ^) emere". Atque
haec facta sunt anno huius saeculi vicesimo sexto. Et Martyni-
Laguna critica facultate non superabat Cortium ^). Dolendum
est quod Weberus illas copias invenit; melius operam collocas-
set in edendo poeta quam commentatore. Nunc constitit ea in
praeviis quaestionibus enodandis, veluti de versibus spuriis
M Praef. editionis Cortio-Weberianae p. iv.
") Scilicet Martyni Laguna, Heynii discipulus, reliquerat Cortiana a se emta,
eiusque lieredes aegre Webero ea concedebant Cortii praeter praeviam illam edi-
tionem a. 1726 nihil etiamtum prodierat.
•^) Bibliographus erat melior et quantum video multo diligentior et certe mo-
destior quam Cortius. Eius epistola ad Heynium a. 1795 data accuratum coii-
spectum continet editionum Lucani saeculo XVI antiquiorum, exstat in Cortio-
Weberiana II pag. 531 — 564. Codicum vetustorum collationes, quas M. Laguna
enumerat ed. laud. p. 529, (partim) flammis interierunt cf. 1. 1. I p. XXXV. Vid.
II p. 529 et 566 notae Weberi.
(Weberianae 11. p. 877 — 614) et de antiquis Vitis poetae, deiiue
eius extrema voce et de duplici Pharsaliae Lucaneae exordio
(programmata Marburgensia a. 1856—1860). Nec ad poetam
ipsum emendandum novi quidquam adhibuit praeter quatuor Lip-
siensium collationem, gua in universum, cum locus singulis
libris non assignetur, quem in congerie MSS. tenere debeant,
confusio augetur potius quam clara accenditur lux; annotatio-
nem ad singulos versus edidit Grotii, Bentleii, nostratis, sed
parum noti E. de Clercq van Jever, velitis in re critica admo-
dum temerarii (.,Spec. selectarum Observationum in Pharsaliam,
novae editionis prodromus" et „spec. alterum". LB. 1772) et
sic instructam editionem suam (distinguendam a Cortio-Weberiana)
emisit Lipsiae a. 1821 — 1831 tribus voll., quorum tertium con-
tinet scholia undecunque congesta cum designatione codicum 150
quos passim adhibuit. Quid huic scholiorum editioni desit, intel-
legent quibus egregia cura ab Usenero in Commento Bernensi
posita nota est. ^)
Bentleii opera non processit ultra librum V -), Heinsius nihil
ipse edidit, itaque ex triumviris illis nobilissimis Grotio, N. Heinsio,
Bentleio solus restabat Grotius, cuius recensionem usque ad
haec tempora posteri sequerentur; nec ex antiquis philologis
ullus magis aptus erat constituendo fide dignum contextum.
SciUcet Grotius minime iactator ingenii non recepit correctiones
temerarias, et emendationes fere non tentavit nisi codices ab
eo Inspecti suspitionem moverent nec sprevit quae prima specie
insolentia in tradita lectione viderentur ^)..
Ex Heinsianis ad Lucanum notulis multa interiisse creditum
') Non potest non desultoria opera esse, quam ad hanc turbam adhibuit.
Tamen fundamenti loco, inquit p. VII inf., servire possunt codices Bernensis
seenndus et Wallersteinensis". Hoc quidem recte.
-) Nempe quatenus ad editionem erat parata; nam in reliquis quoque passim
quaedam adscripta inveniuntur. lam ad T"°* librum multo paiaciores sunt annota-
tiones qnam ad superiores.
^) Sic complosas manns probavit II 292. Prima editio Grotii LB. prodiit a. 1614,
secunda et tertia a. 1625 et 1639, postquam in exilium missus Parisiis nova
subsidia nactus est. Optima est secunda ; notae autem in minoribus editioui-
bus Elzevierianis, Farnabiana (Amst. 1714 in 12°), Schreveliana (L''. 1658 8" min.)
fere permixtae; separavit Gronovius.
VI
est. Ego pauca interiisse puto nec magnopere desideranda. Tres
sunt quasi fontes cognoscendi curam Heinsianam in Lucano
positam, sed non aeque limpidi. Primo loco Cortius contendit
se quasdam habere marginales notas Heinsii, sed in priore
editione eaedem notulae plus semel dicuntur Viri Docti quae in
altera Heinsii, unde apparet Cortio ipsi de re parum constitisse.
Nec mirum frustra in Bibliothecis Hamburgensi et Berolinensi
has notas quaesitas esse. In omnium manibus sunt (de his altero
loco dicendum) „N. Heinsii Adversariorum libri IV", Franekerae
ao 1742 a P. Burmanno iuniore in 4^ editi, qui continent egregia ad
Lucanum. Tertio loco commemoranda supra ab initio iam de-
scripta editio Gryphii, quae re vera interiit. Sed continuit praeter
lectiones 25 codicum, quos Burmannus Praef. pag. paenultima
enumerat, etiamnunc cognitos plerosque, et quorum varietatem
Burmannus commentario suo inseruit, in margine adscriptas
suspitiones Heinsii admodum diversi pretii, quas omnes Burman-
nus in suam annotationem recepit, etsi sunt sine dubio inventa
subitanea et ab Heinsio prelo non destinata. Continent ramenta
auri, sed multa etiam magno viri nomine indigna, nec compa-
randa cum iis, quae vir magnus, in Adversariis postea editis,
ad communem notitiam praeparata reliquit. Et tamen de his
tacet Burmannus. Num, ut voluit parcere scilicet pygmaeus
Burmannus Bentleio, sic Heinsio, cuius audaciam in Adversariis
scribendis non nimis probaret? An cum ederet Lucanum Adver-
saria in manibus non habebat? Utut est, non magnopere ea
curavit. Adversaria, si voluisset, potuisset conferre. Narrat Bur-
mannus iunior se, dum Leidae studiorum causa versatur, a
patruo Adversariorum partem describendam accepisse et a^ 1737 ^)
sibi curam edendi omnia esse impositam, tribus igitur annis
ante Lucani editionem ; potuit sane, si valde cuperet, ab affine
suo quandocunque vellet Adversaria recuperare Burmannus ^).
^) Cf. Praef. ad Adversaria p. ** 2 versa.
-) Burmannus iunior, qui novtrat Adversaria ab haeredibus Heiusianis Goesiis
Cruciisque, 50 demum post Heinsii mortem annis, nempe a° 1730 patruo suo
tradita esse, miratur, unde Broukhusius post Tibullum suum (1708) iam duo
priora capita libri IV Adversariorum exprimere potuerit, cum certe a Burmanno
non acceperit. Praef. Adv. p. ** 3. Contra est; accepit a Burmanno et hic a
VII
Post Burmanni editionem (1740) saeculum et amplius prae-
teriit sine fructu quod ad criticam poetae tractationem attinet.
Nam Bentleii opera, quae a. 1760 prodiit, multo ante erat per-
fecta et expectationem eruditorum fefellit. Bentleio certe res non
ita successit atque in Horatio, non quo ingenium eius defecerit,
sed cum in usu auctoris subinde erret (veluti in continuatione
negationis, in iunctura membrorum per que — et, in repetitione
eiusdem vocabuli post breve intervallum, quam igni et ferro
expellit), tum ad corrigendum se accingit sine necessitate et proba-
bilitate palaeographica ; porro codicibus paucis, quos in manibus
habebat, non optimos, his igitur ducibus utitur nimis fidenter.
Carolum Hermannum Weise piget cum Bentleio consociare ; sed
is ante saeculum quod dixi post Burmannianam exactum, a" 1835
„ad meliorum librorum fidem" ut inscribitur, Lucanum „recen-
suit scholiisque interpretatus est et indicem adiecit". Duos habe-
bat scilicet „libros" Argentinensem cum Sulpitii notis anni 1509
et Petri Aeolici „ante annum forte 1494". Oudendorpium repre-
hendit, quod tam paucas bonas memorabilesque lectiones receperit
(p. xix), ipse tamen (nec per se iniuria) tenax traditi, interpres
potius quam criticus ; absque eo esset, non Haskinsius in egregia
editione hunc e vestigio secutus esset; cuius editionis, etsi con-
textum Weisii sequitur et ad corrigenda poetae verba parum
confert, tamen hoc loco vel propter elegantem versionem, qua
obscura saepe illustrat et Heitlandi doctum introitum mentio
non erat omittenda („M. Annaei Lucani Pharsalia edited with
English notes by C. E. Haskins, M. A. Fellow and classical
Lecturer of St. Johns College, Cambridge. With an introduction
by W. E. Heitland, M. A. Fellow and Tutor of St. J. Coll.
Cambr., London 1887").
Qui primus recta via institit disciplinae Ritschehanae alumnus
fuit: GuiL. Steinhart, dissertatione „de emendatione Lucani",
Crucio. Hoc nunc apparet ex epistolis J. Broukhusii editis a Doct. I. A. Worp
progr. Gymn. Gron. 1893/94 ep. XCI p. 136. Crucius, heres Heinsii, commodasse
videtur Burmaiino, ea condiciono ut ne publici iuris faceret quidquam nisi so
(Crucio) permittente, cf. p. 121 et passim. Post a. 1730 vero licuit edere.
VIII
Bonnae edita a. 1854, quem, antequam telam susceptam per-
texere posset, exstinctum esse, magis etiam dolendum esset, si
chartulas eius oblivio pressisset. Steinhartus sano iudicio omis-
sis deterioribus codicibus contulerat Vossianos 1 et 2 (V et U)
et Montepessulanum (M), ex quibus alterum Vossianum primo
longe praeferebat, Montepessulanum et his et aliis, quos novis-
set, iudicabat superiorem. Usenerus, qui proposuit specimen
editionis recte instituendae (..Lucani pugnae Pharsalicae narratio
Phars. VII. 385 — 711, ex H. Grotii recensione cum commen-
tario critico, Gryphiae 1868"), his addidit Bernensem n*^ 45 (B)
collatum a Pfandero, saec. X ineuntis et lectiones Commenti (C)
a se postea (1869) editi. Idem suppeditavit Dielsio (Seneca und
Lucan, BeroL Verlag der KonigL Akad. der Wiss. 1886, p. 33,
sqq., in quo Phars. X v. 194 — 331 editi sunt) lectiones Gembla-
censis s. Bruxellensis 5330/2 et Vossiani 3, quos ipse contulit.
Hunc apparatum (nempe MVU a Steinharto, B a Pfandero, CG
ab Usenero collatos) auxit Hosius („M. A. Lucani de bello Civili
hbri decem. G. Steinharti aliorumque copiis usus ed. Car. Hosius.
Lips. Teubner 1892") selecta varietate Berolinensis et Cassellani
denique Italorum trium quos partim inspexit, qui paucis locis
profuerunt et raro commemorantur.
Steinhartus ^) et Usenerus quanta cum cura libros suos con-
tulerint mihi saepe apparuit eosdem cum illis codices aliquamdiu
exploranti. Et de Hosio post trium annorum usum locupletior
testis quam cum ao 1893 (Philol. Woch. 1893 p. 300) eius libri
censuram dedi, afflrmo quod olim testatus sum ; eius editio
studiis Lucaneis bonum fundamentum egregia ccKQL^sia composi-
tum offert. Si quis tamen ea editione satisfactum putat postu-
latis omnibus, et fuit qui crederet, valde errat, — nisi forte
nulli lectores sint, qui amplius scire cupiant quam quid in MSS.
tradatur, et ab editore, qui se insinuavit in mentem et sermo-
nem auctoris obscuris locis cognoscere velint, num se ludat imbe-
.cillitas sua, an taciturnitas editoris, an mendum non correctum.
^) De Steinharto raro dubitavi; si quod discrimen erat notabile inter nostras
eoUationes, utramque dedi. Saepius in notulis criticis M et m confunduntur, quod
pro certo affirmare possem exemplis e libro VI, si tanti esset. Meae collationes
iam factae erant antequam Steinhartianae prodierunt.
IX
Ut par erat, ultra textum constituendum editio Teubneriana
non procedit. Multis locis Pharsaliae mens poetae paene divi-
nanda est et oboritur dubitatio, utrum poeta an librarii in culpa
sint, an denique nos lectores, quibus proprietas saeculi Neroniani
non satis sit familiaris ; variaeque interpretationes tentandae, si
forte ad aperiendam mentem poetae clavem offerant et verbis opem
criticam efflagitare visis lucem offundant; saepe admoto loco
parallelo eatenus tenebrae pelluntur, ut credere possimus verba
eius poetae nos tenere, qui a novis et abstrusis non alienus et
admodum in nexu sententiarum dissolutus est, qui invectivis et
sententiosis gaudet, in quibus vehemens animi affectio sensa
mentis saepe effundit et iuxta ponit sine apto vinculo, qui
denique omnino trita deserit sic, ut paulo difficilius sit consue-
tudinis grammaticae ratione habita huic discrimen inter fas et nefas
constituere. Ut, si solus auctorem legis ad coniciendum mentem
tum demum advertes, si sententia nulla aut inepta te moveat, sic
si quid communi eruditorum opera peragitur, proposita aut ten-
tata enarratio probe explorata necessitatem emendationis demon-
strabit, aut revocabit ab inutili correctione ; etsi ante omnia
exigitur pura traditi contextus species, tamen qui succedit editor
hoc suscipere et proflteri existimatur, ut edat quae intellegi
possint et sanatione non egeant iam, nisi diserte lectorem ad-
moneat.
Restabat igitur post diplomaticam editionem, quae (iure suo)
Harpocrate est taciturnior alia desideranda, quae, quantum eius
fieri posset, aut recepta defenderet et excusaret e necessitate,
et lectionem traditam contra aliorum dubia vindicaret aut emen-
dationem tentaret. Breve ut faciam, commentarius criticus utile
supplementum diplomaticae editionis nunc erat futurus, simul ut
ex inventis Grotii, Heinsii, Bentleii, aliorum caute optima quae-
que reciperentur, et ex eorum ingeniis aliquod lucrum in verba
poetae redundaret.
Non igitur esse mihi videbatur cur operam anno h. s. 91 suscep-
tam, quae huic desiderio posset respondere, post Hosii editionem
de manibus ponerem. Scilicet ultra textus constitutionem mihi
procedere semper proposueram. In quo ne mihi accideret, quod
Clercquio, Webero, Steinharto, Gentliio aliis, ut operi vsuscepto
succumberem aut defatigarer non perfecto, contrahenda vela esse
existimaram, cum praesertim non iuvenis, ut illi, telam exor-
direr. Itaque in notis libris MSS fere *) mihi subsistendum esse
putavi. Scilicet pauci sunt veteres poetae, qui tot exemplaribus
proditi sunt, quot Lucanus, quos si velit quis omnes excutere,
Herculeurn laborem suscipiat cum exigua spe successus.
LiBKOS MSS. a superioribus adhibitos editoribus Weberus
enumerat 79 ^). Manitius ex catalogis vetustis amplius octoginta ^),
quibus addendi primum codices saeculo XIV et XV scripti, deinde
pars Italicorum, quorum duos tantum continent Manitii cata-
^ogi, cum multo plures sint. Ex sola Vaticana A. Mau V. C.
in notitia MS. mecum communicata 28 recenset ^) ; Florentiae,
Neapoli, Venetiae, Paduae amplius 20 vidit Clar. J. v. d. Vliet ^),
Ex his, quos numerum 150 fere explere apparet, unum alterum-
que codicem, nondum collatum, diligentius exploratum aliquid
profuturum Lucano, non est desperandum, sed ea spes tam est
exigua, ut studium emendandi Lucanum ex bonis libris adhuc
notis nemo prudens propterea differre debeat.
Libri, quibus usus sum, sunt:
AsHBUKNHAMENsis (A) Parisiis in bibl. pubL Nouv. Acq. Lat. 1626
(Libri 28) ; nunc primum contulit diligenter a me rogatus Dr. M. A.
Kkeling. — Continet 145 folia, in quibus 34^°i bis numeratur.
') Ashburnhamensis, Daventriensis et excerpta ex ET accesserunt.
") Praef. editionis Cortio-Web. I. p. xx — xxvii.
•^) Manitius, philologisches aus alten Bibliotheken (bis 1300), R. Mus. N. F.
XLVII Erganzhft (1892) p. 54 sqq.
^) Ex Palat. No 1678—1687: X, ex Urbin. I (656), ex Ottobon. 1192, 1210,
1497, 1712, 1803, 1881, 1951, 2007, 2872: IX, ex Regin. 1543, 1554, 1634, 1802,
1879, 2069, 2070, 2080: YIII. Summa XXVIIL
^) Cui magnas gratias debeo, quod in itinere Italico, sua causa iam valde occu-
patus, non destitit Lucani codices anquirere et breviter describere. Codices sunt
Florentiae codex bibl. Eiccardianae 546 foL L. IV. 12, alter bibL Magliabecchia-
nae „Cod. chart. saec. XV" Catalogus. Neapoli CataL bibl. Lat. p. 160 sqq. ; IV.
E. 26 sqq. CCXXVI— CCXXXVI undecim codices. Venetiae Marciana cod. CCCCLII—
CCCCLIV ; catalogi supplem. vol. II cl. XII, cod. XXXIII— XXXV, cL XII cod.
CXXXIV, CCXXIV, octo codices. Paduae n. 601 (cont. librum I— V), et bibL S.
Antonii I n. 13. Summa XXIII.
XI
Singulae paginae continent 27—30 versus. Forma 270 (269) x 191
(190) mm. Margines sunt 40 (41) mm. Folia 144 et 145 saec.
XII addita. Fol. l^ syngrapham quandam continuisse videtur,
In qua Delisle V. C. agnovit inter alia haec verba: „anno XII
regnante Karulo rege". Ipse Lucanus incipit fol. 2 post versi-
culos aliquot de vita Lucani paene evanidos (aliunde notos) saec.
XI aut XII scriptos. Inscriptio : m annei lucani belli givilis
LiBER I iNciPiT, in fine libri : m annei lucani belli civilis
LIBER I EXPLICIT. INCIPIT LIBER II FELICITER. Et SiC pOSt rcUqUOS
quoque libros, interdum omissis verbis helli civilis. ludice V. C.
Delisle Codex est saeculi IX, de quo omne dubium praecisum
tabula phototypica a me huic editioni addita. Cf. Mnemosyne
N. S. XIX p. 19. Una manu aequabili et eleganti scriptus est,
nam quod fol. 63 sq. et 96 sq. elegantior conspicitur littera,
maiori diligentiae scribentis debetur denuo opus resumentis. Va-
rietas lectionis, in margine adscripta adiuncto signo quodam
supra verbum poetae repetito, est saec. XII. Paulo recentior manus
in textu litteras quasdam correxit aut verbum supra scripsit.
Sic 1. VIII. 859 secundam manum Sertori correxit haec recentior
addita i. Scholia sunt pauca et exigua nec ullius momenti.
Statim huic subiungo Bernensem (B) N 45 coUatum roganti
Usenero ab E. Pfander et iterum a^ 1890 ab Hosio inspectum. Est
saec. X. Mire cum A consentit, ita ut in discrepantia codicum A et M
stet a partibus codicis A. Sic V 580 AB inverso, M.inversa, 691 AB
quod mittere, M committere, 771 AB praestare, M praebere, 811
AB tectas, M tactas aut tacitas, VI 32 AB metatur, M metitur, 51
AB et, M en, 65 AB medio, M mediae, 101 AB^ manent, M iacent,
118 AB castris, M claustris, 128 AB ad, M in, 144 ABj implere,
M in plebe, 189 AB premit, M petit, 200 AB torta, M portae, 207
omittit M, habent versum AB, 206 AB eligit, M ilicit, 208 getulus
A et fortasse B qui in rasura habet : sic lybicus, ut est in M, 264
AB claustra, M castra, 401 AB terrenumque novas, M terrenum
ignotas, 582 AB comp^-essas, M conspersas, 585 AB avellere, M aver-
tere. Haec omnia tam ad amussim conveniunt, ut alterum ex altero
libro descriptum esse appareat. Antiquiorem esse A etiam ex
III. 167, 168 efficitur, ubi versus in A prima manu omissos et
In margine positos contextui inserit B, sed alieno loco: hoc
XII
ordine 165, 167, 168, 166. Liber, quem B exscripsit, habebat 167,
168 in margine. Contra si qui librarius Bernensem exscriberet,
non versus 167, sq. e contextu removeret.
MoNTEPESSULANus (M) olim Buherianus a possessore Buherio,
cuius arma cum aliis picturis initio libri et in fine cernuntur
(cf. Mnemosyne XIX p. 16, sq.) nunc asservatur Montepessuli
in bibliotheca Scholae Medicae sub numero H N 113. Forma
est 321 X 212 mm. Constat ex duabus partibus quarum prior
complectitur libros I — VI altera VII— X. Quaterniones habet 14,
folia 108. Inscribitur : liber s. martini hednensis. Saeculi X esse
satis constat, etsi externa indicia temporis desunt. Cf. imago
phototypica adiecta ^).
In singulis paginis sunt versus 38, raro 36 aut 37 ; si forte
39"« adest, manus est diversae et in fine paginae addituspost scriptos
reliquos. Alia manu scriptam esse alteram partem (lib. VII — X)
apparet e forma litterae A aperta (Langobardica) et j caudatae
pro i. Porro ultimas paginas inde ab 106'" alius scripsit. Plures
manus in libro emendando occupatae fuerunt. „Prima manus
,,non admodum perita fuit, innumeris locis male vocabula divisit
„et male legit, subinde quoque spatium vacuum reliquit explen-
„dum. Mendas ab eo commissas erasis prioribus, itemque lacu-
„nas illas sustulit coaevus librarius, tam peritus legendi quam
„correctionis faciendae et occultandae; subinde tamen vel per
„rasuram apparent primae litterae. Facile autem agnoscitur illa
„manus atramenti colore. Nusquam apparet eum librarium ex
„alio exemplo correctiones petivisse, quam quod prior usurpas-
„set" cf. Mnem. XIX a. 1891 p. 17, sq. Conveniunt cum his
quae ex Steinharti schedis postea edita sunt. Qui quod saepius
quam mihi contigit deletam lectionem invenit, explicandum esse
puto e meliore condicione libri, quo tempore Steinhartus multis
ante me annis eum contulit ; nunc multis locis mera divinatio
est constituere quid praeter primam cuiusque verbi litteram
lateat; chymico adiumento uti mihi non licuit, cuius olim adhi-
biti vestigia hic illic mihi in asperitate chartae pergamenae et
^) Scholion marginale in pagina adiecta: ,,Qm ipsis victoribus non e cu(ra) inter-
fectos sepelire'". Prius scriptum erat: ipsi victores. Supra scriptum b. = bus.
XIII
confusis litteris deprehendere visus sum. Utique non facile est
locum afferre qui ex primum erasa sed rursus revocata lectione
sit emendatus. Latent sub illis correctionibus mendae stupidi
librarii, cuius peccata Hosius Praef. p. viii — ix acervatim colle-
git, ex quibus apparet, librum unde M descriptus est, habuisse
vocabula uno tenore scripta sine interstitio et capitales aut
unciales habuisse litteras.
Liber fuit notus Heinsio, qui eo antiquiorem Lucani codicem
se vidisse nullum dicebat, et Oudendorpio, qui selectam ex eo
varietatem habuit; tum, ut dixi, Steinhartus eum diligenter
contulit et, ut opinor, H. Genthe, qui a^ 1868 scholia ex eo
(sane exiha) edidit (progr. des Gymn. z. grauen Kloster, Berol.
1868). Intercedentibus Curatoribus Universitatis Rheno-Traiectinae
V. A., et Legato Gallico Viro nobilissimo qui Hagae commo-
ratur, contigit mihi ut librum pretiosum per aliquot hebdomades
domi meae consulere possem. Steinhartus librum descripsit in :
„Symbola Philologorum Bonnensium in honorem Fr. Eitschelii
collecta Lips. 1864— '67" p. 287—300.
Erlangensis (E). Hunc codicem contulit et descripsit A. Genthe
in diss. Jenensi a^ 1894. Notatus est num. 304. Forma est 265
X 184 ram. Scriptus saec. X continet praeter alia Lucanum
totum exceptis verss. X 376 usque ad fin., quos manus XV
saec. supplevit. Duo librarii pari diligentia scripserunt. Constat
fohis membranaceis 147 (17 quatern.); singulae paginae habenl
28, raro 29 versus. Cum Hosii editione contulit G. 1. 1. p. 31 — 63.
Pauca singularia habet E, et admodum similis est hbris AB et
M, non tamen est exscriptus neque ex AB, neque ex M ; locis
illis supra memoratis librorum V et VI, ubi discordant A et M,
Erlangensis 9^9 cum M, 17©^ cum AB consentit, nempe cum M:
V. 691 committere ubi A qiiod miitere, VI. 65 mediae contra medio
A, VI. 101 iacent contra A manent, 144 in plebe, ubi implere A
ex implebe manifesto natum, VI. 157 nos contra A non, VI. 189
petit contra premit A, VI. 200 portae {porte) contra A torta, VI.
393 sidere contra A silide, VI. 401 ignotas contra A que navas
{yiovas P"). His igitur locis apparet E non natum esse ex AB;
nec magis ex M prodisse ex sequentibus conficitur, ubi contra
XIV
M Eiiangensis cum AB consentit: V. 206 furorum — furoris M,
518 inverso — inversa U, 771 praesiare — praehere M, 811 tectas
— tactas (tacitas) M, VI. 32 metatur — metitur M, VI. 41 tesqua
{tescua) — testa M, VI. bl et — en M, VI. 81 pabula — pabula
{gramina) M, VI. 100 perempta — cadentum M, VI. 118 castris —
claustris M, VI. 128 ad — in M, VI. 207 adest versus — deest
in M, VI. 208 Getulus — sic Lybicus M, VI. 264 claustra —
cast7'a M, VI. 532 compressos {conspersos m 2) — conspersos M,
VI. 585 avellere — avertere M, VI. 746 excussa — concussa.
Cum igitur ex nullo huius classis (ABM) codice sit exscriptus
E et tamen in plerisque ac paene omnibus cum iis concordet,
sequitur eum ex communi fonte ductum esse. Idque ita esse
apparet etiam ex omissione versuum, de quibus infra agetur.
Ad unam classem, ut dixi, referendi ABME. Pertinuit ad eam
quoque contextus, hodie perditus, ad quem Scholia Bernensia scripta
sunt, quae vulgo Commentum Bernense (C) dicuntur. Non iustum illud
commentarium multo minus perpetuum esse facile apparet ; nam
cum expositione paulo ampliore singulorum locorum habet quo-
que scholia brevia et glossemata, quae sine verbis auctoris im-
perfecta sunt et speciem habent interlinearium aut marginalium
notarum. Videtur igitur ex codice quodam Pharsaliae exscriptum
CoMMENTUM. Lemmata adsunt, sed ea saepe aliam continent
lectionem quam illa est, qua interpretatio nititur ^). Probabile igitur
est Lucani quendam cultorem contextu omisso, quo pertineret,
annotationem cum glossematis transscripsisse et ex suo codice
lemmata postea supplevisse. Lemmata habent auctoritatem cuius-
vis codicis saec. X ineuntis, explicatio longe maiorem, continet
enim saepe vetusti cuiusdam interpretis testimonium. Fundus
scholiorum Bernensium pertinet ad tempus, quo Livius etiam
Integer exstabat et Sallustii Historiae, et ex iis hausit interpres
primitivus, ut mihi videtur, largius quam fit in forma scholio-
rum nunc exstante, quae, ut solet, testimonia continent in breve
contracta. Useneri editio sic inscribitur: M. Annaei Lucani Com-
^) Scholia adscribebantur ex alio subinde codice, ut ad Aeschylura scholia Medi-
cea, potissimum ad Choephoros. In Cassellano quoque omnia scholia alia manu
manifesto aliquanto post textum scripta, et sine dubio in aliis quoque codd.
XV
menta Bernensia edidit Hermannus Usener Lips. 1869 8^ 338 pag.
Continet „Commenta" cod. Bernensis litt. 370 saec. X. Praeter
„Commenta" exstant in eo codice (vid. Usener p. VIII) Adnota-
tiones, quae conveniunt cum Scholiis Vossianis; haec Usenero
contulit ex parte Pluygersius, ut Adnotationes correctius ede-
ret ^). — Ut distinguerentur scholia et lemmata, illa httera C,
haec minuscula httera c notavi, varietatem adscripsi, quae mihi
Commentum perlegenti certa et alicuius momenti videbatur.
Omisi memorare ea in quibus laudandis C cum textu tradito
conveniebat, quibus Hosius auxit „Testimonia".
Ut appareat discrimen lectionis lemmata inter et scholia, quod
subinde obtinet, cf. II. 397 (p. 76 18 Us.) mdloque a]n.qua, VII.
451 ast7'a Thyestes] a. Thyestae, V. 543 deducta] diducta, X. 199
meditantur] moderantur, X. 245 fluctu] flatu. Ceterum alia quoque
sunt ad Lucanum commenta sine textu adscripto, sic Manitius
R. Mus. 1. 1. ex Catal. Bibl. Tegernseensis saec. XI N 6 affert
„Commentum in Lucanum" et ex Catal. Corbeiensi saec. XII,
N 330 „Vacca in Lucanum". BibUotheca Florentina continet
Catal. p. 20 n. 264 codicem Ashburnhamensem „Lucani" in quo
textu omisso commentarius perpetuus in poetam scriptus est ^).
Quatuor libri ABME poterunt una littera, veluti ^ significari.
Ego varietatem ex A totam dedi, quoniam adhuc non erat nota,
ex B qui plane convenit cum A, et E qui pauca singularia habet,
selectam.
VossiANus SECUNDUS (U). Codcx Voss. Latinus in Folio N^\ 63,
129 foliorum, 305x195 mm. Quaterniones XVI, ex quibus pri-
mus habet septem, quintus decimus novem folia, sed agglutina-
tum est folium unum, in quo praeter alia est Vita Lucani:
') Cf. etiam „H. Genthe iiber die in den Comm. Bern. angegebenen Varianten
des Pharsaliatextes", Hermes VI. 214 sqq. (Berol. 1872). — SchoJia Vossiana
etiamnunc suum editorem exspectant. Legi' dum conferebam codices VU omnia, et
raro inveni quod ad emendationem posset adhiberi. Maiorem partem edidit in
commentario suo Oudendorpius, "Weberus vol. III omnia, sed cum aliis permixta
et confusa habet.
-) Refert Vlietius de hoc: Cod. chart. XV saec. in fol. min. Catal. p. 20 n. 264.
Non continet textum sed commentarium perpet. cum lcmmatis, folia 145. In fine
Deo gratias, Amen. Expletum die X April. 1475 in villa Valdagny.
XVI
.,Lucanus iste Hispanus genere", rell. Cf. Weber, progr. Marburg.
a. 1859 p. 2, Mnemosyne XVI (1888) p. 394. In summa pagina
praeterea leguntur verba: „tluminis in morem" i. e. v. 5 epigram-
matis metrici apud Oudend. p. ****3, Hosium p. 337. Altera
pagina vacua est.
Scriptus est saec. X. Duae manus discernuntur satis similes
inter se, veluti fol. 81^, 89^ Saepe erasa sunt verba, et in litura
correcta prima manu. Subinde etiam prima manus spatium
vacuum reliquit, quod altera suppleret. Factum hoc ubi prima
exemplar suum non potuerat legere, sive quod id non nimis
perspicuum esset, sive quod ipsius peritia dignoscendi non ad-
modum magna esset, utique nihil hinc efflciendum de sinceritate
loci, rasurae enim aut 2^© manus supplementa locis etiam mi-
nime suspectis inveniuntur; quare non semper rasuram notavi,
nisi forte primae manus vestigia apparerent.
Variae lectiones (t) frequenter adscriptae saepissime ex altera
familia (V) ut contra ex U inveniuntur in V. Harum ut par est,
nulla ratio habetur, ubi agitur de origine et afflnitate codicum,
et primitiva forma librorum consideranda est, nam hae variae
lectiones sunt postea adscriptae, saepius inanu secunda.
Scholiorum minimum tres manus sunt, cf. e. g. fol. 105 et
68. Geterum apud Weberum subinde confusa sunt scholia primi
et secundi Vossiani, quod Oudendorpio etiam accidit. De scholiis
cf. Mnemosyne 1. 1.
Codex est sine dubio ex optimis. Sed textus per multas
librariorum successiones transmissus traxit aliquid aheni, dum
M (i. e. M prima aut aequali manu correctus, nam innumera
continet menda) primitivam lectionem constantius tenuit. Sic
meliorem quam U lectionem praebet M : I. 58 [in] medio, 89
medio, 101 inare, 202 mmc, 246 deriguere, 350 neque, 404 limite,
419 late, 4.21 latio, 470 inrupitque, 529 cometen, 579 am'is, 600
cyhelen, 608 numen, 615 dirum, 633 viscera. U recte 37 ipsa,
305 valido, 326 scelerum, 335 d,escendere, 481 hunc, 584 demore,
588 errantis, 606 fulminis.
Sic libro quoque II U recte: 69 victor, 156 dissiluit, 165 tam,
299 iubet, 346 comitem, 348 relinquo, 402 illinc, 404 spargit,
quibus locis M praebet minus recta. plerumque menda librarii.
XVII
Usurpavit librum iam Oudendorpius et alii, in primis G. Stein-
hart de emend. Lucani, p. 4 sq., quae tamen non nimis perspicua
sunt, nec quae de deletis 2 m. versibus in pagina ultimis refert
omni ex parte recte se habent. De librariis operam sic inter se
partitis „ut singuli fere singulorum librorum partes conscriberent"
(si intellego recte) credet nemo.
VossiAmjs PRiMUS (V). Cod. Voss. Latinus in Qo N 51 (videa-
tur adiecta imago phototypica), 163 foliorum, forma: 180 x 260
mm. Praeposita est vita: „Corduba me genuit", rell. (v. 5 fulmi-
nis corr. in fluminis, 6 vero). Reliqua pars paginae continet
litteris perparvis et partim evanidis ea quae sunt apud Weberum
III. p. 3 „Inten,tio Lucani dissuadere civile bellum et hoc propter
„duas causas, scilicet propter nefaria infortunia", relL (ap. Web.
V. 16 partim similia). Sequitur historiae narratio: „legitur olim
„Ilomae fuisse plures dignitates" .... „Pompeius, Caesar et
„Crassus fuerunt dictatores", rell., quae narratio continuatur
usque ad mortem Antonii et Cleopatrae (omissa a Webero, cf.
eius nota), deinde scholia quaedam ad primos versus. In fine
codicis P 162^ et 163'' glossarium est Latino-Teutonicum, de
quo refert Holder in folio inserto. F^^ 163^ modi musici sunt,
cantus sacer. Cf. Mnemosyne N. S. XVI (1888) p. 392, sq. Fasciculi
sunt (paene omnes quaterniones) 21, paginae singulae habent
versus 25. Saeculi est X et paulo vetustior quam U. Scholia,
quae Voss. 1 ampliora habet quam Voss. 2, secundum Stein-
hartum L 1. p. 11: et Weberum III. p. XV, fons sunt commenti
Vossiani alterius. Eius rei documentum vid. Mnem. 1. L Scilicet
ad I. 188 V vocabulum medio aevo valde usurpatum banda
{= copiae) bis posuit, quod inepte correxit Voss. B ut Caesar di-
catur cum blandis et blandissimis Romam redire. Scholia autem
supparis aetatis cum contextu videntur.
Hunc codicem J. F. Gronovius laudat his verbis „codicem qui
aut raro aut numquam impetit", et Heinsius illum ad instar
omnium reUquorum esse putabat. Vossius ipse hunc suorum opti-
mum putabat. Nunc post Steinhartum intentae sunt hominum
doctorum mentes magis in U M, quibus maior auctoritas adscri-
bitur, et prae iis, ut fit, minus Vossianus V celebratur, tamen
XVIII
sua laude non caret, Hosius librum „tanta cura descriptum
„dicit, ut quod librarii socordiae imputes mendum vix detegas —
„et textus integritate membranis omnibus quas priores adsci-
„verant, longe antecellit" (Praef. p. V, sq.) eumque Steinhartus
de emend. Lucani p. 14, nitidissime et accuratissime scriptum
testatur. Mea sententia est haec : si Vossianum B (U) et codd.
fi non haberemus admodum nobis gratularemur, quod tam sin-
cerum haberemus testem. Nam est optime scriptus nec temerariae
correctionis nec studio a librario factae interpolationis vestigia
continet. Accedit quod raro aut numquam versus omittit ^). Cur
mterpolatum dicat Hosius p. V, non perspicuum. Scilicet si ver-
sus de quorum auctoritate ambigitur (in fi extra contextum positos),
omnes proscribas, defendi potest, his in V in ordinem receptis,
sed id falso fieri hodie satis constat. Emendatum hunc a librariis
codicem dum iudicat et correctorum manus passum, varias lectio-
nes nota librarii 1 notatas et supra scriptas intellegit ^) ; id sane
pretium codicis non minuit. Raro admodum fit, omissa quavis
nota (1 aut */•); ^t explicationem an variam lectionem voluerit
librarius dubius haereas.
Ut exemplo appareat quomodo res se habeat, percurram Hbrum VI.
Triginta fere locis veram aut probabilem lectionem continet contra
U, ex quibus dimidia pars (17) cum M consentit. Cf. 16 quam-
que (fort. recte), 35 domus — domos, 65 mediis cum M — mediae,
rabidum — rapidum (Pelorum), 82 attrivit — obtrivit, 101 dum cum
M — cum, 121 impulsi valli ( — impulso vallo), quod non invenit
hic librarius, sed manifesto impulsu valli cum GRT eius exem-
u
plum habebat, 135 immissae cum M — emissae, 136 recondite —
retundite, illud solus V, 189 premit (moles) — petit, 196 levibusque
— levibusve, 197 perditis cum M — editis, 237 trementem cum M —
prementem, 256 nudum cum M — nudo, 301 legum cum M —
regum, 312 malorum — laborum, 317 suo hortatu cum M — sui
hortati, 402 thessalicae cum M — thessaliae, 411 cum cum M —
1) I. 436—440 (cum omnibus MSS) IV. 78, 251, V. 321» (U), VI. 207, VII. 257, (
258, 747, 820—822, VIII. 124, IX. 494, 497 omnino 18 versus in octo millibus
(Voss. 2. om. 41 v.).
") Cf. nota 2) ap. Hosium 1. 1.
/
/
XIX
tunc, 425 pythia cum M — cynthia, 448 avocat cum M — advocat,
466 praeducunt cum M — producunt, 505 cantu cum M — caelo,
520 fulgura cum AB — fulmina, 521 segetis cum M — messis,
559 gelidis (?) cum Rg — calidis, 604 vulgatae cum M — vulgato,
647 factum cum M — /ac^o, 652 z7Zz(c (sic) cum M — zY^ic, 714
descendentem (vulgo) — descendisse, 734 cws^^os cum M — cunctis,
778 tacitae (vulgo) — tactae, 810 abluat cum M — adluat.
Maioris etiam momenti est pravas lectiones recensere. Statim
V. 24 clausa profundo undique praecipiti scopulis revomentihus {remov.)
aequor, V : undique et illisu (sc. undarum) scop. non est huius librarii
correctio, sed sine dubio ab eo in exemplo inventum, cetero-
quin alteram quoque lectionem memoraret; 78 invisaque — in-
iussaque vulgari confusione, 137 „vomit agger ad ictus" — gemit, illud
ex movet, ut opinor natum, utique falsum, sed non a librario
inventum, 161 incursu cum palimps. N — inpulsu, 166 cornu —
cantu, 1» m. suppositis punctis correctum, 177 dissecat — dissipat
(cerebrum), ex disicit glossa iam ante V corruptum, 200 torta —
portae, vitium iam in ABC exstat {portae verum), 211 extraque —
citraque corr., 214 venit pro manu est glossa ad tenditur, prox.
versu punctis suppositis errorem suum correxit l^ m., sic etiam
224 prodiderat punctis corr. in perdiderat, 232 non egeo mala
correctio ex non eget, 292 obsessum — obseptum corr., 295 erigit —
egerit, mala correctio an oscitatio scribentis, incertum, 313 exciri
male sed melius quam exire, 328 ac cum GR — ah, ib. ullo —
isto, correctio mala, 330 convertit — conduxit {iter) corr., 337 rapidi
corr. in rabidi, 361 occasu — occasus, neglegentia, 427 „noscere
fibris fata" — fibra, 432 voverat — noverat, U moverat, 453 ad-
dictus — adductus mendum, 473 abscissa — abscisa, 504 inferret —
insereret corr., 508 minimae — nimiae, vulgaris confusio, 549
„nervo morsu retinente" (cum C b) — „n. morsus retinente", corr.,
580 iam — tam, 581 polluto — pollutos (sequitur: cantu), 650 ad-
mittere (cum M) — emittere, 653 descendit ad — descenderit, neutrum
recte, 683 durum — dirum, 683 imbuit (cum g) — inspuit corr.,
herbas — herbis, 710 si quisquam {quam in ras.) (cum g) — s. q.
qui, 741 et quae — quae te, 759 nam — iam mendum.
Apparet in his fere 40 lectionibus, si separes ea, quae in aliis
quoque codd. inveniuntur vitia, item, quae ex incuria legentis
XX
natae sunt confusiones vulgares, admodum pauca esse quae
certo correctiones (i. e. consulto ex ingenio factae mutationes)
dici queant, nec hae ipsae maiore cum evidentia possunt huic
librario ipsi quam eius exemplo adscribi. Hic si quid corrigit,
vulgo nihil delet sed punctis subscriptis vitiosa indicat, correctio-
nem supra scribit, quae sic se facile prodit ^). Correctiones
mutatis litteris factas notavi septera (37, 73, 337, 465, 467, 675,
709), rasuras quinque (505, 507, 650, 664, 710). Ergo hunc
codicem quare interpolatum aut correctum dicant, magis quam
U et M (omitto varias lectiones cum nota 1 suprascripta) nulla
causa est. Habet contra lectiones quasdam solitarias, quae mi-
nime ex ingenio scribentis nasci potuerunt, quae cum nihil expla-
nent et ipsae obscurae sint, vestigia continent antiquae et subinde
verae lectionis. Huc refero: vomit agger 107, exciri 313, quod ad
veram me iudice lectionem excidi ducit, dissecat ex disicit 178,
impulsi — valli (vulgo — o, — o) ex impulsu valli 123, denique
vs. 24: „nam clausa profundo | undique et illisu, scopulis remo-
ventibus aequor" [sc. remov, aeq. in ras.) ilUsu sc. fluctuum, quod
ducit ad veram lectionem illisum probatam palimpsesto R (cf. ad
i. 1.), contra „praecipiti" jw.
Sed quamvis huius librarii ipsius ecquae correctiones sint
dubium sit, tamen manifesto traditae adsunt. In reliquis quo-
que huius stirpis libris. Scilicet haec quasi forma carminis non
uno tempore facta est, sed aevo cremY, adsumtis in textum quae
vulgaris consuetudo desiderabat et mutabat. Hic est, nisi fallor,
adulteratus, ut fit, frequenti usu contextus vulgaris, quem homi-
nes vulgo antiquitus legebant, ut veram carminis speciem manu
tenerent minus laborantes quam eam, quae posset intellegi.
Quidquid est, id sane apparet, hunc codicem in iis quae propria
habet antiqua traditione niti. Quae ex parte utique adscendere
ad ipsius poetae exemplar saepius fortasse cum quadam varie-
^) Quanta ei sit religio in corrigendo hinc apparet, qnod corruptas lectiones,
ne meliore quidem supra scripta non delet; cf. 16, 18, 137 (vomit), 161 (recondite),
166 (cornu), 264 (venit), 224 (prodiderat), 351, 354 (sagittis, s. s. faretris 1« manu),
365 (Euhenus, Euenus), 756. Saepius igitur punctatas habet quam deletas litteras
(vid. infra).
XXI
tate descriptum, non est improbabile etsi demonstrari non potest,
sed minorem etiam, me iudice speciem veri habet opinio, V
cum affinibus, satis dissimilibus inter se, aliquanto post mortem
auctoris ex uno archetypo prodisse, cum iam statim post mortem
poetae ingenti studio divendita esse exemplaria et ubique sparsa,
testimoniis Suetonii (in vita) et Martialis et ipsa rei natura con-
stet. Multo minus etiam hunc archetypum, si fuerit, fuisse ex
classe fi, ut huius lectionibus cognitis liceret Vossianum primura
neglegere, constare potest.
Non necessarium duco hoc pluribus persequi; si verum est, ut
mihi videtur, inutile est demonstrare non per se esse reiicien-
das lectiones Vossiani. Non ut inconcussa maneat auctoritas
mutilorum reiiciendus est Vossianus. Nullus codex exemptus est
depravatione, ne antiquissimus quidem, et quo pluribus amanuen-
sium successionibus traditur, eo maius corruptionis est periculum ;
ergo fieri potest, ut contra meliores subinde V verum servaverit;
et reapse factum est. Uno exemplo defungar III. 348 (sumus
parati)
sitientes lambere terram
et, desit si larga Ceres, tunc horrida cerni
foedaque contingi maculato attingere morsu.
Sic V; jM, m. corpora morsu. Si res integra esset, et locus per se
spectaretur, editores contenderent difficiliorem lectionem esse pro-
babiliorem, quaerendum esse quid lateat in illo corpora, quod
sic positum absurdum sit, sed tamen non temere spernendum;
fortasse adderent parum probabile esse contingi et attingere iuxta
posita esse. At nunc, cum constet fere de unica praestantia codi-
cum jix, exempla colHgunt unde defendant tam inficetam iunc-
turam ^) et corpora illud tacite transmittunt ^). Egregie Grotius
viderat corpora exstitisse ex carpere, verbo aptissimo. Quis
interpretationis causa corpora potuerit adscribere, non facile
dictu est.
') Mihi quidem non satisfaciunt : I. 45 tollitur offensio plena interpunctione :
„quod tibi res acta est. Te cum statione peracta", rell.; VIII. 462 „tran8verso
vertitur aestu" transversus habet definitam significationem a simplici sic diver-
sam ut haec oblitteretur. Hosius 1. 1. 1893 p. 338.
2) „Hier hat also ein interpret gewirtschaftet". Hosius. Sane, sed non in V, sed
in IX.
XXII
Sed, ut dixi, correctionibus pravis antiquis, apXE^lag ^) et osci-
tationis exemplis minime immunes sunt V et affines, velut in libro
VI: 320 convertit pro conduxit, 504 inferret pro insereret, 559
gelidis pro calidis, 687 primum pro multum, 781 aeternam pro
infernam, alia v. 453, 478. Plura exempla coacervare non
opus est, quoniam hodie, quantum scio, non a quoquam in
dubium vocatur. Id potissimum quaeritur, num V vestigia hic illic
habeat antiquae veraeque lectionis, ad quam quaestionem afflr-
mando respondendum. Demonstrabitur infra recensionem V esse
saec. V vetustiorem, quam auctores palimpsesti Romani et
Priscianus sequantur.
Daventriensis (D) pergamenus saec. XV, in Bibliotheca Daven-
triensi N°. 5399, 145 x 210 mm. ; singulae paginae continent
plerumque versus 31, raro 34 aut 30. Incipit: „M Anei Lucani
„cordubensis pharsaliae liber primus", et sim. in fronte singu-
larum paginarum. Continet Lucanum totum, etiam in UMEK
omissos versus suspectos (de quibus infra), praeter I. 436 — 440,
IV. 251 „etscelerum"— ,VL 152 „ofamuli"—, VIII 124 „accipi"— ,
quos omittit. Duobus locis spurios versus addit aliunde notos
(cf. Weber II p. 591 et 384), uno aliunde non cognitum, nempe
ad VII. 174. Inde a libro VII scholia quaedam adscripta ha
bet, quae edidi in Mnemosyne N. S. XVII p. 59—61. Scriptus
est satis diligenter sed ab homine stupido, qui subinde ridicula
vitia committit. Proxime accedit ad V, qui eosdem quoque ver-
sus omittit.
Bruxellensis olim Gemblacensis (G). Hunc a me rogatus diligen-
ter contulit anno 1891 -) Doct. J. van Wageningen, cuius relatio-
nem infra posui. „Asservatur in Bibliotheca Regia Bruxellensi
n° 5330/2 in pergamena, folia 134 continens, mense lanuario a.
^) Sic liceat appellare errorem eius qui non omnes litteras legit et ex con-
spectis male concludit de toto vocabulo, ut si quis ex animus neglectis i ei u
amnis legit. Oscitaiio est eius qui e. g. tria vocabula legit sed antequam ea char-
tae mandavit, unius oblitus est, aut aliud vocabulum, inscius ipse, substituit. Sci-
licet per momentum temporis quamvis breve antequam ex stilo prodeant, memo-
ria vocabula teneri debent; quod leve est — ei q^id hoc agit.
2j Anno post prodiit Hosiana editio cum collatione Useneri, quae semper cum
XXIIT
1891 mihi offlciose Groningam transmissus. Praeter Pharsaliam
(fol. 1 — 131) insunt versus, ut feruntur, Vergilii de Est et Non
Riese Anth. 11. n*^ 645, versus duodecim de T littera (inscriptio
autem interiit) Riese Anth. II. 632, postremo versus Firmiani
Lactantii de Faenice, quibus desunt v. 162 — 170 Riese Anth.
II. 731. Cf. Claudianus ed. Jeep. III. 209—211, Baehr. III.
XXVII. Codex nitide scriptus referendus ad saec. XII ^) et
integer praeter fol. 116, 131, 132, unde mediae partes avulsae
sunt. In singuHs paginis (exceptis iis in quibus versus in mar-
gine additi sunt) triceni bini versus. Margines oppleti sunt scho
His non parvi ducendis quae, quamvis Usenero nota (cf. Usener,
comm. Praef. et index siglorum) tamen nusquam ab eo descripta
sunt, nec cum ceteris scholiis congruunt.
Totum codicem una eademque manus exaravit, quae simul
litterulis minutis et scholia in margine et interpretationes vari-
asque lectiones interlineares verbis „leg. et" indicatas addidisse
videtur. Eadem manus postea, cum totus codex iam per-
scriptus esset, fortasse ex alio codice alias lectiones iisdem
MAiORiBus litteris, quibus ipsum carmen, scriptas, et sigillo 1
significatas ad versus apposuit, quo factum est ut hic illic inter-
pretamenta illa variaeque lectiones vetustiores erasae sint et
recentiores substitutae, aut hae supra illas positae, aut loco
deflciente in marginem relegatae ^). Praeter hanc primam ma-
num etiam duae aliae distingui possunt, quarum una brevem
argumenti expositionem dedit in margine libri I et II, atque
fortasse uno duobusve locis in ipso textu aliquid addidit, aut
Wageningiana convenit. Cf. Usener Comm. p. VIIII, Diels Seneca u. Lucan p. 34.
Uno loco neglexit Us. variam lectionem, quae Hosii lectionem potuisset confir-
mare: III. 555 iardae.
^) Vide Baehrens. Poetae L. M. III. p. 248, fallitur C. F. Weber, progr. Marb.
1859 p. 4, decimo aut nono saec. eum adscribens.
[ 1 cupit
") Sic ///. 564 < quia me sola regna reliquit
( non privata cupia Romana.
cassumvacuum.
Vn. 761
caesumq.,.
IX. 356 leg. et rij)is (quod paene evanuerat). Iterum maioribus litteris
rijiis.
XXIV
versum omissum adscripsit, altera vero Dullius momenti est et
lectores tantum de nominibus propriis et comparationibus monet.
Multo minoris faciendae variae lectiones per legitur et quae ab-
soluto codice scriptae per 1 notantur. — Ante librum I legitur
inscriptio: M Annaei Lucani Belli Civilis incipit liber primus
feliciter. Gaio Sghola[s]tico Bono Peimo Musion." Haec v. Wa-
geningen.
G numquam cum M facit contra VU, interdum cum U, fre-
quenter cum V.
Memorabiles similitudines cum V: III. 235 diverso, rell. diviso,
341 corpora vid. supra, 511 docuit UG (rell. decmY) insana lectio,
sed concentus eo memorabilior, docuit in utroque prima manus,
correctio in U est rec. manus, 533 recidunt U ex corr. VG,
rell. recedunt, 575 conferta VG ^) — conserta, 600 erumpere VG —
erepere -), 618 conditus VUG ^) — conditur, 626 puppim VUG —
puppem; IV. 104 subiectaYG, rell. suhtexta, 186 bellum,YG — bello,
283 miscendi copia martis VUG — miscendae c. mortis, 567 cruoris
VBG — cruorem, 675 destinat VG — detinet, VII. 130 et mors ven-
tura est VG — mortis venturae.
Sed hic concentus inter G et V minime est perpetuus.
Dissentiunt VG VII. 73 lente — ta^^de, 120 clade — caede, 185
manebat — vocabat, 210 legentur — gerentur, VI. 15 litore — limite
(hoc recte), 76 terrae — romae, 200 toiia — portae (cum M), 219
ferrumque — telumque, 237 trementem — tenentem.
Saepe G cum U consentit, nempe ubi U et V eandem lectio-
nem praebent, raro ubi V dissentit, ut III 511 (v. s.) VII. 262
cidpam UG, culpas V.
Locis adhuc allatis dissensus est ab M, nusquam paene ad-
scriptam supra vides litteram M ; AB etsi raro, tamen saepius cum
VU et G facere apparet quam facit M, cf. III. 32, 525, 553,
unde efflcio AB, cum semel communem fontem (,a) reliquissent,
contagium deterioris familiae esse passos.
1 conserta (1. m)
^) G conferta
1 gyarens ir 1 irrupere
2) U giare et repere. Ceternm h. 1. etiam AB cum VG faciunt.
^) Ad G signum interrogandi apponit Hosius. G habet conditur, sed r prima
manu mutata in s.
XXV
Porro apparet G non esse descriptum ex V, sed communem
cum eo originem habere.
Quibus autem differt a V, plerumque non praestat. Sic VII.
73, 80, 185, 191 et alibi.
Quod nonnemo dixit G esse medium et quasi sequestrem in-
ter M et V, adparet falsum esse. G nihil cum ^ commune habet
et pertinet manifesto ad stirpem V, cuius est propago mediocris.
Varia autem lectio g per 1 indicata, vulgo etsi minus recte
m. 2 dicta, vicem praestat codicis et habet lectiones non con-
temnendas.
Sequantur hoc loco codices aliquot, quorum plenam collatio-
nem non habui, quos vel propterea nolui omittere quia non
satis aut prorsus non cogniti essent. Debeo hos thesauro Univer-
sitatis Lugduno-Batavae.
In schedis Oudendorpianis Bibl. Lugduno-Batavae cod. N. 9
collatio invenitur facta a Dorvillio et Oudendorpio missa, qui
sero accepit. Vid. huius Praefatio 1 1 1- Inscribitur „Lucanus col-
„latus cum Mto Regio TAURmENsi annorum circiter 500". Teste
Dorvillio igitur referendus Taurinensis ad saec. XII. De eo I. C.
d'Orville in epistola ad Oudendorpium : „Lucanus ad saec. XIII
„referendus et fortasse ad XII, subita, tamen accurata contuli
„manu". Optimae notae codicem appellat Oudendorpius. Frustra
conatus sum perditum codicem investigare. Cf. Mnem. N. S. XXII
p. 168, nota. Designavi: T. Deest collatio libri IX.
Melius, quamvis non tam plene quam vellem, notus est
codex Parisinus, cuius collatio a Dorvillio facta et passim ab
Oudendorpio usurpata est: Regius, olim bibl. Reg. N" 5073 (vid.
Oudend. p 1 1 1), nunc Bibl. Publ. MSS. Latin. N^ 7900^ saec. X. In
foliis 155, fol^ mai. continet Terentium, Horatium, Lucanum,
luvenalem, Martianum Capellam. Fuit Claudii Puteani, ut appa-
ret ex inscriptione. Lucanus explet folia 57 — 94. Scriptus est
duabus columnis, quae singulae habent 48 — 58 versus, praeter-
quam libro IX, ubi non amplius 30 sunt. Desunt libri I versus
1 — 175. Referendum esse codicem ad stirpem V vel inde
apparet, quod habet omnes versus, qui in (i desiderantur,
XXVI
sed caret iis, qui in V omissi sunt; desunt nempe in VR (prae-
ter I. 436—443): IV. 78, 251, VI. 207, VII. 257, 258, 747,
IX. 87, 253, 254 (hi duo in V adsunt, sed linea subducta no-
tati), 494. Codex merito ab Oudendorpio laudatus. Collatio Dor-
villii facta est cum Grotiana.
Denique passim commemoravi Heinsianum codicem. Heinsii
ipsius collatio exstat in Burmannianis in Bibl. L. B. Catalogi
Burmann. in Quarto N^. 13. Hac collatione usus est Burmannus
in editione sua. Eum codicem signiflcat, ubi de uno Heinsii refert,
veluti VI. 80, 81 („Heinsii codex"), 100, III. 250, al. Sed saepe
neglexit Heinsianum memorare, ubi de Richel., Thuan. pr., Hamb.
3o, Oisel. refert, veluti VI. 37, 108, 275, 309, 409, al. Saepius
cum Vossiano 2 quam cum 1 facit. Pauca sunt, quae ex eo notavi,
ne ledio notata a Burmanno Heins. cum Heinsii emendatione
confunderetur.
LiPSiENSis (L). „Codex est bibl. Urbanae Lipsiensis XL (Rep. I
fol. 4) saec. XI; inde a folio 104^ usque ad 163* Lucanum
continet, binae per paginam columnae sunt, scriptura nitida."
Ita Baehrensius, qui contulit librum I et II, cuius opera usus
sum non magno cum fructu. Vid. editio Bipontina in bibl. Gron.
y. a. 107a. V^eberi est Lips. a. Cf. Vol. II. 440, III. 16.
Paulo accuratius agendum est de duobus palimpsestis, quorum
notitiam debemus Detlefseno, Philologi XIII (1858) p. 313 — 357,
XV. (1860) p. 526—538, XXVI (1867) p. 173—184. Horum
prior RoMANus (P^^) bibl. Palatinae N XXIV formae admodum
minutae 157x110 (fere) mm. ante saec. V scriptus est. Cf.
Mnem. XXII. (1894) p. 47. Singulae paginae vicenos versus
habent, sed singulis versibus (margine in latitudinem absciso)
aliquot litterae desunt, in folio recto a fine, in verso ab initio
versuum. Litterae sunt pro palimpsesto satis parvae, fere 3
mm. in altum, admodum similes Bembino Terentii, paulo ta-
XXVII
men antiquiore forma litterae U. In reliquis tanta est similitudo,
ut codicem paulum Bembino praecedere, ipsum autem non
attingere aetatem Ambrosiani Plautini et Ciceronis Taurinensis
et Medicei Vergilii putem. Cf. imago phototypica in Mnem. 1. 1.
Exstant duo foliorum paria sive 8 paginae, quae continent vice-
nos versus:
Fol. 1. VI. 21 — 61 (omisso uno versu, 59)
Fol. 2. VI. 228—267
Fol. 3 et 4 VII 458 — 537 incl. (i. e. 80 versus in 4 paginis).
Hoc modo :
A (V fin. VI. 1—20)
B VI. 21—61 exstant
C (VI. 62—101)
,D (VI. 102—141)
'd (VI. 142—181)
,0 (VI. 182—221)
b VI. 221—267 exstant pro his 228—267
a (VI. 268—307)
Apparet post VI. 61 (incl.) usque ad 227 (incl.) adesse debere
166 versus. In' palimpsesto erat spatium versibus 160 tantuin
sufficiens, nempe 4 folia x 40 versus. Unde sequitur in nostris
codd. desiderari 6 versus. Cf. ad VI. 188. Num qui versus inter-
ciderint inter Fol. 2 et 3 plane incertum. Cf. Mnem. 1. 1. Folium
B habet 41 versus in schemate proposito, sed omissus est in
palimpsesto v. 59.
Nullus fortasse palimpsestus tam mendosus exstat atque P», et
tamen est magni ad crisin momenti, quoniam eo probatur stirpem V
esse perantiquam et saec. V exstitisse; stirpis enim V lectiones
habet F^ his locis: VI. 27 rapido cum VGU — rabido MAT, VI. 22
inlisu Vg, cum altera lectione praecipiti latet in ^undique - neicum-
PRAECiPiTi" (cf. Mnem. I. 1. p. 53). Ib. 58 flexum cum Rg —
(.1 flexus, 60 alea cum G — a area, VII. 463, 462 hoc ordine cum
VRGA, 478 inrupit cum VRTA — ju inrumpit, 503 sanguine cum
VRg — a caesare. Convenit cum his quod Priscianus IV. 131 robore
habet cum P^, ubi reUqui vimine, cf. HosiusN. Jahrb. 1893 p. 339
„dass das Zeitalter dieser Recension vor Priscian sicher stellt."
XXVIII
Quae Niebuhrius a^ 1820 de hoc rescripto commentatus est
{Giceronis Orat. fragmenta, Romae 1820 cum imagine aeri incisa)
hodie nullum usum praestant.
Alter palimpsestus est Vindobono-Neapolitanus P^, Detlefsen
Philol. XIII (1858) p. 313—357, XXVI p. 173—184. Discerptus
est hic codex, eiusque pars (octo fol.) est Vindobonae, N 35 (olim
16), No CCCXXII in Endlicheri catalogo, pars (notavi P-"^, septem
fol.) Neapoli notata IV. 4, 8. Partes hae olim erant splendidi
libri Bobiensis, comparandi cum Palimpsesto Vatic. de Rep. Forma
erat paene quadrata (380x350 mm.); marginibus tamen admodum
latis spatium litteris tectum non maius erat quam 215 x 180
mm. Singulae paginae continebant non amplius 15 versus. De
fatis libri Bobio oriundi copiose agit Detlefsenus. Endlicherus
ad saec. V aut VI, Detlefsenus ad IV aut remotius etiam refert;
sed specimen Philol. XV. p. 537 propositum ad iudicium non
sufficit. Forma Htterarum cum Verrinarum Reginensi (Wattenb.-
Zang. IV, Chatelain XXXII) et Vergilii Vaticano (Watt.-Zang.
XIII, Chatelain LXIII) convenit.
Singuli quaterniones continebant 30x8 = 240 versus ; inde
efflci potest quot ab initio interierint; primus enim versus, qui
superest, est V. 31, i. e. 3045^^ carminis; hi versus, 3045:240,
explebant 12y\y quaterniones, quibus si annumeres spatium in-
scriptionibus necessarium, habebis XIII Q. Ergo primus hodie
servatus est XIV ; hic et reliqui deinceps sic erant dispositi :
Q XIV|A deest
Bi- V. 31— 45, B^V. 46—61 (deest v. 53 ^) lum fol. Vindob.
C^ V. 62—76, C^ V, 77—91 2^^ fol. Vindob.
(D deest
(d deest
cr V. 152—166, c^ V. 167—181 3. fol.Vindob.
h^ V. 182—196, bv V. 197—211 4. fol.Vindob.
a deest
1) Cf. ad V. 53.
XXIX
Q XV I A deest
Br V. 272—286, B^ V. 287—301, 5. fol. Vindob.
C deest ^)
,Di-V. 331—345, Dv V. 346—360, 1. fol. Neap.
'dr V. 361—375, d^ V. 376—390, 2. fol. Neap.
^c deest
b deest
a deest
Q XVI ex hoc tantum
c^ V. 631-645, c^ V. 646—660, 3. fol. Neap.
Q XVII totus desideratur.
QXVIII(A deest
BrVI. 153— 163, B^ VI 168—178, 4 versus post 163 et
C deest ^) [post 178 desunt, 4. fol. Neap.
\I)r VI. 215—229, Dv VI. 230—244, 6. fol. Vind.
'dr VI. 245—259, d^ VI. 260—274, 7. fol. Vind.
,c deest
br VI. 305—319, bv VI. 320—334, 8. fol. Vind.
a deest
Q XIX/ A deest
Br VI. 395—409, B^ VI. 410-424, 5. fol. Neap.
C deest
|D deest
i (d „
\c deest
b^ VI. 545—561, bv VI. 562— 576 ^), 6. fol. Neap.
a deest
^) Continebat v. 302 — 330 (incl.) i. e. 29 versus; ergo unus versus nunc omis-
8U8 est, cum folium vulgo habeat 30 v. , cf. ad V. 321.
2; Continebat YI. 183—214 (incl.) i. e. 32 versus. Cum folium non amplins 30
versus capiat, duo erant omissi. Cf. ad VI* 188.
^) Ex fol. recto omissus est v, 556 nec refugit — et unus inter 547 et 550, inter
quos spatium vacuum est unius versus, qui hodie legi non potest, sic:
547 saepe eiiam —
spatium unius versua
550 truncavitque —
Cf. ad VI. 548.
XXX
Q XX superest unum folium
Cr VI. 667—681 Cv VI. 682—698, 7. fol. Neap.
desunt 684, 685
Consensus nec cum fi nec cum V stirpe ^) constans est:
Cum M (ABE):
V. 279 animam galea animam galeam ABM
872 tenet tenet M(G) timet V(B)
883 honorem honorem M(UE) honore V(AB)
VI. 225 facie facie M, rell. facies
330 condixit condixit M, convertit V
Cum V (aut 0) contra M :
V. 52 fama famae M (Laur. Hosii), rell. fama
301 dimittere dimittere V(G), demittere fi
VI. 161 incursu incursu V(BG), impulsu M(U)
182 iecit (0) pergit M
263 nec (0) non M
812 malorum (VBG) laborum M
408 arva (GAm) antra M ^) cum rell.
Vere igitur Hosius p. XVIII lectiones Bobiensis N (P^») inter
duas classes vacillare dixit, sed quod addit „magis tamenut Pauli
„familiae accedant", non possum assentiri. Plures locos (non satis
certos) in aciem proferre nolui, ne hariolari viderer.
Schedas Vindobonenses Eichenfeldus, Wiener Jahrb. XXVI
supplem. p. 14 sqq. descripserat, qua descriptione nituntur
omnia, quae Steinhartus in dissertatione Bonnae a^ 1854 defensa
de iis refert. Idem post Detlefseni disputationes (Philol. 1. 1.) in
programmate gymn. Magdeburgensis a^ 1860 edidit opusculum
„de Lucani schedis rescriptis Vindobonensibus scripsit G. S."
Ad omnes codices pertinet quaestio de versibus aliquot contro-
versis, qui in jn prima manu desunt, quare eam in hunc locum
distuli. Sunt autem hi (secunda tabula VR, VDG etc. indicat
codices V s. cp):
^) Praestaret hanc una quoque littera significare (ut ju designat MABE) e. g. (p.
Vid. infra.
-) M non habet arva („ut videtiir" Hos.), sed antra cum al. arva man. 3.
XXXI
(I. 436 — 440 om. omnes qui exstant codd.)
III. 167 egeritur
168 pauperiorque
IV. 78 quamvis
171 et fratres
251 et scelerum
677b semperque
678a — equo
V. 795^ neuterque
796» — vale
VI. 152 0 famuli —
188 perdidit —
207 par pelagi —
VII. 90 sitque hominum
103 si modo —
200 solis —
257 haec eadem —
258 reddat —
725 plurimaque —
747 inpulit —
796 fortunam —
820 tu —
821 quid —
822 has —
VIII. 124 accipe —
IX. 83 linquere
253 actum — )
254 indiga — i
494 ulla nisi —
615 morsu —
664 a iove —
924 psyllorum
X. 8 ne populus
419 movit
desunt in MAK,
(in ER inter 165 et 166)
deest in MABEK
ME^)
„ MABEKU
MEK
MABEK
„ MABEK
MABEKU
M U
MAB
MABEKU
„ MABEK
MABEKU
MABEKU
M
MK
MK
MK
U
u
u
u
VR
VDG
R
R
RGD
VR
R
V
V
VG
MABEKU
RGD
MABK ^)
RG
MK
RG
MK U
R
MABE U
MK U
R
M U
MK U
G (R ante 7)
M U
') In AB post 177, sic R quoque.
-) EU post 79 ponunt.
XXXII
Hoc indice non continentur versus in uno tantum libro librarii
neglegentia omissi, qui non sunt pauci ^).
Statim inspicienti apparet codices M et affines, plures aut
pauciores, sed omnes aliquot versus omittere (13 — 31), in V et
similibus multo minus deesse, (3 — 10). Praeter guinque codices,
quos ea gratia accurate contuli (KVRGD) ^) reliquos quoque e classe
V maioiem partem horum versuum continere, eo probabile est,
quod ubi defectum referunt veteres editores, fere prioris tantum
classis i^) codices memorantur.
Hoc si verum, apparet additamenta in cp (liceat sic V et affines
appellare) non uni cuidam falsatori recentioris aevi adscribi posse
sed stirpi esse communia, quam certe ad saec. V adscendere
supra vidimus.
Si falsa sint, interpolator fontis omnibus communis satis est
antiquus, si genuina, unde factum ut ju, ea omiserit? Quaestio
est impeditior, quod versus suspecti illi non omnes sunt eiusdem
naturae. Sunt in iis ad nexum necessaria ^), sunt superflua, alia
Lucani ingenium ex ungue referunt ^), alia novitia interpolatione
non meliora, quamvis haec quoque saepe in molesta et artificiosa
dictione scintillam Lucaneam possint continere. Haec me moverunt
ut (Mnem. XVII 1890 p. 21) illam varietatem bonorum et malo-
rum, utilium et superfluorum repeterem ex ipsius poetae exem-
plari. Post editos libros I — III poeta decessit, reliqui libri eo mortuo
prodierunt ^), nec probabile est amoyQacpov poetae a dilectissima
uxore Polla Argentaria, quae non destitit viri memoriam colere
et propagare (cf. Statius Silv. II. 7) esse deletum; contra cum
insano studio Pharsaliae exemplaria divenderentur ^), et aemulatio
1) InMfere triginta. II. 463, 46i, 571, 723, 733, ITL 146, 608, V. 810, YI. 816,
YII. 154, 209, 484, 607, YIII. 375, IX. 86, 99, 100, 353, 485—487, 499 (664 K
quoque om.) 805, X. 312, 313, 396'', 397, 398*. In U numerus fere dimidius deest.
Hic quoque apparet, quantum 1* manus in M incuria peccet, nam versus sunt
omnes ii, quibus carere non possimus.
-) Eegium ea causa mihi contulit optimus amicus M. A. Kreling.
3) YII. 725, IX. 615.
4) ni. 167, 168, YII. 820—822, IX. 99.
^) Yacca in vita: (offeudebat Neronem quod Orphea ediderat) „et i?-es libros
quales videmus". Weber ceteros, refutatus fine eius vitae : „reliqui enim YII belli
civilis libri" et „in iisdem dici — potest: « emendaturus, si licuisset erat". Cf. H.
Genthe de M. Annaei Lucani vita et scriptis, BeroL 1859.
^) Suet. Yita p. 333 Hos., quem locum emendavi Mnem 1. 1. p. 20 „poemata
XXXIII
bibliopolas incitaret, ut complerentur exemplaria et emendaren-
tur, si quae laborarent, saepius fontem, si non nimis limpidum,
at solum sincerum esse consultum ; sic quae scripserat poeta,
et non satis clare delerat, etiam quae festinans variandi causa
adscripserat, ut optio postea fieret, potuerunt cum prius scriptis
simul edi ^).
Verum non confundenda est quaestio de authentia versuum cum
usu, quem praestant ad genera codicum constituenda. In omni-
bus enim nunc exploratis melioris familiae codicibus Montepessu-
lano, Ashburnhamensi, Bernensi, Erlangensi, Vossiano secundo haec
eadem omissioinventa notam praebetad distinguendos codices, quae
est in facto posita, nec a suo cuiusque iudicio saepe controverso
pendet : in omnibus prioris classis defectus versuum superat longe,
nempe tribus partibus alteram. Quocirca meliores codices mutilos,
(i licebit dicere, quo nullum volo praeiudicium factum de natura
illorum versuum, qui sane, si omnes uno ordine habere oporteat,
deteriores dicendi sunt, tantum indicium et fundamentum divisi-
onis, quod non fallat. Per ,a autem indico archetypum melioris
classis, codici M similem et tamen ab eo diversum ; tota familia
et codices inde orti ^ a me dicuntur.
Receptum est, ut prior classis PauUna dicatur, de qua re hoc
loco dicendum est, breviter omnino, nam non est gravissima,
siquidem de nomine tantum agitur, de natura codicum contro-
versia non est. Sed cum videam Genthium (minorem) -) pertina-
„eias etiam praelegi raemini, confici vero ac proponi venalia non tantum operose
„et diligenter sed et inepte quoque <ornata exempla>". Usener: „confici ac
veno proponi". 8ed minus aptum: inepte propono. Mart. XIV. 194 (Lucanus) :
Sunt quidam qui me dicant non esse poetam,
Sed qui me vendit bibliopola putat.
^) Nolui hanc materiam nunc plenius persequi, de qua post Steinhartum (qui de
uno M. agit Symb. Philol. Bonn. p. 287 sqq.), Weberum (vol. II. 572 sqq.), Kindle-
rum („de Luc. verss. qui desunt in M. et Voss. alt. Monast. 1882) copiose egi Mnem.
XVIII (1890) p. .5 — 22. Praecipuuni argumentum in quaestione de origine versuum
snspectorum praebet ratio, qua Pharsalia prodiit, bipartito nempe. In priore parte,
quam ipse poeta curavit lib. I — III, uno tantum loco III. 167, 168 omissio facta
est, in altera iriciens fere. Quod Clar. L. Jeep, quem in .summa rei mecum sen-
tire gaudeo, ex illo loco libri III dubium repetit, non mirum, at additamentum
illnd in codicillis poetae mortui (vid. Saet. in Vita, sub fin.) inventum videtur et
cura plena editio prodiret, vulgatum. Cf. Bursians Jahresb. LXXXIV (1895) p. 112, sqq.
-) ^De Luf-ani codice Erlangonsi. Di.ss. lenensis 1894" potissinium p. 7, qui,
m
xxxtv
citer pro Paulo suo pugnare, tanquam eius viri operae debeatur
excellentia codicum, qui eius subscriptionem ferant, monendum
tamen est, nihil de homine isto constare. Si probabilia suf-
ficere debent, non rarum ingenium est quod codici codicibusve
ab eo versatis dignitatem conciliet, sed magister aliquis aut
clericus sub eo nomine latet. Etenim codicum subscriptiones,
quae exstant ingenti numero, vix ullum nomen nobilis grammatici
continent; illi subscriptores dum emendant, ut possunt („utpotui
emendavi") et faciunt „operam conferente" familiari, qui alium
codicem recitat, funguntur fere illo labore, quem nos in scholis
(bureaux) magistratuum aut notariorum vocabulo confronteeren
s. coUationeeren designamus, et efficiunt genus hominum paulo
librariis superius. Si quis Paulum praestitisse iis contendat,
gaudeat Paulo suo, sin vero iustam recensionem ab eo factam
credat et meliorera habitum contextus mutilorum ab eo repetat,
is aut quid ad recensionem iustam requiratur nescit, aut nimis
benigne de studio litterarum vetusto iudicat.
Pauli subscriptio haec est:
PAULUS CONSTANTINOPOLITANUS
EMENDAVI MANU MEA SOLUS •
MANNEI- LUCANI LIBEE • (VII •) EXPL •
mCIPIT LIBER^ (VIII.) FELICITER-
LEGEITTI VITA ■ ET PFECTURA
SCRIPTORI VITA ET FORTUNA •
LEGE FELICITER-
Invenitur in codicibus Montepessulano (M), Vossiano 2 (U),
Cassellano (K), Colbertino, et quidem his locis:
in M post librum VIII, IX, X.
in U „ „ II, VII X.
in K „ „ I
ut lenissime dicam, non intellexit quae ego breviter dixeram, et iniuria queritur,
quod ego argumentum nullum probabile attulerim, nt Paulinorum codicum prae-
stantiam refellerem. Scilicet non perspicit aliud esse de persona Pauli pugnare,
aliud reicere codices a Paulo nominaios. Insana postulatio est ut qais, qui Pauli
peritiam non perspiciat. ad eum impugnandum refellat lectiones in codd., qui eius
nomen ferant. An potest quisquam definire, quatenus se opera Paulina extenderit?
Demonstrare possem Genthium minorem esse abusum iis quae ante sex annos bre-
yiter perstrinxi Mnem. XVIII pag. 22. Sed parcam chartae.
XXXV
Legenti, sqq. desunt in U L. II, X ; legente in U L. VII. In K inter
argumentum libri II et librum ipsum addita est, manu paulo recen-
tiore, eadem quae reliquis libris solita verba (expl. lib . . , inc. lib.)
addidit, hac breviore forma: Paulus cstantinopolitanus emdavi
soLus ^). Si Pauli opera ad omnes libros pertinuit, ut probabile
est, eius mentio plerisque locis temere omissa est, non in
archetypo a sed a librariis codicum nostrorum ; nam si in horum
fonte neglegenter subscriptio esset omissa, carerent inde profecti
codices post eosdem libros eius nomine. Non tamen inde effici
potest, archetypum illud fuisse Paulo coaevum, eiusve autogra-
phon continuisse. Reliqua legenti etc. nullam admittunt coniecturam
de Pauli aetate; praefectura quid sit incertum, innumeri sunt
praefecti et quovis tempore. Certi nihil est quod impediat ne
sit subscriptor codicis Miscellanei Parisini anni 674, ut opinatur
Usenerus Rhein. Mus. XXIII. 497. — Reliqui codices huius familiae
ABE carent subscriptione.
Difficilius est etiam aut plane nobis negatum definire quantum se
Pauli opera extenderit, num distinctiones (interpunctionem) tantum
posuerit ^), an vitia quaedam exilia, orthographica potissimum
sustulerit; num codicem aliquem consuluerit, an ex ingenio rem
egerit ; in schohis — nec valde mirum — nusquam eius nomen.
Tantum quidem constat, hominem non exscripsisse Lucanum,
nec credere licet, quodque Pharsaliae verbum stili Paulini acumen
subiisse. Excludunt hoc verba ipsa, praecipue solus; qui scribit,
solus id facit, sed bini vulgo emendabant, alter recitabat ex meliore
codice, alter secundum recitata menda e suo tollebat; inde est
quod Paulus gloriatur se „solum emendasse". Non sane inde se-
quitur illum non habuisse, quem conferret, codicem. Sed talem
emendationem aequiparare iustae recensioni, quae instituitur post
curiosam optimorum librorum anquisitionem, ratione habita con-
suetudinis loquendi et sermonis, temerarium est. Nec, opinor
plerique viri docti dissentient.
') Diversa manus est ab ea, quae scholia scripsit. De Colb.rtino non possum
accuratius referre; Cassellauum MS Poet. fol. 5 ut inspicere possem, factum est
intercedente Bibliothecario Traiectino J. F. van Someren.
-) 8ic Hosius p. XX. nota. Omnino facit mecum, dum dicit „unum [tantummodo]
exemplum satis certum operae Paulinae" exstare, ego nullum. Egi de eo exemplo
(ordiue yersuum VII. 488 — 521j Mnem. XXII p. 167 sqq.
XXXVI
Si quaeratur quomodo Pauli textus cognoscatur, diversis modis
potest responderi. Qui diserta testimonia desiderat, negabit ABE,
utpote subscriptione carentes, esse Paulinos, proinde pauca illa,
quibus M ab his distinguatur, sola innovationes esse Paulinas.
Alii contra cum specie veri contendent, ea quibus U — sine
dubio Paulinus — diversus sit ab affine suo M, Paulo non posse
adscribi, quae supersint esse aut continere Paulina.
Cum igitur tot dubiis obnoxium sit, quid Paulus fecerit, quid
non, eiusque manus nusquam evidenter possit monstrari, prae-
stat aliam divisionis notam ad codicum stirpes constituendas
adhibere, Volo defectum^ illum, quem supra signiflcavi versuum
aliquot; quem cur a Paulo repetam nescio. „Quae desunt, aberant
sine dubio in codice utroque" ^) aut uno illo, quo Paulus usus
est. Et mittere nunc praestat de versuum fide et authentia
quaestionem; sunt utique antiquissimi.
Codices igitur divido in mutilos et vulgares (textum vulgo
lectum) ; illos littera (x, hos littera gp significo ; neque alteri ex
alteris profecti esse videntur, imo ultima origo utriusque stirpis
esse ipsius poetae avxoyQacpov potest, post eius mortem editum
et maiore minoreve cura et delectu (ex „duplicatis") descriptum.
Ut M ad fi, ita V ad cp. Ceterum maiore numero codicum quam
adhuc diligenter explorato, altera stirps in plures propagines
scindi poterit, nam codicum cp dilferentia inter se maior est quam
alterorum. Duas stirpes mihi constituenti nunc simplicissima est
delineatio. Vid. p. XXXVII.
In orthogra,phia codices nec sibi ipsis, nec inter se constant,
permixtis vetere ratione, quae ex inscriptionibus et antiquissimis
libris satis nota est, et novicia, quae post Priscianum invaluit.
Inutile videbatur, in Lectionis Varietatem sordes librariorum hoc
in genere admittere, cum sui aevi rationem saepe veteri substi-
') Verba quibus usus sum Mnem. XVIII (1890) p. 22. Quae porro ibi scripta sunt
nunc, plenius exposita mea sententia, omitti possunt.
-xxxvir
A(K)
B
G(D)
tuant; sed vestigia antiquae orthographiae, quae adhuc in codd.
exstant notavi, vel si conspirent cum lectione recepta.
Palimpsestorum fragmenta, Komanum (Pi^), et Vindobona-
Neapolitanum (P^) si maiora essent, normam scribendi constituere
possent ; sed sunt nimis exigua ; accedit quod eorum auctores
non sibi constant. Tamen receptam in hac editione orthogra-
phiam in universum confirmant, velut in his.
Post it consonam habent plerumque o voltus P^ (quater), vol-
nus (quinquies), volt, volgus, volsit, laevom, sed contra saevum,
aevum (V. 61, 270) eademque inconstantia in PR, ubi vidsis est
VI. 232, vultus VII. 463, vult VII. 488; antiquus pro anticus
aut antiquos F^ V. 876 ;
adspiratio omissa in umerus, oris (pro ho7^is) VI. 333 in P^, a
pro pro ah proh; harena semper.
In compositione cum praepositionibus veteres sequebantur com-
positorum originem, ut praepositio integra maneret; sed saeculo
p. C. l^ iam fuerunt qui putarent modum efferendi vocabula sive
pronuntiationem esse exprimendam, sed non apparet rem plenum
eventum habuisse. Cf. Kon.' Akad. Letterk. R. III. 2 p. 344, sqq.
Quae inveniuntur exempla adhibitae assimilationis in Inscriptioni-
bus etiam aevi Augustei contra multo maiorem numerum neglectae
XXXVIII
non possunt regulam convellere. In palimpsestis Lucaneis inve-
nimus tam inpactae, inpellere, inpatiens, inpegit, inposuit, inmisit,
inmensus, inrupit, inmittit quam imponere, imminet, impie, improba ;
inlabi semel,
con — ante l : conlatum, conlapsus, conlaudant,
con — et com — ante p : conpressit et compressus, conpressaque
P^' VI. 566 et compressa, complere, comperit,
com — ante m : committere, commotus ; comtentus ?*■ VI. 33,
sub fere assimilatur : summovere, suppressit , succurrit.
Manifestum est non poetam sed librarios vacillare, dum inviti
sequuntur morem loquendi i. e. assimilant. Accusativus in is
frequentior multo quam in es; sic crinis, silentis, merentis, sed
obstantes P^ V. 173.
p interponitur in consumpsi, tempto, presumpto {praesumto
Pv VI. 418),
s non repetitur in transcendam, extructus (de quo iam Quincti-
lianus dubitabat), exul, exulare. Sed postrema sunt bonorum
omnino codicum.
Vel in tanta depravatione, qualis est horum palimpsestorum
(praecipue Romani), pellucet tamen statim orthographia quae
fuerit poetae; nam si quibus in rebus dubitari potest, vincere
debet antiquior ratio ; nam librarii suae consuetudini obsequi
solent et nova vetustis immiscere, non contra.
Non possum, dum hoc volumen publicae disquisitioni trado,
quin gratum animum significem iis, qui mihi copias suppedita-
runt. Veteri amico W. N. du Rieu in thesauris Bibliothecae
Lugdunensis promendis nunc se adiunxit Doctissimus S. G. de
Vkies, quem paternae amicitiae memorem dicerem mihi officiose
adstitisse, nisi scirem eum universorum studiis adiuvandis na-
tum. Praefecti Bibliothecarum reliqui Vaticanae, Parisinae, Mon-
tepessulanae, Bruxellensis, Cassellanae, Taurinensis, Monaste-
riensis mihi aut amicis mea causa illos adeuntibus non defue-
runt, Clarissimis Max Bonnet, Montepessulano, J. van der Vliet
successori meo, J. C. Vollgraff Bruxellensi. Ashburnhamen-
sem et Gemblacensem me rogante contulerunt Doctissimi M. A.
Kreling Roterodamensis, J. van Wageningen Groninganus Prae-
XXXIX
ceptor, olim auditores mei. Quod „si mea paucis mendosa est"
editio, „causa fuit his" cum Wageningeno, amicus J. van Leeuwen
Professor Leidensis, qui quamvis multis negotiis districtus, luben-
ter tamen in se recepit, ut plagulas antequam prelo subicerentur,
inspiceret, et benevolentiam diligentia aequavit.
Scr. Trai. ad Rhenum, M. Februario MDCCCLXXXXVL
OPUSCULA QUAE PASSIM VERBO IN
ANNOTATIONE LAUDANTUR.
G. Baier, de Livio Lucani in carmine de bello civili aactore. Diss. Vratislaviensis 1874.
P. H. Damste, Pharsalica, Mnemosyne, XVIII (1890) p. 342—353 et XIX p. 378—386.
H. Diels, Seneca and Lucan, Abhandl. der Berl. Akad., 1886. 4°.
J. Fick, Kritische und sprachliche Untersuchungen zu Lukan progr. Straubing 1890.
H. Genthe, de M. A. Lucani vita et scriptis diss. Berol. 1859.
Ueber die in den Commenta Bernensia angegebenen Varianteu des Pharsalia-
textes, Hermes VI. 214.
Scholia veteia in Lucanum. E cod. Montepessulano edidit H. G. BeroL 1868
(progr.).
Fr. Guyetus, Excerpta ex notulis a Fr. G. margini ed. Grot. adscriptis. Editio
Oudend. p. 886 — 910. (De Guyeto cf. I. Uri Fr. Guyet d' apres des documents
inedits. Paris 1888).
W^. E. Heitland, introduction (to Lucan) in Haskinsii editione, London 1887,
p. I— CXXXI.
Classical Journal 1895 p. 190 sqq.
C. Hosius, Seneca und Lucan Jahn's Jahrb. 1892 S. 345, fgg.
zu den HSS. des Lucan, Jahn's Jahrb. 1893,' S. 337—355.
A. Kindler, de Lucani versibus, qui desunt in codd. Montepessulano et Vossiano
altero. Diss. Monasteriensis 1882.
J. E. Millard, Lucani sententia de diis et fato. Dissert. Traiect. 1891.
H. Muller, ad Scholia Lucani Bernensia in.- Symbolae ad emendandos scriptores
Latinos. Berol. 1876, 4°.
J. Obermeier, der Sprachgebrauch des M. A. Lucan, I. Miinchen 1886 (progr. des
Maxim. Gymn.).
Fr. Ottl, Lucans philosophische Weltanschauung, Brixen 1888 (progr.).
A. Priem, de Lucani Pharsalia diss. Marb. 1859.
G. Steinhart, de emendatione Lucani, diss. Boun. 1855.
de Lucani schedis rescriptis Vindobonensibus, Magdeburg 1860 (progr. gymn.
Salzwedel) 4".
de Lucani cod. Montepessulano in : Symbola Philologorum Bonn. Lips 1864 — 1867
p. 287—300.
Joa. Schmidt, de usu infinitivi ap. Lucanum, VaL Flaccum, Sil. Italicum, diss.
Hallensis 1881.
NOTAE CODICUM.
V Vossianus primus.
r „ secundus.
M Montepessiilanus.
A Ashburnliamensis.
G Bruxellensis, olim Gemblacensis.
V, u, m, a, g varia lectio in iisdem codicibus a manu secunda.
Mj primitiva lectio correcta in vuloatam, et sic Aj U,.. rcll.
0 omnes supra memorati.
E Erlangensis.
B Bernensis.
D Daventriensis.
R Regius primus, Parisiensis Oudeudorpii.
T Taurinensis d' Orvillii.
H Heinsianus, vid. pag. XXVI.
L Lipsiensis.
C Commentum Useneri.
c lemmata eius per interpretationem non firmata.
P^ palimpsesti prioris folia Vindobonensia.
P" eiusdem folia Xeapolitana.
P^ palimpsestus Romanus.
F™ fragmentum Monasteriense.
Prov. de libro Lucani proverbia (Rbein. Mus. 1891).
Litterae cursivae in var. lect. significant in rasura posita.
o: antisigma et . otiyui] praeposita sunt versibus eiusdem sententiae, antisigma
dubiis propter repetitionem, atiYiLiti genuinis, cf. Suetonius p. 140 et 142
Reifferscbeid.
Prisc. H, Prisc. II H = Prisc. II K, Prisc. III K.
Stht. Hos. Steinbart, Hosius.
Heins. Heiosii emendatio.
lu lacunis designaudis tot puncta posita, quot litterae omissae.
XLI
O. E. Schmidt, der Ausbruch des Biirgerkriegs ira Jahre 49 v. C. Rhein. Mus.
XLVI. (1892) S. 240 fgg.
A. Schaefer, Obss. crit. in M. A. Lucani Pharsaliam et P. Papinii Statii Silvas,
diss. Monast. 1886.
N. J. Singels, de Lucani fontibus et fide, diss. Leidensis 1884.
P. V. Sormani, de lo. Schraderi vita et scriptis, diss. Groniug. 1886, p. 46 — 92:
lo. Schraderi emendationes autographae in Lucanum.
M. Souriau, de Deorum ministeriis in Pharsalia, these Paris 1885.
E. Trampe, de Lucani arte metrica, diss. BeroL 1884.
H. Usener, Lucani pugnae Pharsalicae narratio (Phars. VII. 385 — 711) ex Hug.
Grotii rec. Lugd. Bat. a. 1626 edita, cum comm. Crit. Gryphiae 1863 typis
Acad. 4°.
C. F. W e b e r , Vitae M. A. Lucani coUectae a C. F, W. Particulae quatuor 4^. Progr.
Marburgensia 1856—1858.
de suprema M. A. Lucani voce. A.d Tac. Ann. XV. 70. 4°. Progr. Marb. 1857.
de duplici Pharsaliae exordio, 4". progr. Marb. 1860.
A. Zingerle, zu spateren Lateinischen Dichtern, II* Heft S. 12 — 40 (zu Lucan,
Silius, Martial).
ADDENDUM AD I. 341.
„Me duce" Grotius cum Argentinensi. ^Mecum duce" Thuan. 2. „Non curn duce" pro
„sine duce" est moleste dictum et pugnat cum proximo versu.
In Var. Lect. scribendum : 341 cum duce OTL vulgo.
M. ANNAEI LUCANI
PHARSALIA.
LIBER PRIMUS.
Bella per Emathios plus quam civilia campos
lusque datum sceleri canimus, populumque potentem
In sua victrici conversum viscera dextra,
Cognatasque acies, et rupto foedere regni
Certatum totis concussi viribus orbis 5
Varia Lectio. „Civilis Belli libri" codd. veteres, „De Bello Civili" Hosius. Phar-
SALIAM carmen suum poeta inscribi voluit, IX. 985, coll. VI. 313 et I. 1, „Mannei
Lucani civilis belli liber explicit", subscriptio X libri U, alibi V U omittunt inscriptio-
nem veluti: Explicit liber scds. Incipit lib. tertius. M. Annei Lucani belli civilis liber
primus incipit MABG; Vacca in vita: „ediderat et tres libros quales videmus" et paulo
post: „reliqui enim VII belli civilis libri." Daventriensis saec. XV cum aliis recentio-
ribus: „M. Anei Lucani cordubensis pharsaliae liber primus" et in fronte singularum
pag.: pharsalia, in subscriptionibus: „M. Annei Lucani lib.pmus explicit, incipit scs."
et sic porro. Pharsaliae inscriptionem Veneta a. 1477, „Lucanus" sine additaraento ve-
tusti catalogi ante 1300 plerique, quinque e 70: belli civiiis libri, vid. Manitius RM, NF.
XLVII Bd. Erganzhft 1892.
1—7 Schol. Bern. (Comm.) ad 1: hos VII versus primos dicitur Seneca ex suo addi-
disse, ut quidam volunt avunculus Lucani, ut quidam volunt frater, ne videretur liber
ex abrupto inchoare quis furor. Schol. V ad I: hos versus primos VII videtur Seneca
addidisse, ut quidam volunt" Vita Lucani in U (non Suetonii nec Vaccae) cf. Mnem.
N. S. XVI. 394: „libello3 etiam suos inemendatos avunculo suo Senecae ut eos emenda-
ret, tradidit, — Seneca autem, qui fuit avunculus eius, quia ex abrupto inchoabat hos
VII versus addidit." Cf. scholia ad v. 8. Quae omnia chronologicis rationibus redar-
guuntur et communi errore de Lucani avunculo Seneca recentem originera produnt.
Frustra C. T. Weber, de dupl. Pharsaliae exordio, Marb. 1860 traditionem ex parte
defendere conatus est. Arguraentum carminis his apte respondet (v. i.) cf. H. Genthe
de Lucani vita Berol. 1859. Fronto, p. 157 b, Naber: „is (Annaeus) initio carminis sui
sepfem primis versibus nihil aliud quam bella plus quam civilia interpraetatus est."
1-3 1. Beda VIL 24.5. 10 K; 1 b. p, Era. L Mariu& Vict. VL 108 K, [Censor.] VL G16. 13
K; b. pl. q. civ. Fronto 1.1., 2 iusque d. sc. 1. Fronto, 3 in sua victr. conv. v. 1. Fronto
L 1., Prisc. 348. 2 H, 4 cognatasq. a,
Annotatio editoris. 1 Bella plus quam 5 Certatum, participium pro substantivo
civilia, peiora, in quibus socer generum, abstracto Livio historico frequens, non
cognati cognatos petiverant, VII. 463—466. alienum a Lucano, cf infra 70, Haskins ad
OrosiusIL18, Gronov. Obs. IV.5. — 2 sceleri h. 1. Sine causa: „ut certatum" L. Paul,
libertatis extinctae VII. 4.3:3. JJ, 1894 p. 409.
1
2 M. ANNAEI LUCANI
In commune nefas, infestisque obvia signis
Signa, pares aquilas et pila minantia pilis.
Quis furor, o cives, quae tanta licentia ferri,
Gentibus invisis Latium praebere cruorem !
Cumque superba foret Babylon spolianda tropaeis lo
Ausoniis, umbraque erraret Crassus inulta,
Bella geri placuit nullos habitura triumphos !
Heu, quantum potuit terrae pelagique parari
Hoc, quem civiles hauserunt sanguine dextrae,
Unde venit Titan, et nox ubi sidera condit, 15
Quaque dies medius flagrantibus aestuat auris
Et qua bruma rigens ac nescia vere remitti
Adstringit Scythicum glaciali frigore pontum!
Sub iuga iam Seres, iam barbarus isset Araxes
Et gens si qua iacet nascenti conscia Nilo. 20
Tunc, si tantus amor belli tibi, Roma, nefandi,
Totum sub Latias leges cum miseris orbem,
In te verte manus: nondum tibi defuit hostis.
At nunc semirutis pendent quod maenia tectis
TJrbibus Itaiiae, lapsisque ingentia muris 25
Saxa iacent, nulloque domus custode tenentur,
6 in comm. n., infestisq. o. — pilis (7) 1. Fronto 1. 1.; i. c. n. 1. [Probus] IV. 225. 16;
[que] G, add. g; signa Fronto, 7 signis Fronto, pares aq. et p. m. pilisl. Serv. ad Georg.
I. 4S9 et Isidor. Or. XVIII. 3 et 7, 7 1. Isidonius XVIII. 3. 2, iterum XVIII. 7. 9, 8 C:
„quis — lic. ferri" iioc Lucanus principium fecerat, sed Seneca praeposuit superiores
versus." Glossae in Colbertino et aliis apud Oudend.: huc usque Seneca, modo Luca-
nus" Vid, supra ad v. 1. — 8 tanta insania Prisc. II. 153. 13 H: fantalic.ferri V, 10 tro-
pheis UvA, tropeis VM, 10-12 1. Beda VII 245 13 K, 11 umbra. inulte Acro ad Hor. C
I. 2. 51. 13 terrae potuit, hoc ordine 0, 15 u. v. T. 1. [Probus] IV. 224. 20 K, unde -
horis (16) Lact. ad Stat Theb. L 157. 15 L Isid Orig. I. 17. 3, 16 oris Lact., horis 0
vulgo, 18 scythicum glaciali V (nisi quod schyth. habet) U (li ex corr.) Am, Scythico
glacialem M G, astringit U G c, 19 s. i. i. s. 1. Probus IV. 27. 21, Marius Plotius IV.
478. 165. Serv. Georg. II. 122, . . sit Araxes V, 20 L Acro ad Hor. C. IV. 14. 15, 21 tum
VUAMT, tunc Gc, 22 commiseris Mu (supra scr. m. 2). 23 I. Acro ad Hor. epod. 7. 30,
25 quae M, idem 26 et saepius, 26 tenetur VUMg, tenentur GA, iacent T.
7 Insania ferri defendit nec tamen probat auspiciis pro hospitiis. De confusione ver-
Bentl. adhibito Martiale IX. 70. ,,nulla est borum aura et hora agit Drakenb. ad Sil.
insania ferri." XV. 67 et qui ibi laudantur; significatur
16 Auris debetur Bentleio, qui non in- ig^itus aer; cf. Ov. Metam. II 229 „ferven.
tellectum ait „medium diem partem orbis *®® aurae .
meridionalem signiflcare". Alia causa est, 19 Hydaspes Bentl. Propter errorem geo-
cur auris restitui, pleonasmus non feren- graphicum contra palaeographicam pro-
dus: „dies medius aestuat (flagrantibus babilitatem non est corrigendus poeta.
i. e.) mediis horis", accedit depravationis
facilitas, cf. /^arerfa arena/musirMmaMsfrttm, 21 Tum et tunc perpetuo confundun-
(Lactantius hl. oris), porro aula coruscofes, tur; Lucanus ubique tunc usurpavit. Vid.
olla caurus caufes, infra IX. 131 Dav. c. a. infra.
PHARS. LIB. I. 6 — 49. 3
Rarus et antiquis habitator in urbibus errat,
Horrida quod dumis multosque inarata per annos
Hesperia est, desuntque manus poscentibus arvis,
Non tu, Pyrrhe ferox, nec tantis cladibus auctor 30
Poenus erit, nulli penitus descendere ferro
Contigit: alta sedent civilis volnera dextrae.
Quodsi non aliam venturo fata Neroni
Invenere viam, magnoque aeterna parantur
Regna deis, caelumque suo servire tonanti 35
Non nisi saevorum potuit post bella Gigantum,
lam nihil, 0 superi, querimur, scelera ipsa nefasque
Hac mercede placent, diros Pharsalia campos
Inpleat et Poeni saturentur sanguine manes,
Ultima funesta concurrant proelia Munda. 40
His, Caesar, Perusina fames, Mutinaeque labores
Accedant fatis, et quas premit aspera classis
Leucas et ardenti servilia bella sub Aetna,
Multum Roma tamen debet civilibus armis,
Quod tibi res acta est. Te, cum statione peracta 45
Astra petes serus, praelati regia caeli
Excipiet gaudente polo, seu sceptra tenere,
Seu te flammigeros Phoebi conscendere currus
Telluremque nihil mutato sole timentem
28multosque llli narata A, i erasa m. 2, 30 tum corr. in tu M, 31 erat VD, erit cinn
rel. Priscianus II. 255. 6, eris Vatic. 3, non satis cogrm/ws ap. Weber, discindero VUABGE,
discendere, corr. in : disclndere, quod item in marg. habet M, 35 diis U dehis Mi, caelo
M, 37 ista {corr.: iusta?) MT, 40 funesto concurrent pr. mundo Mi, 43 aethna 0 ut
semper, 44 debes ma.
31 -E^m^ recepit Bersmanus, sed refragatur et Oud. „Sedet telum" Stat, Th. X, G56.
contigit, pro quo respiciendo ad fallacem
opinionem iatn depositam, contigerat tura 38 Diro Bentleius; „dirus sanguis" ita
requiritur. Eris Martyni Laguna, post no- diceretur sanguis civium Rom., parum apte.
minativum Poenas parumaptum.Requiritur nec rftros z= luridos habet quo offendat.
fere: reus, non tu Pyrrhe reus habeberis.
Nam sic rectius haec cum protasi cohae- 4 ) Stafione parafa fuit qui requireret,
rent; et exspectatur hoc sententiae loco sed cf. Antoninus ap. Front. p. 168 Nab.
praedicatum. Ex duabus syllabis re {Pyr- (coll. Tac. Dial. 17): „hunc diem quo me
rhereus) tanquam vitiosa altera est omissa suscipere hanc stationem placuit". Proxi-
et lacuna quae eo exstitit suppleta. mo versu praelati conf. cum V. 347 „cum
duce praelato".
Ib. Descendere cum Heinsio primus Oudend.
provocans ad Schol. Voss.: „numquam ad 49 „Mutato sole" scilicet sol non Phoe-
imum pervenire". Discindere absolute dici bum sed Neronem rectorem haberet, nec
non poterat, cf. VI. 216, Sil. It. XV. 543 tamen esset cur quidquam terra timeret.
4 M. AKNAEI LUCANI
Igne vago lustrare iuvet, tibi numine ab omni 50
Cedetur, iurisque tui natura relinquet,
Quis deus esse velis, ubi regnum ponere mundi.
Sed neque in Arctoo sedem tibi legeris orbe,
Nec polus aversi calidus qua mergitur Austri,
Unde tuam videas obliquo sidere Romam; 55
Aetheris inmensi partem sl presseris unam,
Sentiet axis onus. Librati pondera caeli
Orbe tene medio; pars aetheris illa sereni
Tota vacet, nullaeque obstent a Caesare nubes.
Tunc genus humanum positis sibi consulat armis, 60
Inque vicem gens omnis amet ; Pax missa per orbem
Ferrea belligeri conpescat limina lani.
Sed mihi iam numen; nec, si te pectore vates
Accipio, Cirrhaea velim secreta moventem
Solhcitare deum, Bacchumque avertere Nysa. 65
Tu satis ad vires Romana in carmina dandas.
50 1. Prisc. 345. 15, iuvat Prisc. VUMg, iuvet AG et post Cortium vuigo, ignivago m
var. lect. ap C, tibi usque ad 52 velis 1. Prisc. II. 343 27, 51 iurisque tui VUMABg,
iurique tuo Tg, Cortius, "Weise, 54 1. Prisc. 394. 21, et polus Prisc, adversi V, aversi
MAU (M in litura.) cum Heinsio Oud. coU. VIII. 337; vergitur YUMAG Prisc, mergi-
tur T, 58 in medio U, 59 obstant U; a.ces (a m. 2) M, 60 tum VAG, consul et armis
A, 61 [omnis] M, add. m. amat t, 62 1. Isidorus XV, 7. 4, Acro Hor. C. III. 14. 16,
62 conpescat M, 63 nec— (65) deum 1. Prisc II. 2J4. 14, 63 sed m. i. numen 1. Serv.
Ecl. 1. 7. nec — accipio (64) Serv. A. I 8, 64 accipio VU Prisc, accipiam AM (in lit) G,
chyrcea U, chyrrea M, cyrrea A, .rrhea a. cirrhea V, 65 Nisa VUMA, solic A, sollic a
bacchum m, 66 1. Prisc. quater II. 77. 23, 85. 3, 293. 20, 370. 1; vires r. i. c. dandas
(hoc ord.) VUATG, ad daudas r. i. c. vires Grotius et alii.
54 Ifer^jY»?- in la editionerecepit Grotius, loci. Obliquus esset Nero (sidus) Romae.
postea improbavit; non recte opinor; re-
flexivum vergi nusquam usurpavit Luca- 56 Imam Bentl., intellegens de arctoo
nus, quod si fecisset, tamen h. 1. minus et australi caelo; sed utrumque simui
aptum esset, veryit deinceps quaeque pars imum dici non potest. Si Neronis sidus
coeli dum movetur, perpetuo mergitur prope alterum utrum polum considit, eius
(nobis) tantum australis pars; proprium pondus gravat axem, si aequali spatio ab
igitur mergitur. Vergere pro mergere in G utroque polo, in utrumque vim habet,
infra IV. 525 substitutum ,.mergere ponto non in par'em unam, sive septentriones,
astra" et Senec. Ep. 36: „par8 caelilevatur sive meridiem, sed in totura. nec aequiii-
adsidue, pars mergitur", vergitur i. e. in- briura autceleritatem rotationisturbabit.—
clinatur non oppositum est verbi levatur Si constellatio eius erit in medio orbe, in
et recte hodie improbatum. medio semicirculo, qui polos iungit (meri-
diano Romano), erit fere supra urbem
55 Haec ad derisionem Neronis scripta eamque recta spectat, non erit „sidusobli-
putat Conradus Hirsaugiensis ed. Schepss, quum."
Wien 1889 p. 62, sq. Cf. Weber Vitarum
part. III p, 14; Schol. ad 5-5, 57 dicunt 57 ..Libratl" per prolepsin est: ut libra-
„obIiquo sidere" dicta ad sugillandum Ne- mentum servet caelum. SereywBenil., dati-
ronem, qui strabo fuit. Legerunt „obl. lu- vus, at serenus iuxta aether est epitheton
Tdine", ut opinor, et sic in recentioribus ornans, In culniine caeli purus aether
apud Cortium ex correctione male intellecti est, prope finitorem vapores.
PHAKS. LIB. I. 50 — 86. 5
Fert animus causas tantarum expromere rerum,
Inmensumque aperitur opus, quid in arma furentem
Inpulerit populum, quid pacem excusserit orbi:
Invida fatorum series, summisque negatum 70
Stare diu, nimioque graves sub pondere lapsus,
Nec se Koma ferens. Sic cum conpage soluta
Saecula tot mundi suprema coegerit liora,
Antiquom repetent iterum chaos omnia; mixta
Sidera sideribus concurrent, ignea pontum 75
Astra petent, tellus extendere littora nolet,
Excutietque fretum, fratri contraria Phoebe
Ibit, et obliquom bigas agitare per orbem
Indignata, diem poscet sibi, totaque discors
Machina divolsi turbabit foedera mundi. 80
In se magna ruunt, laetis hunc numina rebus
Crescendi posuere modum. Nec gentibus ullis
Commodat in populum, terrae pelagique potentem,
Invidiam Fortuna suam. Tu causa malorum
Facta tribus dominis communis, Roma, nec unquam 85
In turbam missi feralia foedera regni.
67 et promere M promere m, 68 quod T, 69 imp VUMAi, orbi 0, vnlg., 72 nec —
ferens Prisc. II. 96. 8, [sicut] conpage sol. Prob. IV. 10.10 K, Marius Plot. VI. 475. 19,
73 suppr. U, ora M, hora m, 74 repetens VUMG, repetent A, niixtus 0, 76 nollet A,
77 [que] T, 78 oblicum c, 80 divolsi M, divulsi VUmA, divisi T, 81 nunc M, hunc m,
83 commendat u, 84 et tu T,
69 Orbi tantum dativus esse potest. Cf. non brachia extendet ad amplectendum
Neue II 222. De constructione excutere pontum, sed procul illumarcebit. Nimirum
alicui aliquid pro removere aliquid ex terra multis locis attolletur novique mon-
aliquo cf. Cortius ad IV. ,586 et II. 24"'. tes existent et discrimina aquarum et ter-
ni -r, ^ -, . . , , i"ao alibi evanescent. Cf. Seneca ad Marc.
.4,.Repetens-chaos;omnia"legebaturet ^e. 6 „tot supprimet raontes et alibi rupes
distmguebatur ante Oudend., qui R..tgersii ^^ ^^^^^ ^^^^3 exprimet, maria sorbebit,
emendationem r^./.n recepit; Burm. rur- ^^^^^^^^ avertet". Nat. Q. III. 30. Infra VII
sus repetens; mterpolatum locum existi- ^3^^ .^ j.^tora ponto obruta, quis sum-
mans Bentlems: ..repetens iterum chaos: • • 4.-i ^.. „„«v,«
, ... ■' *^ i^^iuiii y^Kx^-,. j^jg cernens in montibus aequor, aethe-
omnui mi.stis s. s. concurrens "; A. Schae- • ^. ^ ■ <. 1 „,^ „+J.,v, ,.^11
f rxv -i. j T \ ', raque m terras deiectosole cadentem, rell.
lei, Obs.s. crit. ad Lucanum et Statmm /u 1 • ^ <. „ ^*. m t^ qh
\t^^^ t. ^ooa f^ ■ ■ .. ro (h. 1. ignea pontum astra petent). Ib. 814.
Monast. 1886p.9: „omniamiscens",Trampe ^ & ^^
de Luc. arte raetrica Bero]. 1884 p. 96 pro- 83 Fortunae honorificum est tantum po-
pter insolitara incisionem ante pedemquin- pulum subvertisse, hoc gloriam oi etinvi-
tum cum Bentl, facit. Inlerpolationis (ex diam parit. Invidia rea est qua gloriatur.
Seneca cons. ad Marciam lin.. ubi „sidera o- xt „ r^ i- 1 *•
•sideribus incurrent") rationem nuHara vi- ^'' "^^^ unquam". Generalis sententia:
deo, contra ipse auctor Senecam irailatus ^'«'«C^/'" "on patitur participem (cf. Sen.
h. 1. ut saopiu.s. Mistim Usener; mixta Ag.259 Tac. A. 1.6). sic enuntiatur: nonun-
recepi ex F. Hosii, interpunctione mutata. '1"^"' ^" turbam mittitur; funesta regni
foedera. Coniecturae felicia f. Grotio me-
76 BenU. „littoraquaeret". Sententia est: raorata, duranfia Bentl., vitoiia, alialocum
discordia inter raare et terram erit; haec non persanant. Corruptela potius est in
6 M. ANNAEI LUCANI
0 male concordes nimiaque cupidine caeci,
Quid miscere iuvat vires, orbemque tenere
In medio? Dum terra fretum, terramque levabit
Aer, et longi volvent Titana labores, 90
Noxque diem caelo totidem per signa sequetur,
Nulla fides regni sociis, omnisque potestas
Inpatiens consortis erit. Nec gentibus ullis
Credite, nec longe fatorum exempla petantur.
Fraterno primi maduerunt sanguine muri. 95
Nec pretium tanti tellus pontusque furoris
Tunc erat: exiguum dominos commisit asylum.
Temporis angusti mansit concordia discors,
Paxque fuit non sponte ducum, nam sola futuri
Crassus erat belli medius mora. Qualiter, undas 100
Qui secat et geminum gracilis mare separat Isthmos,
Nec patitur conferre gradum (si terra recedat,
88 orbeque var. lect. Comm. ex accommodatione perversa ad medio. 89 medium dum
VUm var. lect. Comm., medio MAC, 90 tytana VU, 92 nulla — erit (93) 1. Lact. ad
Stat. Theb. L 13L 93 nec - muri (95) Lact. ad Stat. Theb. V. 120. 94 p. (fcant; M, 95 1.
Acro ad Hor. epod. 7. 17, August. C. D. XV. 5, 95 primum G. 97 nec - erat (97) 1.
Lact. ad Stat. Theb. I. 144. 98 lemp-iris - ducum (99) 1. Acro ad Hor."C. IL 1. 3, augusti
Acro (Hauth). 99 ducem Acro (Hauth). 100 mora M, 101 medium corr. in geminum
M. male VU (Stht.), seperat T (suprat D). Laudat Lactantius ad Stat. Theb. I. 120: „et
gracylis medium — sep. Isthmos." et ad Stat. IV. 62, 102 fretum 0, gradum est coni. Bentleii.
his: in turbam ynissi. Quod minime de- causa Bentl. fastibus. „Mhil opus est
fenditur Ovid. Metam. I. 355, aliis; hoc exemplis externis", veluti Persarum.
loco, ubi de rebus civitatis agitur, turba ^~ ^ . ^ .,. ^. ^ • .
necessario est multitudo, non. ut putant J^ Pnmum facilis correctio ; sed pnmt
vulgo. triumviri; non magis probabile mit- ^°^^1^^ «^^^' ^PPO^^*-^ Servianis.
tere (non comparandum in cliscrimen m.); 102 Gradum conferrent tanquam gladia-
denique negatio referenda erat ad praeci- tores duo maria. Fretum ferri non potest,
puam sententiam non ad membrum. Ten- debebat certe.quod metrum non fert, freia.
ta.yi: inturbafa istis „semper turbas dedis- lure Bentl. non tulit: „Isthmos non pati-
tis", istis = fuistis, cf. Heinsius ad Claud. tur mare geminum conferre fretum." Pro-
Epith. Pall. 137. Confusa AM et ATA, ISSI xima uncis inclusi, parenthesis ab am-
et ISTIS. ,,In cassum eat" = frustra sit, pUore comparatione non aliena, cf. etiam
plerique IL 263. Abire vulgo. ix. 37. 1.50. 350, similisque copia vel apud
89 ,.Medium", terminatio proximi dum Homerum invenitur. Sed constructio im-
mendumpeperit; in medio = E'v,usaco, tan- pedita: terra recedens (= isthmos rec.)
quam praemium. Non est quod orbeinve re- frangat lonium mare Aegaeo. Ferendum
quiratur, cf. infra 134 et al. tamen hoc aeque ac: „Corinthus cremata
oi o T^- , T-T-TT r. flammis maria committat duo" Sen. Med.
91 Seneca DiaL VIH 5. 4 „(natura) sena 35. „sol abiens demit iuga bobus fatigatis",
per diem, sena per noctem signa perdu- ^^ ^^i^^ alia, in quibus nihil agendo agere
cens Quasi quovis die sol per sex Zodiaci aliquid res qiaepiam dicitur; et certe mi-
signa currat. Horae nocturnae et dmrnae ^^3 ^,^^ ^^ quam : mare subi.) frangat
per foteannmn unacomputataeaequales. ^^^^^^ (substantive cf. VL 27) AegJeo
93 Gentes sunt barbarae sive populi ex. (abl. instr.). Cf. Sil.It.XV. 157 „(Corus) lo-
ceptis Romanis ut I 9, 465, IL 47. Sine nium Aegaeo miscet mare". Frangendi
PHAKS. LIB. T. 87 — 123. 7
lonium Aegaeo frangat mare) sic, ubi saeva
Arma ducum dirimens, miserando funere Crassus
Assyrias Latio maculavit sanguine Carras, los
Parthica Romanos solverunt damna furores.
Plus illa vobis acie, quam creditis, actum est,
Arsacidae: bellum victis civile dedistis.
Dividitur ferro regnum ; populique potentes, .
Quae mare, quae terras, quae totum continet orbem, iio
Non cepit fortuna duos. Nam pignora iuncti
Sanguinis, et diro ferales omine taedas
Abstulit ad manes Parcarum lulia saeva
Intercepta manu. Quodsi tibi fata dedissent
Maiores in luce moras, tu sola furentis lis
Inde virum poteras atque hinc retinere parentem,
Armatasque manus excusso iungere ferro,
Ut generos soceris mediae ianxere Sabinae.
Morte tua discissa fides, bellumque movere
Permissum est ducibus. Stimulos dedit aemula virtus: 120
Tu, nova ne veteres obscurent acta triumphos,
Et victis cedat piratica laurea Gallis,
Magne, times, te iam series ususque laborum
103 franget MTGU, frangat AmV (in quo gl. „frangatur aut frangat se"), male VU
(Stht), 104 grassus Mi, chrassusA, 105 charrhas VMc, charras A, carrasG, 106 dampna
U, 109 potentis M, var. lcct. C, potenties m ut videtur, populi[que] T, 110 quae — duos
(111) Prisc. 310. 27, possidet AVU Prisc, continet rell., 111 coepit VU, cepit cum rell.
Prisc, 113 manis A, 114 interfecta (/ec in ras.) corr.: — ceptaM, interfecta g, 115 furen.
tcm codd., 116 aut g, 118 generos soceris med. hoc ord. OC, socios C, sotiis c, 119 morte
— ducibus Serv. Dan. A. VI. 831, discussa o vulgo, 120 est om. VAMG, addit U et
[Servius], 121 facta TL, facta corr. in acta G, acta VUMA, 122 pyratica M
vocabulum h. 1. propter hostilem concur- infra 271, pro imperatore IX. 170. — Bentl.
sum pugnantium electum; subinde compa- nulla causa allata: „mundique patentis
ratio enuntiatur vocabulis, quae suggerit non cepit mensura duos". Cf. Mnom. XVI
res comparatione illustrata; miscere h. 1. 391. Florus II. 13 p. 96 Jahn: „sic de prin-
minus aptum fuisset, quoniam discidium cipatu laborabant, tanquam duos tanti
erat illustrandum; infra 155 „6ua templa imperii {potentes add.?) fortuna non cape-
ferit (furit)" addila sunt propter Caesarem ret", qui manifesto Lucanum imitatur. Se-
suam patriam infestantem potius quam neca Thyest,445: „non capit regnum duos".
113 .,Abstrahis" Bentl.
ex proprietate fulminis. Burm. : infringat,
quod eodem redit. Laguna slne causa pu-
tat inter 102 et 103 quaedam periisse, Ben- ■ 115 Furentes (-tis) certatim Heinsius,
tleius V. 100, sq. : „qualiter una dissecat". Bentleius, Cortius.
Madvig: „Aegaeo frangatur, sic."„Male"Ho8.
119 Discissa Bentl.; discuterc, in omnes
111 Fortuna, non populi Romani, sed in ^^^^^ dispergere, h. 1. non est aptum, ubi
universum dictum, ut apparet ex addita- geparationis sponte secutae e morte luliae
mento: „quae mare, quae terras, quao to- (abrupta est) notio est.
tum continet orbem"; non capero potuit
duoa populipotentes. Potens de triumviris 121 Acta cf. VIH. 25. 320.
8 M. ANNAEI LUCANI
Erigit, inpatiensque loci fortuna secundi.
Nec quemquam iam ferre potest Caesarve priorem, 125
Pompeiusve parem. Quis iustius induit arma?
Scire nefas, magno se iudice quisque tuetur:
Victrix causa deis placuit, sed victa Catoni.
Nec coiere pares: alter vergentibus annis
In senium longoque togae tranquillior usu 130
Dedidicit iam pace ducem, famaeque petitor,
Multa dare in volgus, totus popularibus auris
Inpelli, plausuque sui gaudere theatri,
Nec reparare novas vires, multumque priori
Credere fortunae. Stat magni nominis umbra; 135
Qualis frugifero quercus sublimis in agro
Exuvias veteris populi sacrataque gestans
Dona ducum, nec iam validis radicibus haerens,
Pondere fixa suo, nudosque per aera ramos
Effundens, trunco, non frondibus efficit umbram; uo
Et quamvis primo nutet casura sub euro,
Tot circum silvae firmo se robore tollant,
Sola tamen colitur. Sed non in Caesare tantum
Nomen erat, nec fama ducis, sed nescia virtus
Stare loco, solusque pudor non vincere bello. 145
Acer et indomitus, quo spes, quoque ira vocasset
Ferre manum, numquam temerando parcere ferro,
125 quenquam V, non (pro nec) P, potes T, Caesarque T, 128 1. Boethius Cons. IV. 6.
124 P, vic trix M corr. in vulg. ultrix VC, 129 vergentibus amiis 1. Symmachus epistol.
IV. 18, cogere M m 2 corr. in vulg., coire A T, non P, 131 ded. i. p. ducem laudat Prisc.
II. 267, 25 H., dedicit, di m. 2 suprascr. M A, 132 popularibus - theatri (133) 1. Acro
Hor. C III. 2. 20, 133 impelli M, 135 i. e. fama supra scr. M, 137 veteris 0 L, ve-
teres b, antiquae editiones, 138 haeret A corr. m 2 in vulg. g, 139 suo est, vulgo;
aerea T, umbram corr. in : umbras A, umbras TL, 141 et quamvis VUM (in hoc ant.
man. corr: sed) sed ATG, 142 formose corr. in vulg. M, 146 et supra ira scr. m. 2A,
147 et numquam vulgo, temerato C, explicans temere assumpto; lemma: temerando.
125 Florus I. 1. (p. 96 Jahn): „nec ille 139 Verba „pondere fixa suo" illustrant
(Pompeius) ferebat parem, nec liic supe- superiora: „neciam validis radicibus hae-
riorem". De Pompeio praeierat Vell. Pat, rens" (non: haeret) nec absolvi ab iis de-
II. 29, 88. bent, quare est omisi.
126 Signum interrogationis posui post 145 Non vincere bello, alia ratione quam
arma; similiter distinguendum IX. 563, vi et armis superare; non cum hello co-
Pers. Sat. HI. 66—72. haeret, Bentleius comciQxvs nonvincerelente,
,on Tr . ■ .1- ■ -^ . non probavit negationem ferri posse. Use-
137 Veterts praetuli. significatur vene- riev : velle. Cf. II. 4B9.
randa vetustas, donaria sunt populi, qui
iam evanuit, hoc non fit si populi nudum 147 temerando ferro = temerationi (sit
ponitur. venia vocabulo ferri. Mirum hanc con-
PHARS. LIB. I. 124 — 161.
9
Successus urguere suos, instare favori
Numinis, inpellens, quidquid sibi summa petenti
Obstaret, gaudensque viam fecisse ruina. 150
Qualiter expressum ventis per nubila fulmen
Aetheris inpulsi sonitu mundique fragore
Emicuit, rupitque diem, populosque paventis
Terruit, obliqua praestringens lumina flamma,
In sua templa furit, nullaque exire vetante 155
Materia, magnamque cadens, magnamque revertens
Dat stragem late, sparsosque recolligit ignis.
Hae ducibus causae, suberant sed publica belli
Semina, quae populos semper mersere potentis.
Namque ut opes mundo nimias Fortuna subacto 160
Intulit, et rebus mores cessere secundis,
148 urguere UMA, succensus T, 149 quicquid VUAG, impeliens 0, 151 venti, s add
m. 2 in ras. M, laudat Prisc. II. 132. 15 H, Cledonius V. 51.30K. Lact. ad Theb. L 257
152 sonitum undique M, corr. m 2, 153 pavore Ug, rapuit (sedpdub.)T, 154 obliqua —
flamma 1. Lact. ad Stat. Theb. V, 666 perstringens Lact., T, 155 fuit,r add. 2(?)m.M
157 recollegit M, corr. m. 2, 158 puplica A, 160 nimias mundo (hoc ordine) VUMAG
structionem apud antiquiores tam raro
inveniri, cum tamen prorsus respondeat
analogiae verborum tradendi et commit-
tendi. Laudatur ex Petronio et Augustino.
Liv. XXVI. 31. 5: „contumeliis in eos di-
cendis parcitis", X. 12.8 eadem constructio
verbi temperare. Durius infra IV 804 „spec-
tandumque tibi bellum civile negatum
est", contrarium est: dare spectandum.
,,Temerare" esttemere arripere, ut temerare
littus infra IIL 194 temere calcare, cf. Hein-
sius ad Sil. ItaL 11. 472. Diversus paulum
usus est, quo ponitur pro: violare rem
sanctam (uiaiveiv). Perversum hoc de Cae-
sare iudicium convenit cum v. 145. Imx)el-
lere = prosternere, Lucano cum Seneca
commune de Benef. VL 31. 11, cf V, 330.
151 VenHs est ablat. instrumenti : ventus
exprimit (nubibus) fulmen, idque per nu-
bila emicat et solis lumen vincit (rumpit
diem) et lovis templa (sua templa) per-
cutit. In his postremis comparatio accom-
modatur rei illustratae: Caesar in sua
templa i. e. patriam furit et dum nihil
eum retinet, ne late per totum orbem va-
getur (nulla — materia), dat ubique stragem
etiam extra Italiam et sparsas vires col-
ligit ad bellum transraarinura (sparsosque —
ignis). Opiniones de fulraine e nubibus
orto cognoscas e Sen. Nat. QQ. II. 23. 32,
I. 14. 5, luven. XIII. 225, Lucr. VI. 160, Val.
Flacc. IV. 660; de reditu fulminis Xen.
Mem. IV, 3. 14, Plin. N H. II. 143. Structura
loci manca est; quare Weise plene inter
punxit post flamma, ut haec qualiter — flam
ma sine apodosi adhaereant superioribus
quod merito Improbatum. Bentleius: ut
micuif. Sed omnia clamant, haec 153—157
raembra paratactica esse; illud in sua
teynpla furit additur uavvdsrw; tanquam
explicatio, sed re vera novum momentum
continet. Conieci „et sua templa ferit", cf.
Mnem. XVI. 392. Pro rupVque diem Schra-
derus: rupitque viam. Sed di>.9=:caelura
illustre cf. VII. 189, VHI. 217. Denique
Bentl: „magnam veniens" quoniam gemi-
natum -que „non est moris apud nostrum".
Verba „nullaque exire vetante materia"
innuere videntur quasdam materias fulmen
attrahere et retinere. Quaedam veteribus
fulmina non repercutiuntur, sed (caduca)
conduntur., si materia quaedam ea retinet.
Vulgaris interpretatio, qua de rebus ful-
mini oppositis cogitatur, quae sunt extra
„teraplum", veluti nubibus, minus me iu-
dice cum „materia" convenit, — Anno 1722
Bentl. in epist ad Burmannum: ferref ct
obliqua perfringens culmina plaga — nulla
fransire, cf. Haupt. Opusc. III. 101. Haec
postea improbavit aut oblitus est.
158 Burm. primus hanc distinctionem
recepit, antea: „causae suberant, sed" rell.
Parura refert, sed postpositum Lucano
non familiare esse: sententia postulat.
Sed cf. II. 128, IIL 504, al. Cortius ad
VI. 12.
10 M. ANNAEI LUCANI
Praedaque et hostiles luxum suasere rapinae;
Non auro tectisve modus, mensasque priores
Aspernata fames; cultus, gestare decoros
Vix nuribus, rapuere mares; fecunda virorum les
Paupertas fugitur, totoque accersitur orbe,
Quo gens quaeque perit. Tunc longos iungere fines
Agrorum, et quondam duro sulcata Camilli
Vomere et antiquos Curiorum passa ligones
Longa sub ignotis extendere rura colonis. 170
Non erat is populus, quem pax tranquilla iuvaret,
Quem sua libertas inmotis pasceret armis.
Inde irae faciles, et quod suasisset egestas
Vile nefas, magnumque decus ferroque petendum,
Plus patria potuisse sua; mensuraque iuris 175
Vis erat; hinc leges et plebis scita coactae,
Et cum consuhbus turbantes iura tribuni,
Hinc rapti fasces pretio, sectorque favoris
163 tectisve M (ve in ras.) VUA, -que G, 164 cultus — mares 1. Serv. A II. 501, cultos
M, u suprascr. m. 2. 165 fecunda — paupertas (166) 1. Acro Hor. C 1. 12. 42, foecunda VUP
r
166 accersitur VUAG, accessitur (r a m. 2) M acersitur T, 167 tum V, 169 CurionuiA
VO, 173 et quod - nefas (174) 1. Acro Hor. C. III. 21 42, quem] Acro, 175 plus -
sua 1. Serv. A. IX. 641, 176 hinc — coactae 1. Prisc. II. ia5. 20 H, plebis scita VM
plebi scita UM ex corr (sic: bis scita, praeterea ci in ras., antea a ut vid.) plebiscita
AG. 178 fasces pretio, hoc ord. O^
164 Fames positum pro cupiditate; cf. 1"6 Mirum post Salmasium et Oudend.
Florus I. 46 Jahn, III, 12. 15 D. „per famem ad lectionem plebiscita (vcp i'v) redire po-
Quam luxus fecerat", Petronius in carm. tuisse Burm., Cort,, Weisium: Bentl. rur-
16: „famespremit advena classes". Cultus. sus corngit plebis scita. Ettamen Haskins:
cf. Mayor ad luven. III. 147, 172, Suet. carried throug by force. Si ad leges quo-
Calig. 52. que participium esset referendum, tamen
166 Accersitur voluit fortasse etiam cor- ^^«^^« ^'^^^* scribendum. Sic, inquit, nempe
rector M, r alieno loco supra scripta, Ad Per vim, leges factae et plebis coactae scita,
sententiam comparant Petronium v, 33, nam plebs cogebatur corruptione etpoten-
recte sane, modo ne credamus hunc ex "^^'"°^ '^'''^^- ^^ remotius substantivum
Lucano solo hausisse, nihil enim est in eo attributum sic demum constructione re-
carmine,quodaLucano potiusquamareli- ^^"^^ P^t^^^' ^^ '^ ^^^P«® ^"* scribentis
quis morum magistris Sallustio, Velleio cogitatione primarium est.
Horatio suggestum credas. 177 Tribuni sensim paulatimque ex pro-
167 Perif praesens: quaeque gens sup- hibitiva potestate iura imperii sibi arro-
peditat instrumenta luxuriae, quae illi garunt leges ferendo. centuriatis convocan-
noxia sunt, dis, aliis, quae ad consules pertinebant.
-i^o T^ • -r. ii • j-^-, -^r---, „Cum consulibus" solita brevitate pro : con-
168 Dun Bentl vix credibile; 16/ idem ^^^^^ .^^ .^^^_ ^^^,.^ 3^^_ tribunorum ; nemo
latos vTolorigos, et 1<2 arusvvo armxs. Non ^^^^^^.^ Bentleianum rostra.
lelix condicio est ems populi, qui sua arva
neglegit; sed is invidendus qui suam li- 178 Ordinem receptum defendit Bentleius,
bertatem tuetur ac non insidiatur alienae Cortius praeferens dactylum unum in duo-
bello suscepto. V. 173 egestas = defectus bus primis pedibus (cf. ad L 228) elegantiam
divitiarum, cf. fames v. 164. suam contra codd. obtruditLucano, quiqua.
PHARS. LTB. I. 162 — 196. 11
Ipse sui populus letalisque ambitus urbi,
Annua venali referens certamina Campo ; 180
Hinc usura vorax, avidumque in tempora faenus,
Et concussa fides, et multis utile bellum.
lam gelidas Caesar cursu superaverat Alpis,
Ingentisque animo motus, bellumque futurum
Ceperat. Ut ventum est parvi Rubiconis ad undas, 185
Lugens visa duci Patriae trepidantis imago
Clara per obscuram voltu maestissima noctem,
[Turrigero canos effundens vertice crinis,]
Caesarie lacera, nudisque adstare lacertis,
Et gemitu permixta loqui: „Quo tenditis ultra? 190
Quo fertis mea signa, viri? Si iure venitis,
Si cives, huc usque licet". Tunc perculit horror
Membra ducis; riguere comae, gressusque cohercens
Languor in extrema tenuit vestigia ripa.
Mox ait: „0 magnae qui maenia prospicis urbis 195
Tarpeia de rupe tonans, Phrygiique penates
179 letalisque — campo (180) 1. Prisc. 547. 8 H, loetalis VUM ut semper, fatalis m
(rec. m) a (m 2 in marg.). 181 faenus A, tempore P, 184 ingentis, corr. in -tes G, [que]
T, 185 coeperat VUMG, 186 traepidantis M, ingens visa vulgo, 187 mestissima O,
188 turrigero — crines 1. Serv. A VIII. 33, 189 caesariae M (ae in ras.), A, astare G,
190 tenditis inquit m, 192 tum MA Sch. Ter. ut saepe, tum — ducis (193) 1. Schol.
cod. Bemb. Ter. Ad. IV. 4. 4, 193 cohercens UA, gressum VUMG -sus A, 194 langor
MA, trivit T, 195 menia M, moenia G, 196 frigiique VUMG.
vis fere paginaabearecedit.et multodurius futuram intulit", i. e. praesensionem dedit
aliquando a tribus spondeis versum inco- cladis futurae. Caesar ceperat animo =
hat. veluti VI. 41: „amplexus finis saltus", praeceperat animo; hoc per se non nimis
48 „non desunt campi non", III. 440: ..pro- clare enuntiatum obscuratur etiam zeu-
cumbunt orni nodosa inpellitur ilex". Al- gmate: motus enim sunt animi motus,
terum quod postulat Gortius, ut attribu- non belli. Desidero : bellique furorem.
tum a nomine suo separetur (,,rapti pretio ,^^ ,
fasces") est ea utilis observatio, sed non ^^ Eleganter Hemsius : lugens vvomgens
ut ad eam poeta corrigatur. ^^"o^ ^" omnibus libris est. rnffmsfeve de
rebus turpibus, nimis magnis. Si Patriam
Ib. Sector, vendens suum favorem ut amabilem voluit facere poeta, non scripsit
caupo vel institor; favores populi sunt ingens.
honores; hi emtis suffragiis dantur. Eutro- ,j c- u
plus, Claud. XVIII. 198 „institor imperii, ^^^ ,.cultu' Schrader.
caupo famosus honorura". ,lg3 ^f^ „ ^ „turritaque premons fron-
181 In tempora: per dies lucrum compu- ^em matrona corona". Versus onerat locum
tan.s, inhians temporibus (gierig op den et cum sequenti pugnat, laceri crines non
tijd). Ineptum: in tempore. Convenit inter- sunt, qui cohibentur corona turrita. At-
pretatio proposita cumprimaHaskinsiana, 'lue haec corona non apta ei, quae nuda
reliquas eius nimis artificiosas puto. Ad pectora plangit.
182 cf. Sall. Cat. 13 fin., 33. ,^^ ^, . ^ . , .
194 Somniat se vigilantem languore
184 Cf. infra470: „(vana fama) clademque somni cohiberi.
12 M. ANNAEI LUCANI
Gentis luleae, et rapti secreta Quirini,
Et residens celsa Latiaris luppiter Alba,
Vestalesque foci, summique o numinis instar
Roma, fave coeptis. Non te furialibus armis 200
Persequor. En, adsum, victor terraque marique
Caesar ubique tuus, liceat modo, nunc quoque, miles.
Ille erit, ille nocens, qui me tibi fecerit hostem".
Inde moras solvit belli, tumidumque per amnem
Signa tulit propere, sicut squalentibus arvis 205
Aestiferae Libyes viso leo comminus hoste
Subsedit dubius, totam dum coUigit iram;
Mox ubi se saevae stimulavit verbere caudae
Erexitque iubam et vasto grave murmur hiatu
Infremuit, tunc, torta levis si lancea Mauri 210
Haereat, aut latum subeant venabula pectus,
Per ferrum tanti securus volneris exit.
Fonte cadit modico, parvisque inpellitur undis
Puniceus Rubicon, cum fervida canduit aestas,
Perque imas serpit valles et Gallica certus 215
197 iuliae Mi, 198 latialis (non -ri8) 0, lacialis U latialis {ialis in ras.) M, latiali...s
iupiter A, iuppiter a, aula V. 203 erit [ille] nocensP, [me] T, 204 bellis, deleta s, M,
205 in arvis — 207 consedit 1. Isidorus I. 36. 33, in arvis Is., sicut VAMG, sic in Um,
sicum T, 206 Lybies VUMAg libyae Is. aestigene (= generantis post gene add. 2 m)
M, astriferae c, aestiferae 1. Probus IV. 7. 27 K, estfere Is.. visus Is. hostem Is.
hostae M, 207 collegit corr m 2 in colligit M, 209 iubas VUM, iubam AG, et vasto 0,
[grave] VUM, 210 tunc M {suprascr.: tum al. dum) V, post:si una litt. deleta M, 212 L
co
Servius Aen. XII, 8, 214 rubicin M corr. a m-2, aestus Mi, 215 et — colonis (216) 1.
Serv. Aen. I. 1. p. 7 Thilo.
197 Alibi secreta urbis Romae (mundus I. p. 131. — Ib. furialis pro feralis positum,
et Penates in aede Vestae) non consoci- non improbabileLucanum/^eraZiftMsdedisse.
antur cum exitu Quirini. Hic aedem ha- Arma furialia sunt fax et alia, ciuae furiae
bebat in Quirinali. quae ab Augusto reno- gestant. Verba Caesaris affectum habent,
vata est. Hanc fortasse ob oculos habet. qui non cum reliquo carmine convenit,
Cf. omnino Becker, Topogi aphia p. 570 sq. in quo pessima quaeque ei obiciuntur.
De elisione cf. ad VI. 56. Sinedubio antiquiorem narrationem presse
secutus est.
198 Latiaris cf. ad 585. In archetj-po li-
brorum M A iam exstabat correctio. 212 „Tanti volneris", nimirum quod in-
flixit lancea Mauri, „securus" exit, superat
200 Vestigium cultus Romae deae est. saltu venabula; simul vulneratus est et
unde de Caesaris aetate nihil efficere, de venabulis circumdatus; aut non aptum. —
Neroniana aliquid suspicari possumus. Pu- Comparatio pertinet ad moram et supera-
blicus et Romano more receptus cultus tum deinde obstaculum. Post conspectam
Urbis non supra Augustum adscendit, cf. Patriae speciem cum experrectus esset
Preller-Jordan II. p. 353, sqq., Marquardt- (inde v. 204) moras solvit et Rubiconem
Wissowa Rum. Staatsverw. III- p. 504, transiit, ut leo post moram {subsedit) ve-
Boissier Relig. Rom. d'Aug. aux Antonins^ nabula superat.
PHARS. LIB. I. 197 — 235. 13
Limes ab Ausoniis disterminat arva colonis.
Tunc vires praebebat hiems, atque auxerat undas
Tertia iam gravido pluvialis Cynthia cornu,
Et madidis euri resolutae flatibus Alpes.
Primus in oblicum sonipes opponitur amnem, 220
Excepturus aquas, molli tunc cetera rumpit
Turba vado facilis iam fracti fluminis undas.
Caesar ut adversam, superato gurgite, ripam
Adtigit, Hesperiae vetitis et constitit arvis,
Hic, ait, hic pacem temerataque iura relinquo; 225
Te, Fortuna, sequor. Procul hinc iam foedera sunto.
Credidimus fatis, utendum est iudice bello".
Sic fatus, noctis tenebris rapit agmina ductor
Inpiger. It torto Balearis verbere fundae
Ocior et missa Parthi post terga sagitta, 230
Vicinumque minax invadit Ariminum, ut ignis
Solis Lucifero fugiebant astra relicto.
. lamque dies primos belli visura tumultus
Exoritur; seu sponte deum, seu turbidus auster
Inpulerat, maestam tenuerunt nubila lucem. 235
217 tunc VU, praebebat, pnor b in rasM, hiemps UA, hiems (s mras 2 litt) M, 218 Cin-
m
thie VUM, gelido gr, 220 anem, a in ras. 2 litt man. 2: prior m m. 2 M, fuit fortasse:
oranem, 221 tum 0 222 faciles iam fr. (hoc ord.) 0, 225 sic g, 228 post noctis lacuna
4 litt M, 229 et torto VAG, it (i a m. 2) MU, 230 parthy M, otior A, erga A, et niis-
.^ara — sagittam 1. Acro ad Hor. C. I. 19. 11, aut missara — sagittara Id. C. H. 13. 17,
231 et ignes OTL, 233 belli pr. hoc ordine g, 235 impuierat VUMG inp. A.
218 Facta haec 10/11 Januarii a, 49. Cf. deserit et ad arma confugit; temerata sc.
0. E. Schmidt, der Ausbruch des Btirger- a senatu.
krieges RM. NF. XLVI (1892) S. 240 fgg.
Tertia iam Cynthia. tertius dies post in- 227 Ut nostro fato semper confisi su-
terlunium (novara lunara), qui dies erat ^-"s, sic nunc aleae belli rera coraraitti-
ominosus et madidus pluviamportendebat "3"«- Credimxis en Heins., m^imus m Burra.
(J. H. Voss ad Georg I. 428 p. 179, sq.). cf. Weber diss. H. 594.
Verg. 1. ]. „Luna revertentes cura priraura ^29 It restituit Oudend.
colligit ignes Si nigrum obscuro compren-
derit aera cornu, Maximus — parabitur 231 Ut debetur Grotio. Post „Ariminum"
imber". De die tertio aut quarto Avienus plene interpungens et (uf) eiecit Weise,
in Arateis 139G. Br,Varroap. Plin. XVni.348. debebat certe Ariminon scribere, quod pro-
bat Bentleius conferens Auximon II. 4(56.
219 Recte Haskins Alpes proprie dictas Tum B. refingit: „ut iam | caetera luci-
non potuisse significari e situ locorura de- fero" sine probabilitate palaeographica. „AY
raonytrat, quod Rubicon inde non oritur; ignes" defendit Cort.ius, aliena conferens.
et ne tempus quidern liquefactae nivis „Ariminon. ignes" Haskins. Recepta mu-
convenit cum anni terapestate, quae reapse tatio, ut rainima, ferenda videtur.
erat hiemis initiura.
230 Impulerit Cortius et Weisius sine
225 Relinquit iura, quatenus viam iuris auctoritate bonorum MSS.
14- M. ANNAEI LUCANI
Constitit ut capto iussus deponere miles
Signa foro, stridor lituum clangorque tubarum
Non pia concinuit cum rauco classica cornu.
Rupta quies populis, stratisque excita iuventus
Deripuit sacris adflxa penatibus arma, 240
Quae pax longa dabat, nuda iam crate fluentis
Invadunt clupeos, curvataque cuspide pila,
Et scabros nigrae morsu rubiginis ensis.
Ut notae fulsere aquilae Romanaque signa,
Et celsus medio conspectus in agmine Caesar, 245
Deriguere metu, gelidus pavor occupat artus,
Et tacito mutos volvunt in pectore questus:
„0 male vicinis haec maenia condita Gallis,
0 tristi damnata loco! Pax alta per omnis
Et tranquilla quies populos, nos praeda furentum 250
Primaque castra sumus. Melius, Fortuna, dedisses
Orbe sub eoo sedem gelidaque sub arcto,
Errantisque domos, Latii quam claustra tueri.
Nos primi Senonum motus, Cimbrumque ruentem
238 cum in ras. U, 239 populi 0, 240 diripuit UM (in quo dir in ras.) A, deripuit
VG-, affixa VUG, adf. MA, defixa gT, 242 clipeos VAB clypeos MU, 243 et - enses
1. Lact. ad Stat. Theb. IIL 582, 245 agminj (sic) M, 246 diriguere VUM (i ex corr.)
A (i ex corr.) occupat artus VUMAG (ex corr) alligat m (s. s. m. 2) a (2 m in marg)
P, gelidos M corr. in vulg.. 247 tacitos muto VG tacitus muto P, 248 condita moenia,
hoc ord. V, 250 furentis P, 253 errantisque VA, latii (i in ras) M, 254 Cimbrumque
furentem VUM (m ras) AbT, ruentem G.
238 Non pia cf. non fidae V. 58, non sanus Ib. alligat auctoritate multum cedit vul-
VII 830, non iustus IX. .54, non asper VII. gatae occupat; placet geliclos propter ver-
186, II. 176, IX. 945. Concinere, una canere borum ordinem, per se magis poeticum est
s, insonare cum acc. classica ut: modos gelidus, quod propterea tenui.
canere et simm. Proximo versu populis
Cortius. Audacter BentL: 2Iartia concinuii, 247 Nolui, contra codd., elegantiam sub
Heins. concita vel obvia, Oudend. nuncia. Pectore cum Grotio obtrudere Lucano. Me
Cf. Weber diss. p. 490. Mihi sermo poeticus iudice tacitos mw^o aeque recte se habet
postulare videtur cantica pro classica; ita ^^ tacito mutos', nihil agit Cortms.
emphasis, quae est in non, intellegitur ; r,--t ^- ^ ^ ^ v. „4.,-+„,-j. T>r.^t-
^. ' ^. . . ^ ' ^ ' 2ol Xatura rro fortuna restituit Bent-
cantica saepissime pia sunt. , . i x- +„^ ^,.„^o+„+n\
■^ ^ lems, quam lectionem certam praestat(!)
242 Invadunt cf. IX. 198: „invasit fer- ^^od 5 abhinc versu rursus fortuna com-
rum" = arripuit gladium. Bentl.: „trunca- Pareat et propter cod. Regium, qui tamen
taque cuspide pila". Haec cur servassent ? ^^o^ ®^^ optimus ille.
Sed solebant curvari cuspides telorum, ^_ , ^^ ^ * , -, • r, v^+ v ^
, . -^ ' 254 Ruentem Aldus lam habet; cur fu-
repercussae clypeis. , ... ^p -i. „„ ^',
^ ^ rentem reiiciamus non sufficit sane argu-
246 Deriguere recepi, nam ubique hoc mentum ductum ex eiusdem vocabuli (250
restituendum ; nullum verbum est dmg^esco, furentem, 255 furoris) repetitione, nam id
quod debetur librariis, quibus familiare Lucano admodum leve est; cf. Heitland
dirigere fraudi fuit, et paene ubique pars p. LXXXI, sq. Sed ruentem prius etiam in
codicum derigui etc. cf. II. 78. IIL 613. — M fuisse apparet, et habet G. Ruentem in-
PHARS. LiB. I. 236—270. 15
Vidimus, et Martem Libyes, cursumque furoris 255
Teutonici. Quotiens Romam Fortuna ' lacessit,
Hac iter est bellis". Gemitu sic quisque latenti,
Non ausus timuisse palam ; vox nulla dolori
Credita, sed quantum, volucres cum bruma cohercet,
Rura silent mersusque iacet sine murmure Pontus, 260
Tanta quies. Noctis gelidas lux solverat umbras:
Ecce faces bello, dubiasque in proelia mentis
Urguentes addunt stimulos, cunctasque pudoris
Rumpunt fata moras ; iustos Fortuna laborat
Esse ducis motus, et causas invenit armis. 265
Expulit ancipiti discordes urbe tribunos
Victo iure minax iactatis curia Gracchis.
Hos iam mota ducis vicinaque signa petentis
Audax venali comitatur Curio lingua,
Vox quondam populi, libertatemque tueri 270
255 Lybies VUA, Lybiae M, cursum — bellis (257) 1. Priscianus IL 132. 7 H, 256 quo-
tiens MA, 257 belli T, 259 cohercet UMA, coercet VG, 260 mediusque 0 vulgo,
tacet VUATG iacet M (t in ras m. 2), 262 belli vulgo, 0, 263 urgentes V, urguentis U,
266 anticipiti Mi. 267 curio corr. in: curia M, 268 imota a.
veniro superat ingenium librarii, contra s in postremo versus vocabulo excidit;
cum furere ex proximis in memoria haere- nec singularis aptus menti, ubi de multi-
ret, hoc verbum errore invexit. tudine agitur, nec urguentes absolute posi-
2^55 Rabiem L. Bentleius coni., speciose. ^"«^- Ceterum populis pro 7ioctis aeque ac
gelidas noctis, quod ex nescio quo Voss. affert
2.58sq.Prae dolore nullamvocemdignam Qudend., auctoritate iusta caret. Urguere
lingua invenisset (zij leenden aan hunne aliquem in proelia, a me receptum, super-
smart geen woorden), dolorem mutum pa- vacaneamfacit coniecturamMrew^e.<;(Bentl.).
tiebantur. Tribunos Arimini Caesarem convenisso
260 Medius vulgo sed corruptum, Has- ipse quoque tradit, Ravennae Appianus.
kins : the transition is very abrupt from 264 Durae huius constructionis duo exem-
the woods and fields to the open sea. ^^^ ^ j^^^.^^ ^XVm. .3. 10 „regem se con-
Damsto : muhisque xacet. Propius ad medxus- ^^j^^. ^^^^^^^,, ^^ ^XXVL 1. 7 ^se tutorem
ciue, accedit mersusque, exprimitur ..6u _ gubstitui a populo laboraverat" affert
novto;. Mersus et medAus IV. 745 confun- j_ gchmidt, de usu infinitivi ap Luc, V.
duntur. Collato V. 484, 443 praetuli Hein- yj,^ gij^ jtal.. Halis 1881 p. 114. De motus
sianum iacet, pro quo ex interpretatione ^ubito, sed Bentleianum questus non pro-
substitutum esse tacet probabilius puto, babile
quam contra pro tacet: iacet. Ceterum Pon-
tus est deus, qui nunc in fundodormit. Cf. 267 Mactatis Heins. contra sententiam,
omnino Aeschyl. Ag. 565 novTo; iv jue- quae est: senatus gloriabundus se extulit
otj/ufiQivai; xoitai; tudoi. nsowv. caede Gracchorum olim commissa ut idem
o^i -KT 1 i- T, X, • j fatumnunc tribunis minaretur. „Proiectis"
261 Nondum pro nochs Bentl. coni., quod • i- i. r^ rw „ tt^ - .^ Kfi- r i^c
.. ^ ^. ^ ,. ^ explicat Gronovius Obss. IV. o, p. 500 Lips,
incertum sit. quo pertmeat nochs, ad ^ ^.g
quies, an ad umbras; hoc est corrigere au-
ctorem. Magis assentior de sequentibus. 270 Curio adolescens reges oderat su-
ubi bello ab eo propositum recepi, pendens perbos i. e. triuraviros, Cic. Att. II. 8. 1
ahaddunf. Porro ex conL produbiae — menti (a° 695), adeo ut eorum arma non timoret:
.substitui dubias — mentis (fata addunt sti- armatos potentis (i. o. triumviros, ad 109
mulos urguentes dubiasmentes inproelia); supra) miscere plebi armatao ausus erat;
16 M. ANNAEI LUCANI
Ausus, et armatos plebi miscere potentis.
Utque ducem varias volventem pectore curas
Conspexit, Dum voce tuae potuere iuvari,
Caesar, ait, partes, quamvis nolente senatu,
Traximus imperium tunc, cum mihi Rostra tenere 275
lus erat, et dubios in te transferre Quirites.
At postquam leges bello siluere coactae,
Pellimur e patriis laribus, patimurque volentes
Exilium, tua nos faciet victoria civis.
Dum trepidant nullo flrmatae robore partes, 280
ToUe moras. Semper nocuit differre paratis.
[Par labor atque metus pretio maiore petuntur.]
Bellantem geminis tenuit te Gallia lustris,
Pars quota terrarum ! Facili si proelia pauca
Gesseris eventu, tibi Roma subegerit orbem. 285
Nunc neque te longi remeantem pompa triumphi
Excipit aut sacras poscunt Capitoha laurus.
271 ausis T, 275 tum M, 277 at VUM (corr. ex: ac) AGTL sed a G, solutae m.
278 pellimur - exilium (279) 1. Priscianus II. 279. 10, 29e. 16 H, 279 faciet 0, 281 di-
ferre ex def. T, 282 agnoscunt 0, 286 triumphy M, 287 laurus VM (corr ex lauros)
A, lauros UG.
post in tribunatu (a» 704) ad Caesarem culo CLuam postea. Propterea olim futurum
transiit, quod a Caesare accepto centies petentur adscivi, non propter cod. Turria-
sestertio fecisse arguebatur, Vell. Pat. II. num, cf. Weber diss. p. 556, sed hoc est
48. 4, Caelius ad Fam. VIII. 6. 5. Lucanus reduviam curare. Difftcultatem, quae ost
copiose de eo IV. 690, 800. Haskins fere: in petendi verbo sensit Baehrens et We-
miscere = aequare, sedcf. IV. 800; infelici- ber: peti h. 1. dicuntur ingrata, quae non
ter Bentley: atratos. appetenda sunt, cf. Mnem. XVI. 394; pa-
278 Dolentes pro volentes A. Schaefer trum memoria haec per hypallagen aliquis
Obss. crit. in Pharsaliam et Stati Silvas, explicasset: „par labor pretio'; pro „pari
diss. Monast. 1886. Acute, sed exilium \^^^''^ pretmm», sed istis artificus vale-
voluntarium dicitur, quod „legitime" exid ^^^^^^^J^- Aha explicatio: „quam si statim
non erat, exilium non erat pronuntiatum, aggrediare ', ut sententia sit: „is qm diflfert
poterat secundum leges redire. P^^^^ "^^'^"^ ^^^°^^™ f^ ^^^^""^ (periculum)
maiore cum dispendio' non magis pro-
279 „Faciat" Burm. et editionesanteOu- banda. Bentl.: „merebunt", non probo.
dend.
„„^ ^. ,. X „ ^ n , T-r 2S4 Fortasse: parili (pro facili), vocabu-
280 „Firmati - patres' , Bentl., sed cf. IL ^^^ y^^^ g^^ ^^^^^ ^^^^^ corruptum;
iv 60 XV % '"^ ^^'^*'^ ^^'' "^''"■^''' ''^'^^^'" insolens. Forma orationis
Ann. 1 . bO, . 5 . antiquae potissimum latinitatis de duabus
281 Non male Kichel, (liber ignotus ap. actionibus simul perfectis (fut. ex.) h. 1.
BviXTa.): parata. aptissima. Cf. Madv. Opusc^ p, 467, sq.
282 Eiicit Guyet; Baehrens in marg. ad- 287 Non est aut pro nec positum, nec
scr.: favor. Sententia e nexu supplenda: scribendum haut\ posterius enim mem-
„quam si differas". Nonest yrw,«f; aut sen- brun aut — ^awros illustrat superius eodem-
tentia generalis, in qua praesens usurpatur que pertinet, membrum omissumest: „nec
de more, sed ex opportunitate haec verba victoriarum fructum capies", quod alia sub
intellegenda sunt: manum admove, tibi forma v. 288 legitur. — Inepte Schrader
erit magna merces non maiore cum peri. „noscent", Oud. „noscunt" (Weber I. p.XI).
PHAES. LIB. I. 273 — 306, 1?
Livor edax tibi cuncta negat, gentisque subactas
Vix inpune feres. Socerum depellere regno
Decretum genero est. Partiri non potes orbem : 290
Solus habere potes". — Sic postquam fatus, et ipsi
In bellum prono, tantum tamen addidit irae
Accenditque duci, quantum clamore iuvatur
Eleus sonipes, quamvis iam carcere clausus
Inmineat foribus, pronusque repagula laxet. 295
Convocat armatos extemplo ad signa maniplos,
Utque satis trepidum turba coeunte tumultum
Conposuit voltu, dextraque silentia iussit,
„Bellorum o socii, qui mille pericula Martis
Mecum, ait, experti, decimo iam vincitis anno, 300
Hoc cruor arctois meruit diffusus in arvis,
Volneraque et mortes hiemesque sub Alpibus actae ?
Non secus ingenti bellorum Roma tumultu
Concutitur, quam si Poenus transcenderit Alpis
Hannibal. Inplentur valido tirone cohortes, 305
In classem cadit omne nemus, terraque marique
290 genero est lioc ord. UMAG, 293 ducem vulgo, 0, quantum — sonipes (294) 1. Ser-
vius ad Georg. in. 102 (p. 235 Thilo), quanto m, elaeus A, 294 clauso vulgo 0, 295 in-
mineat M, pulset g, 296 I. Isidorus IX. 3. 50, extimplo V U, 301 arctoos A, 304 quam
— Hannibal (305) laudat [Probus] IV. 224. 1 K, 304 transcenderet VAB, transcenderit UM
Prob., transcederet T, 305 validae VM (corr m. 2. do) A, tyrone U.
293 Merito Bentl., vulgatam ducem im- rep." dedit, sed ibi est „pulsat", cum laxat
pugnans, interrogat, quis sit dux ille di- melius convenit pronus.
versus ab illo (Caesare). iusto tamenplura cr^ -r. ^, • x ^ .,
mutavit proponens: ^in bellum promto 299 Bentlems Lucanum exornatscnbens:
tantum tamen addidit irae accenditque "^"^ ^f' ° «°^" qui - vmcitis anno? Hoc
f^„..^. ^,-,or,+„w,M ,.^11 TT^-i;^ v,^w,.^ o.,,^n,,o cruor Arctois — in arvis Vulneraque et
/acem, quantum , rell. Hodie nemo amplius . ,. , . , ,,., , „.. ^,,.,
haerebit in voc. pronus v. 295 repetito; ^''^^^"^ hiemes snh pelhbus actaer Pellibus
sufficit, opinor, ciu« scribere, interpuncti- lam Cortius, quae comectura postulat ut
one post irae sublata: „tantum iraeadmo- omittatur -r^ue. Bentleiarium hoc erat ni-
vit et accendit duci, et ipsi in bellum f^^^°^ ^^^^^ ''«^^- P^^o ^^""SioTe compel-
prono". „Accendere iram" notum. l^^ione; post verba illa qui - anno, ubi
resumitur oratio, elegantius duo vocabula
294 Vulgo: iam carcere clauso, i. e. car- ^*oc erat per anaphoram repeterentur; fer-
cere non arapiius aperto, contra senten- remus sane, a mss. oblatum. Memorabilo
tiam; distinguere autem: „quamvis iam, arcfoos m A.
carcere clauso, inmineat" est molestum, ^^ „Hannibal ad portas" .superavit,
ut recedens a „naturali" lunctura. Repagu- . . i *. 1
,. i. .X... i o opmor, Alpes, non superat; verum est
lis obnititur pectore equus, fores, quas , , •,
tTCiyiSC6yi(i6Tl'
parvo intervallo adspicit, iamiam apertum
ri exspectans; his reseratis postremo re- 305 Cohortes, quae certum numerumha-
ipagula removentur; catenae h. 1. et ap. bent, non sunt maiores autminores, minus
Si). It. V. i., Querbalken, Blumner, Philol. apte dicuntur validae, quam tirones ro-
VTochenschr. 1890, p. 762, Marquard VII.], busta rustica iuventus, cum praesertim
2-5-5. cf. Sil. It. XVI. 317, Ov. Metam. II. 1-55 ; Caesar exaggeret apparatum adversario-
po.steriore loco nisus Hosius „pedibusque rum. yl^z(-3()7) metaphoraa venationeducta.
2
18
M. ANNAEI LUCANI
lussus Caesar agi; quid? si mihi signa iacerent
Marte sub adverso, ruerentque in terga feroces
Gallorum populi? nunc, cum Fortuna secundis
Mecum rebus agat, superique ad summa vocantes, 310
Temptamur? Veniat dux longa pace solutas
Milite cum subito partesque in bella togatae,
Marcellusque loquax et nomina vana Catones.
Scilicet hesterni Pompeium emptique clientes
Continuo per tot sociabunt tempora regno? 3i5
Ille roget currus nondum patientibus annis?
Ille semel raptos numquam dimittet honores?
Quid iam rura querar totum suppressa per orbem,
308 ruerent in U, que add. m. ant, 311 temptamur TUMAG, longa dux, hoc ord. AG,
312 bellato gatae Mi, 313 catonu (u in ras. 2 litt.) MG, catonis A (nes m, 2 marg.) c,
(respicere ad phaleras) et nom. vana Catonum 1. Hieron. ep. LVIII. 324 (XXII. .584
Mign.), 314 extremi vulgo 0, emptique VUAG, 315 satiabunt vulgo, sociabunt G, corr.
in saciabunt, 316 regit (m. 2 corr, reget) MB reget A cum rell., 317 dimittit A, 318 sub-
pressa M.
307 sqq. Inversa oratio pro: nunc ten.
tamur victores, (juid si signa iacerent?
Bentl. j.qiiod si mihi, sine interrogatione et
per aposiopesin T[)Ost populi ; tum signum in-
terrogandi post temptamur. Non sequor. Ap-
posite ad : agere cum aliquosecundisrebus
Cortius laudat Senecam Ep. 104 (X Vm. 1. 29) :
„Catonem, cum quo et infestius fortuna
egit et pertinacius". Secundis rebus establ.
modi, ut prospera fortuna, simm.
310 Agat in coniunctivo in Lucano fe-
rendum. Ad Catones Heinsius confert: „sa-
crataque pignora matres"' ut legendum VIII.
406, VI. 795, popularia nomina Drusos, Sil.
It. VIII. 256.
314 Heinsius: hesterni egregie, fortasse
ob oculos habens Persium III. 105 : „hesterni
Quirites", domini morte hesterna manu-
missi. Multos Pompeius in Hispania et
Oriente civitate donaverat, quorum ope
extraordinario et prorogato imperio orna-
tum Pompeium dicit, eorum vim in co-
mitiis pro re exaggerans poeta. Paene
ridiculum tamen esset si extremi, ex ulti-
mo orbe arcessiti aut externi (nam hoc
quoque defensores invenit) conciliasse
Pompeio regnum dicerentur. Tolerabilius
esset extremi per „infimi" interpretari. Emptl
corrupti, ut suffragiis iuvarent. Esterni et
estremi quantum differant quisque videt.
315 Non quaeritur num insatiabilis sit
Pompeius, sed quid iam adepturus ; „impe-
rium perpetuum ei conciliabunt ?" quare
amplector quod Gemblacensis dat, socia-
bunt, qui simul quomodo hinc vulgata
exstiterit, demonstrat; scribebant: saciare.
Sic amicicia et multa, quae notare vix
operae est. Sociabunt ante Bersmannum
legebatur.
316 Phaethon regebat currusnondum pa-
tientibus annis. Questus est pusionis in-
vidi vulgaris: ille reget currus. Nor multo
melius Bentl.: illen aget; Burmannus roget,
bene, sibi arrogabit triumphum,triumphum
ipsi victores petebant, ut notum est. Cete-
rum ex annis efficias certam aetatem con-
stitutam fuisse triumpho, sed per se in-
tellegitur, quoniam triumphans dux cum
imperio esse deberet, ante aetatem prae-
toriam non potuisse agi.
318 lura in aliquot editionibus manifesta
coniectura aut mendum est; quidfrumenta
Guyet ; farra Bentleius, et Schraderus, igno-
rans Bentleium, et Dorvillius teste Oud.
(Weber Praef. p. xiv), quod satis humile
est, praesertim in invectiva, in qua ca-
vendum maxime est, ne quid dicatur, quod
in risum possit detorqueri ; si de alimento
rusticorum Romanorum sermo est, far pro
genere frumenti quodam proprie dicitur
(Liv. 23, 19), hoc vero loco de toto orbe
agitur. Similiter in sacris proprie /ar usur-
patur, unde infringitur quodammodo argu-
mentum quod Bentleius protulit ex Pru-
dentio c. Symm. IL 911 (Obb.) : „Palladiis
quod fam focis — negentur". lam conferas
PHARS. LiB. I. 307—333. 19
Ac iussam servire famem? Quis castra timenti
Nescit mixta foro? gladii cum triste micantes 320
ludicium insolita trepidum cinxere corona,
Atque auso medias perrumpere milite leges
Pompeiana reum clauserunt signa Milonem?
Nunc quoque ne lassum teneat privata senectus
Et docilis scelerum Syllam vicisse magistrum, 326
Bella nefanda parat, suetus civilibus armis. 325
Utque ferae tigres numquam posuere furorem,
Quas nemore Hyrcano, matrum dum lustra secuntur,
Altus caesorum pavit cruor armentorum,
Sic et Syllanum solito tibi lambere ferrum 330
Durat, Magne, sitis: nullus semel ore receptus
Pollutas patitur sanguis arescere faucis.
Quem tandem inveniet tam longa potentia finem?
320 micantes umAE, minantes G, gladio M (corr. in vulg. m. 2), 322 auso corr. ex
ausum aut ausu in M, -sum g, versus in G omissus in fine pag. suppletus, aque fac-
tum ex atque T, reges 1. m. T, Versum l. Beda in Psalm. 33 (XCIII. 655 Migne),
326 syllam semper libri, Sullam scelerum (hoc ord.) vulgo, sceleris M (Steinh.), 328 se-
cuntur UM, 331 hore T, 332 mansuescere vulgo 0, 333 tamen vulgo 0.
V. 344, „ciuae rura dabuntur, quae noster sed Milo accusatur medias leges perrum-
veteranus aret?" (nempe suppressa erant) pere = mediam pacem turbare. Bentl.,
et 170 „longa sub ignotis extendere rura irrumpere, sed medium perrumpere prover-
colonis", et apparebit a Lucano rura dici bialis ratio loquendi = prorsus.
praedia rustica, agros cultos, rusticationes
et per 6uvu,acv de toto orbe dici, quod ^^ ^^^1^°^ continuit a caede senectus
Italiae proprium erat, nempe agricultu- f ^T^*^^' ^^ ^^^^«^ mtellegatur, mentio
ram iacere. In sequentibus BenUeius se. ^^^1^® «^^^^^^ ^equi debet, quare 326 ante
cundum Prudentium 1. 1. 915: „et tristem f^ collocavi, quo nervosius etiam perio-
saevire famem, totumque per orbem" emen- ^^^ ^^''''"'^ ^^ = ^^"« nefanda parat. Porro
dat; Prudentio sine dubio hic locus in «^^^P^^ "^^^^1^^ scelerum Sullam v. m."
meraoria haeret, sed eum pro opportuni- ^^^^'"^ adsciscit genetivum (Hor. „docilis
tate mutat. Cf. Plut. Pomp. 49: /acbSco; modorum", Sil. It. XII. 726) et 6c& ^cioov
.,,. , ,- , , f.< positum scelerum. Sceleris Hos.
0 iitiuto 1X1] yeyqaipd^ac tov vo/uov ocu r»;v
acTodsiav,icXJC onojg 6voixo;yQa(psir],ysyovivac 329 Guyetus: ater. Sed cruor est in lu-
rliv octoSeiav, infra III. 152, App. Civ. II. stris, ubi quasi fluvius currit; secuntur
18 (Pomp. acerbius per totum orbem fru- ^on recte intellectum est. Cf. praeterea
menta exegit et rapinis suis a re rustica multo duriora III. 572, II. 214. - Lucanus
factitanda absterruit). - Heins.: quo iam, in 575 versibus habet singulos spondiacos
sine causa. Fames pro famelicis. Pertinent (omnino 14), cf. M. Manitius, Rhein, Mus,
319, sqq. ad a. 57. 1«91 pag. «22.
320 Quod splendet et nitet plerumque ex- 332 Imitatus hunc locum Claud. Ruf. II.
hilarat; triste micantes oxymori simile; 8 habet arescere, quae antiqua lectio esse
contra post minantes triste fere superva- videtur, et melius convenit cum pollutas
caneum est. Prius revocat in mentem quasi madidas. Quidam codd. Claud. „man-
scenam Milonianae. Bentl. laudat Stat. Theb. suescere". Cf. Jeep. Ad sangufs cf. L Muller'
IV. 1.54: ,nec enses triste micant". p. 399.
322 Intellege de operis Clodianis: manu 333 Tandem Bentl.; id convenit stoma-
armata aggressus erat Clodius Milonem, chanti. TVimm recte se haberetsi superiora
20 M. ANNAEI LUCANI
Quis scelerum modus est ? Ex hoc iam te, inprobe, regno
Ille tuus saltem doceat descendere Sylla. 335
Post Cilicasne vagos, et lassi Pontica regis
Proelia, barbarico vix consummata veneno,
Ultima Pompeio dabitur provincia Caesar,
Quod non victricis aquilas deponere iussus
Paruerit? Mihi si merces erepta laborum est, 840
His saltem longi, non me duce, praemia belli
Reddantur, miles sub quo iubet iste triumphet,
Conferet exsanguis quo se post bella senectus?
Quae sedes erit emeritis? quae rura dabuntur,
Quae noster veteranus aret?quae maenia fessis ? 345
An melius fient piratae, Magne, coloni?
Tollite iampridem victricia, tollite signa.
Viribus utendum est, quas fecimus, arma tenenti
Omnia dat, qui iusta negat. Nec numina deerunt,
Nam neque praeda meis, neque regnum quaeritur armis: 350
Detrahimus dominos urbi servire paratae".
Dixerat, at dubium non claro murmure volgus
334 iam te (hoc ord.), 0, modus te iam te hoc T, 335 saltim (i in ras) MA, descendere
VUM, discedere AG-, 336 vagas e corr. m ^'ve M, 337 barb. — veneno est (sic) 1. Oros,
VI. 1. 29, 338 provintia G, 340 paruerim corr. ex — ram M, paruerit a, paruerim rel.,
vulgo, 341 me duce VU, cum duce MAGTL, saltim (i in ras.) MA, 342 ciuolibet vulgo
0, 343 exanguis V, 344 quae — aret (345) 1. Serv. D. A. XII. 359, 345 menia (o supra
scr.) MG, 346 1. Servius ad Georg. IV. 127 et A. XII. 359, aut V ap. Serv., fiant VH ap-
Serv.. figent P, ib., magne corr. ex magniM, 347 1. Prisc. 348. 5 H, victriciatoll. signai.
dem p. 166. 7, 349 neque Vb, derunt (altera e deleta) M A (e altera supra scr.) de-
^sunt G-, deerunt g, versum [349] laudat Lact. Stat. Theb. II. 466, 350 nam nec p. m.
neque AMG.
approhationemcontinerent.Denique^awcZem duce", v. 341, quod Oudendorpio, Cortio,
aptum est temporis signiflcationi, quae aliis placuit. Concessiva sunt reddantur,
est in iam, proximo versu, quam particu- triumphet; apodosis loco est: conferet — fes-
lam ab emphatico loco, quem tenet in sis i. e., at Pompeius rura dare non potest
codd., iniuria aliquot editores removerunt. (cf. 318). Littera L obliquo ductu exiguo,
_,^ „ _ . , ,. facillime in capitali scriptione cum I per-
340 Vere m. 2 m marg. A, quae anti- mutatur
quior est quam quae interlinearia scrip-
sit, praebet tertiam personam. Durustrans- 346 An, rell. i. q. an melius fereturnunc,
itus est ad primam. quod olim factum est, et nunc fortasse vis
„,_ „ - , Ti. i ■ X X • , x„ ^^ piratis agridentur, cf. Pomp. Mela 1, 13,
342 Vulgo: „sub quolibet iste triumphet''. y^^^^ p^^^ jj_ 33^ ^ .^^^^ ^^ ^^g^
„Miles iste' e more Lucani potest signifi-
care: „miles meus", sed non hoc loco, ubi 352—358 Haec omnia nimis copiosa (non
milites ipsos compellans dux cavere debet claro murmure == secum, feras mentes =
ne eos videatur contemnere. Ex quolibet s. animos tumentes, summi munera pili ge-
quolubet si l in i mutes, sententia et verba rens, pro : primus pilus ; insignia doni =
recte se habent; cum irrisione, Pompeius, quercum) moverunt Bentleium, ut impro-
inquit, indicet ducem, sub quo victorexer- babilia proponeret: „penates Perstrinxere
citus moenia intret. Cum hac emendatione feras", „insignia coni" (357). Acute hoc, et
aeque ac cum vulgata pugnat: „non cum vere, si conus esset praemium.
PHARS. LiB. I. 334—379. 21
Secum incerta fremit: pietas patriique penates
Quamquam caede feras mentes animosque tumentis
Frangunt; sed diro ferri revocantur amore 355
Ductorisque metu. Summi tunc munera pili
Laelius, emeritique gerens insignia doni,
Servati civis referentem praemia quercum,
„Si licet, exclamat, Romani maxime rector
Nominis, et ius est, veras expromere voces; 360
Quod tam lenta tuas tenuit patientia vires,
Conquerimur. Deeratne tibi flducia nostri?
Dum movet haec calidus spirantia corpora sanguis,
Et dum pila valent fortes torquere lacerti,
Degenerem patiere togam, regnumque senatus? 365
Usque adeo miserum est civili vincere bello?
Duc age per Scythiae populos, per inhospita Syrtis
Littora, per calidas Libyae sitientis arenas.
Haec manus, ut victum post terga relinqueret orbem,
Oceani tumidas remo compescuit undas, 370
Fregit et arctoo spumantem vertice Rhenum.
lussa sequi tam posse <iuvat>, quam velle necesse est.
Nec civis meus est, in quem tua classica, Caesar,
Audiero. Per signa, decem felicia castris,
Perque tuos iuro quocunque ex hoste triumphos, 375
Pectore si fratris gladium iuguloque parentis
Condere me iubeas, plenaeque in viscera partu
Coniugis, invita peragam tamen omnia dextra;
Si spoliare deos, ignemque inmittere templis,
354 tumtis A, 355 duro V, 356 munere (corr. in vulg. m. 2) M, 358 querquum M,
359 scilicet UMgT, 360 ius est VUMATG, „etiam fas est" supra scr. U „pro etiam
fas" suprascr. V, depromere V, 361 quid (o supra scr. m. 2) M, leta corr. in vulg. M,
362 deerat ne A (corr. in: deratne m. 3), d. an T, fldutia G, 367 scithiae VU, sirtis
VUG, 368 libiae V, lybies U, harenas G, 370 verticae M. 372 ulle T, supra scripta e,
iuvat Withof, mihi vulgo 0, 375 cocunque Mi, 376 parentes Mi, 378 invita it in ras V
379 s. M.
365 „DegenerLs togae" Schrad. sine causa. 372 Mihi irrepsit ex interpretatione et
pepulit vocabulum illud, quod solum ap-
367 Syrtisaccusativusestcf. 313. Campos ^^^ sententiae est. Obscure Schrader:
pro populos Bentl. ,,meum quam". Bentleius „hanc fraudera
371 Iracundum et tumidum Rhenum. Cf. etcaliginem"defendit „Senecarumloquendi
Hor. Carm. II. 9. 21: „Medumque flumen, modo", quo >am et quam negligentor com-
gentibus additum, minores volvere vorti- mutentur. Eo defenderetur „quam possum
ces", Bentl. : „irato vertice", non necessaria tam volo" et contrarium : „tam p. quam v.",
emendatio. sed non „pos3e nocesse eat".
22 M. ANNAEI LUCANI
Numina miscebit castrensis flamma monetae; 380
Castra super Tusci si ponere Tibridis undas,
Hesperios audax veniam metator in agros.
Tu quoscunque voles in planum effundere muros,
His aries actus disperget saxa lacertis,
Illa licet, penitus tolli quam iusseris urbem, 385
Eoma sit". His cunctae simul adsensere cohortes,
Elatasque alte, quaecumque ad bella vocaret,
Promisere manus. It tantus ad aethera clamor,
Quantus, piniferae Boreas cum Thracius Ossae
Rupibus incubuit, curvato robore pressae 390
Fit sonus aut rursus redeuntis in aethera silvae.
Caesar ut acceptum tam prono mihte bellum
Fataque ferre videt, ne quo languore moretur
Fortunam, sparsas per Gallica rura cohortis
Evocat, et Romam motis petit undique slgnis. 395
Deseruere cavo tentoria flxa Lemanno,
Castraque, quae Vosegi curvam super ardua rupem,
Pugnaces pictis cohibebant Lingones armis.
Hi vada liquerunt Isarae, qui gurgite ductus
Per tam multa suo, famae maioris in amnem 400
380 1. Acro Hor. C. I. 35. 36, 381 tibridis U, tybridis V, thybridis G, thibr. A, signa
A (in marg, castra m. 2) T. 382 moetator V, 1, Isidorus X. 179, et Serv. Georg. II. 274,
veniat Is., 386 assensere VUG, adsensere MA, hic m. rec. in M, 387 elatasque — ma.
nus 1. Servius Aen. XII. 258, Lact. Theb. III. 669, 388 in aethera V, tunc tan-
tus T, 389 nubiferae VuaG (pinif. g), threicius G, 390 praessae M, 396 lemanno 0
Is., 1. Isidorus IX. 2. 94, Serv. Georg. IV. 278 et 426, schol. Bern. Georg. IV. 427, 397 ri-
pam UM (in lit.) ATG vogesi, U, vo si M, ge supra scr. m. rec, vosegi G sed s et
g alium colorem habent, in A in marg, fluvius, curva s. a.r. m. 2A, 398 lingones VUATG
lingonas M, 399 gurgit . e ductus M fortasse e : gurgite eductus, 400 multa, supra t
scr., F(=h?),
380 Incendium e castris illatum lique- 395 Bentl. : „ut — petat", quoniam Ari-
faciet deos (signa) eosque nummis (mone- mini opperiebatur copias, nonRomampete-
tae) miscebit (cudet conflatis signis num- bat, quasi petere non possit improprie dici-
mos). De simulacris conflatis cf. Mayor ad
luven. XIII. 153, Seneca Exc. Controv. 397 Vosegi (les Vosges) habet unus G,
IV. 4 med. reliqui, quamvis diversi inter se, tamen
oon -n^ j j. inultima syllaba: st consentiunt. Lemanno,
383 Effundere suspectum. ^^ ^^p^.^. ^^^ ^^^^^^ g^j^^j_ ^^^^ ^p^^
388 „Promittere manus" ante Lucanum Hosium p. XII nota 2 item vosegi.
nemo usurpavit, post eum Statius Theb.
IV. 352, al. Est porrigere, ngotBivuv. Ety- . ^^0 Per tam culta, tot culta, loca culta con
mon vocis in novando secutus est Lucanus. ^^^^^^^^' ^"^ ^°^ «^V', -f ^PP^^^*^"^,/*^'
men nomen non pertulit ad mare) atten-
392 Fataque ferre huc quoque pertinet dentes elumbem orationem iudicaverunt.
accusativus bellum. Fort. : „per sata multa".
PHARS. LiB. I. 380—420. 28
Lapsus, ad aequoreas nomen non pertulit undas.
Solvuntur flavi longa statione Ruteni;
Mitis Atax Latias gaudet non ferre carinas,
Finis et Hesperiae, promoto limite, Varus;
Quaque sub Herculeo sacratus nomine portus 405
Urguet rupe cava pelagus: non corus in illum
lus habet aut zephyrus, solus sua littora turbat
Circius, et tuta prohibet statione Monoecum,
Quaque iacet littus dubium, quod terra fretumque
Vindicat alternis vicibus, cum funditur ingens 4io
Oceanus, vel cum refugis se fluctibus aufert.
Ventus ab extremo pelagus sic axe volutet,
Destituatque ferens, an sidere mota secundo
Tethyos unda vagae lunaribus aestuet horis,
Flammiger an Titan, ut alentis hauriat undas, 4i5
Erigat Oceanum, fluctusque ad sidera ducat,
Quaerite, quos agitat mundi labor, at mihi semper
Tu, quaecumque moves tam crebros causa meatus,
Ut superi voluere, late. Tunc rura Nemetis
Qui tenet, et ripas Aturi, qua litore curvo 420
402 ruteni VUAG uteni deleta la litt. M (voluit fort. riteni), 403 ferrae m, 404 nii-
lite UvM (tn lit. 2a sed antiqua manu) g, 405 numine VUmA, nomine GM, pontus
m (m. 2), 406 urget VUA (s. s. u), chorus 0, 407 zephirus VU, 408 cirthius VG,
meneci VU, menoeci M (me in lit, supra scr. o) A G, (s. s. ti), monoecum emendavi,
4C9-411 ]. Serv. D. A. VII. 225, 410 vendicat VU, 411 refiuis Servius ad Aon. U. 225?
qui haec habet „refuso autem refluo,ut Lucanus indicat", 412 ventus — labor (417) 1. Serv.
Georg. 11.479, 413 sydere U, distituat M, destruat T, 414 tethios VU, tetyosA, aestuat
M, vage g. oris A, 415 tytan VU, 1. Beda mundi const. XC. p. 906 Mign., 416 tollat
UGA var. 1. in C, ludat M corr. in: ducat, sic a, V Serv. C, 4J5 et 416 laudat C ad IX.
313 scribens alentis auriat, et per compendium F. A. S. T[ollat]. 419 ut — late laud.
Diom. 434. 34 K, lates VUG, late MA (ubi te s. s. m 1) Diom.., tum V, 420 satyri
UAgT satiri V, saturi a g, atyri M, m, 2 add. s, aturi G, saturis c.
408 Securi aut nihil monent editores, 413 „Destituitque ferens" — quod fert,
aut nautas intellegendum dicunt. Sed in- ratio loquendi Graecis magis familiaris
iuria;idnonpotestomitti.PraetereaCircius quam Latinis; confert Haskins VII. 417.
(mis^raO infestatoram;quomodoigiturprae- .,^ r. / ^ v, 4- ^ v oco ttttt -oa
sidis dei statio in illaora tuta esse potest ? J^"^ ^^ 7 if J ' rVr 1?'
Monoecum legendum est; Circius facit ut ^TT ^""ot comparans IV 81,
deus tutam stationem non habeat aut Yn. 5, X. 252,^quae non sufhcmnt,_Eodem
nautis offerat. In fine versus istiusmodi
iudice ducat dixisset L. ut simul imitare-
corruptelae saepius irrepserunt. Guyetus: *"^' T"i ,^^,^^f "'; ^«'^^^ ^J 'T"^)^??"
tua litt. Monoece. De re cf. Sil. L 5^5. Por- ^«^^- ^" ^' 103„fluctusque ad sideratoll.t".
tus est Herculis Monoeci, inde „nomine" 419 Nemausi probabiliter Schrader.
V. 405. Numine Hos.
420 Aturi lectionem stabiliunt codd,,
410 Hodie Crau dictum cf. Plin. IIL 34, apud AusnniumMos.468„Aturrus",cf, intpp.
Strabo p. 187 C. Tib. I. 7. 4; hoc tantum loco m. Aturis
24 M. ANNAEI LUCANI
MoUiter admissum claudit Tarbellicus aequor,
Signa movet, gaudetque amoto Santonus hoste,
Et Biturix, longisque leves Suessones in armis,
[Optimus excusso Leucus Rhemusque lacerto,
Optima gens flexis in gyrum Sequana frenis] 425
Et docilis rector constrati Belga covinni,
Arvernique ausi Latio se flngere fratres,
Sanguine ab Iliaco populi, nimiumque rebellis
Nervius et caesi pollutus sanguine Cottae,
Et qui te laxis imitantur, Sarmata, bracis, " 430
Vangiones, Batavique truces, quos aere recurvo
Stridentes acuere tubae; quos Sulga pererrat
Gurgite, qua Rhodanus raptum velocibus undis
In mare fert Ararim, qua montibus ardua summis
Gens habitat cana pendentis rupe Gebennas. 435
421 recipit u, tarvellicus g, 422 sanconus V, sanctonus G, 423 bitures UM (es in
e
ras.) a, bituris c, sessones UPc, sas sons M (e a 1 m,), saxones G, 424 remique V, re-
musq M, remisque T, obtimus M,""425 girum VG, obtima M, 426 monstrati OT, co-
i
vinni 0, quovenni C, 427 latiis UvmL, latius a, latio uMAG (corr. ex -is), latios Y,
latios T, averni M r add m. 2, alverni G, arveni T, 429 faedere Cottae U, fidere a
(marg.), foedere m (marg.) b L, sanguine m (v. 1. inmarg.), sanNine, corr. in sanHine, s. s.
o c
m. 2 n, M, 430 bracis VM AG, brachis m (bracis suprascr: I-) sarmate M, cote T quottae C,
431 vere T corr in vulg, batabique A, vatubique truces schol. luven VIIL 51, 432 qua
vulgo, 0, Ginga vulgo, 0, 433 rodanus U, raptim A, 435 pendenti g.
Quicherat, temere. - Tarbellicus pro re- Pluralis potius minus h. L aptus, qui sae-
gione, quam incolit. Includit eius regio pius sane a Lucano usurpatur de uno po-
partem oceani, qui incurrit in effluvia pulo, sed non ubi politica (origine com-
Aturis, molliter admissus i. e. leniter de- muni) natiosignificatur, sed turba infinita;
clivi ripa. (Hosius aff"ert Sabbura IV. 722, conicio populus. Cf. Sidon Apoll. Epist.
qui apud Caes. b. c. IL 38 Saburra dicitur, VII. 7.
cf 675)
^' 429 Nervii se iunxerunt Eburonibus, post
422 „Gaudent - Santones" Heinsius, quod caedem Cottae Caes. b. G. V. 38.
Suessones plurale sequitur; quid pro Bitu- ^g^ Schraderus: „aera recurva stridentes-
nx voluerit, non traditur. ^^^,, se^undum Ovidium: „non tnhe. directi
424 et 425 proscribit Schaeferus, diss. ^^n aeris cornua flexi"; quod vereor ne
Monac. 1886, p. 15. Cf. IL 606. si^- poetam potius quam librarios corrigere.
Batavi, rectius Batavus, certe usitatius.
426 Monstrati, quod omnes codd. habent,
corruptum puto cum Heinsio ex constrati. 432 Quos Sulga debetur Bentleio ; Sulga
Vehicula constrata Curtius IX. 10. 25. Ro- flumen in Rhodanum influens, ^ou^yac
strati alii post Bersmannum, sed currus Straboni IV. 1, 185, idem nomen Weber,
falcatos novimus, non memini rostratos probatus Haskinsio. Pererrare absolute
legere; sinecausa Burmannus requiritcur- dici non potest, quod si ita est, flumen
rum bellicum. restituendum in vicinia Rhodani. Cinga in
428 Populos Bentl. quod Arverni se fra-
tres fingebant, honoremque Aeduorum falso 435 Locum aliquem significari in declivi
sibi arrogabant. Erravit fortasse poeta. monte situm verbum pendentes ostendit;
PHARS. LIB. I. 421 — 453. 25
Tu quoque laetatus converti proelia, Trevir, 441
Et nunc tonse Ligur, quondam per colla decore
Crinibus effusis toti praelate Comatae,
Et quibus inmitis placatur sanguine diro
Teutates, horrensque feris altaribus Hesus, 445
Et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae.
Vos quoque, qui fortis animas, belloque peremptas
Laudibus in longum vates demittitis aevum,
Plurima securi fudistis carmina, Bardi.
Et vos barbaricos ritus moremque sinistrum 45o
Sacrorum, Druidae, positis repetistis ab armis;
Sohs nosse deos et caeh numina vobis,
Aut sohs nescire datur. Nemora alta, remotos
[Pictones inmunes subigunt sua rura; nec ultra 436
Instabiles Turonas circumsita castra coercent.
In nebulis, Meduana, tuis marcere perosus
Andus, iam placida Ligeris recreatur ab unda;
Inclyta Caesareis Genabos dissolvitur alis.] 440
436—440 infra positos om. OTR, habet m, in marg. m. rec saec XIV abscisis ver-
suum initils his: picto, instab, inne, andus, i, 436 immunis subigit m, 441 hunc ver-
sum om. M, 442, 443 1. Prisc. 264. 12 H, 442 decore VUMAG Prisc, decora m, corr Prisc,
tonsa A (se marg.), legur, corr. in vulg. G-, 443 cometae V, praelatae M, 445 theuta-
tes U, aesus V, haesus M, esus AG, 446 caranis G (taranis 2 m. s. s.), 1. Prisc. II.
175. 4 et 30S. 5 H, 447 fortis corr. in -es V, 448 dimittitis VU, 449 laud. Festus p.
84.11 M, 451 driadae VUC, dryadae M, druides G, 453 datum est VAgT, datur UMP,
datum m G, alia M, remoti, s add. 1 m. M, remotis rell. vulgo.
de tractumontium (Cevennes) aut de urbe 446 lunge: et ara Taranis non mitior
(Geneve) propterea cogitari nequit. Cana (ara) Dianae.
intellego de nive (nusquam cava).
448 Oudteig cum Druidis et Bardis erant
436-440 Horum quinque versuum „auc- tres ordines sacerdotum, cf. Strabo I V. 4. 4,
torem esse Marbodum Rhedonensem Epi- paul. 1. 1. 784. Sed vafes h. 1. appositum
scopum ex monasterio San Sergiensi tra- est voc. Bardi et appellativum, ut Paul
dunt ante annos quingentos". Guyetus. quoque vidit.
Desunt a prima manu in omnibus nunc
notis codd., eosque iam Grotius obelo con- 449 Heinsius teste Burmanno insuocod.
flxit. Auctor eorum aegre tulit quod nulla mire securos sollicitat, cirrigeros et simm.
suae regionis mentio facta esset. Cf. Oud. coniciens; erant nunc soluti metu Roma-
et Lejay editionis p. CI (qui de Marbodo norum, „Positis ab armis" = ex quo sub-
dubitat et clericum alium paulo recentio- iecti estis.
rem, post a. 1123, in eadem regione eos .-« /^ ^ ^ i- i • » ^^ ,r^*.«..
tinxLsse opinatur). ; *^2 Oudend.: caeh lumma'' ex .veter-
*^ nmo Regio" collato Caes. IV. 14 („multa
441 Converti cf. IV. 163. praeterea de sideribus disputant") et Mela
III. 2, probabiHus quam Bentl. munera.
445 nTeut, vates" Bentl. Sed conf. Lac- Kumina tamen intellegi potest de volun-
tantius de falsa rel. I. 21 qui Esurn atque tate deorum; Mela 1. 1.: „quid dei velint
Teutaten nominat. Teutates est Mercuri- acire profitentur". Paulo post Bentl. : re-
us, Cf. de toto hoc loco L. Paul, das Drui- motos vos colitis hicos", a quo remotos lu-
dentum J. Jahrb. 145 (1892) p. 784 sqq. cos mutuatas sum; nemora non sunt pars
26 M. ANNAEI LUCANI
Incolitis lucos. Vobis auctoribus umbrae
Non tacitas Erebi sedes Ditisque profundi, 455
Pallida regna petunt: regit idem spiritus artus
Orbe alio, longae (canitis si cognita) vitae
Mors media est. Certe populi, quos despicit arctos,
Felices errore suo, quos ille timorum
Maximus haud urguet, leti metus. Inde ruendi 460
In ferrum mens prona viris, animaeque rapaces
Mortis, et ignavom, rediturae parcere vitae.
Et vos, cirrigeros Belgis arcere Chaucos
Oppositi, petitis Romam, Rhenique ferocis
Deseritis ripas, et apertum gentibus orbem. 465
Caesar, ut inmensae conlecto robore vires
Audendi maiora fldem fecere, per omnem
Spargitur Italiam, vicinaque maenia conplet.
Vana quoque ad veros accessit fama timores,
454 lucis vulgo 0, 455 herebi V, 456 regit - alio (457) 1. Serv. Georg. I. 243, regit
- vitae (457) 1. Serv. A VI. 532, Myth.' Vat. III. 6. 25, 458 certe om. V, caer . t . e (sic) M, t a
2 m. in spatio 3 litt, ex corf., arcthos V, artos. s. s. c M, deficit T, 460 loeti VMAG,
inde — viris (461) 1. Lact. ad Stat. Theb., IV. 231, ruenti Lact. 461 fertimi Lact., animae-
que — vitae (462) 1. Porphyrio Hor. C. IV, 14. 49, 462 ignavum est V, 463 crinigeros
AG, caycos vulgo, caducos a (m. 2 marg.), chaicos G, bellis vulgo. 0, 464 feroces 0,
vulgo, 467 fecere fldem G, sed corr., 468 complent A,
lucorum. Corruptio in fijie versus etsimili longe a subiectis omnibus usque ad 435
exitu in proximo vocabulo facile intelle- remotum.
gitur.
463-^&5 Non genuinos putat Trampe
460 Propter insolentem iuncturam ruendi Sent. Contr. in diss. 3. Belgis Bentl., ferris
proniis Bentl. dubitanter: „profecto (sic) Schrader. — Cayci (sic omnes libri 463, non
in ferrum mens promta viris", non repu- cauci) sunt Chauci, quos Claudianus Sti-
tans „in ferrum promtus" minus apte iungi lich, I 223 Cailcos secundum Heinsium, se-
quam„in ferrumruendi",pront(sautemcon- cundum postremum editorem Chaucos no-
struitur ut avidus. „Promtus ad ferrum" minat, quem secutus sum, Amnem probabi-
est paratus ad pugnam, „pronu3 r. i. f." nter Bentl. pro orhem, quamquam incerta
contemnens mortem, proclivis i. m., quod correctio. Feraces Schrader, quo non opus,
sine causa damnat Bentl, cum ferocis genitivus sit, quem librarii pro
.„, ^ TT 1 ■ T 0. .. accusativo perperam habuere.
461 Capaces Haskms explicat: great
enough for death. Sed qui mortem timet 468 In verbis Caesar spargitur iocatur
etiam notionem mortis animo continet, Bentleius: „Actaeonis aut Pentheos in-
Bapaces Heinsius, i. e. avidae mortis. Lu- star", Si, non felici audacia, sic L, dixit pro
cano hoc aptum. Cf. Burm. ad IV. 278, ,.rumor de Caesare spargitur", supervaca-
neasunt „vicinaque moenia complet", nisi
465 In enumeratione 396-465 perseptua- vero hoc „complet" rursus infelicissimo
ginta versus continuata admodum laxa zeugmate de ipso Caesare dictum est. Sed
constructio est. Deseruere (396) sc, cohortes „Caesar" metonymice pro exercitu eius dici-
omnia loca etiamtum obsessa; hi (399) non tur; equites ubique spargunt terrorem et
habet ad quod respondeat; quaque (405) omnia (hyperbole: „omnem Italiam) in-
caret apodosi, ubi dm'e supplendiun gaudet festant. — Bentl, v. 466 terror pro Caesar, sed
sc. portus; qui tenet (420) estRomanus, sed post digre&sionem eius nomen aegre desi-
ambiguum verbum; gaudet (422) nimis deratur. Idem v. 468 „Romanaque moenia".
PHARS. LiB. I. 454 — 491. 27
Inrupitque animos populi, clademque futuram 470
Intulit, et velox properantis nuntia belli
Innumeras solvit falsa in praeconia linguas.
Est qui, tauriferis ubi se Mevania campis
Explicat, audaces ruere in certamina turmas
Adserat, et qua Nar Tiberino inlabitur amni, 475
Barbaricas saevi discurrere Caesaris alas;
Ipsum, omnis aquilas conlataque signa ferentem,
Agmine non uno densisque incedere castris.
Nec, qualem meminere, vident: maiorque feroxque
Mentibus occurrit, victoque inmanior hoste. 480
Hunc inter Rhenum populos Alpemque iacentis,
Finibus Arctois patriaque a sede revolsos,
Pone sequi, iussamque feris a gentibus urbem,
Romano spectante, rapi. Sic quisque pavendo
Dat viris famae, nulloque auctore malorum, 485
Quae flnxere timent. Nec solum volgus inani
Percussum terrore pavet, sed curia et ipsa;
Sedibus exiliere patres, invisaque belli
Consulibus fugiens mandat decreta senatus.
Tunc quae tuta petant, et quae metuenda relinquant 490
Incerti, quo quemque fugae tulit inpetus urguent,
470 irrumpitque U, 471 innuit s. s. V, 472 praecordia Prov., inmeras, nu s. s.
m. 2 M, 473 et 474 1. Priscianus 361. 10 H, 473 et (sic) qui - afferat (475) 1. Lact. ad
Theb. IV. 368, m.ae vania M, maevania A, 474 audace, s add m. 2 M, 475 asserat V,
afiferat UG Lact.. adferat M, rell., inlabitur UA, 476 discurrere, rr in ras ex corr, 477 conlata
M, conl. A, 478 incaedere A, 479 feroxque GT, ferusque g c reL, 480 inmanior UM,
hostae M, 48J 1 Prisc. 828. 16 H, tunc VmC Prisc, Nunc s. s. t M (N ex H fort.na-
tum cf. V. 429), nunc B, hunc, rell. vulgo, alpem Prisc. propter singularem numerum
locum afferens. 482 arcthois V, ab g, revolsos M, u s. s. m. 2, 483 agitantibus M. (corr.
m. 2), A (agentibus m 2 marg.), 484 rom. sp . r. 1. [Prob] IV. 244. 29 K, 486 quae f»
timent 1. Lact, Theb. III. 661, inane M, 487 percussum 0, perculsum L, ipsi vulgo,
i
0, 488 exiluere VG, exsilere U, exsiliere M, exsiluere A, 490 tunc „Ieg. et cum"
2 m s. s. G, quae „leg. et qua" G, petant, u s. s. m. rec. M, relinquant u s. s. m. 2 M,
relinquent A, 491 urget (urguet) 0 (non: urguent).
470 „Clademque futuram" corrupta sed 488 Exiliere propter U M, quorum con-
incerta emendatio i. q. et praenotionem sensus tali in re gravis, cf. Neue II. 482-
futurae cladis indidit animis. Seriatuscons. ultimum factum est secun-
478 Densis castris", stipatis, pleno exer- f^ ArimTnum occupatum, telndum^Lu-
citu. BenU. mfeliciter carns. Praestaret ^^^^^^ ^^^.^ ^^^^^^^ p^3^ 1^^^ ^^„4^^ in
turmis. Italia media obsessa. Bentl.: iniussaque.
/',^T ^.tS'' A?'"'^-^-- '^"T" ^V^ ^^^'"^' 491 Urguet non probandura contra usum;
cl. UL 299. Alpin. i. e Alpim Dav. ^^^^. ^.^^ .^^^^^^^, jj^.^^ii .singularera desi-
487 Percussum cf. II. 234. derarunt. Bentl. mutat: praecipifem cur-
28 M. ANNAEI LUCANI
Praecipitem populum, serieque haerentia longa
Agmina prorumpunt. Credas aut tecta nefandas
Corripuisse faces, aut iam quatiente ruina
Nutantis pendere domos: sic turba per urbem 495
Praecipiti limphata gradu, velut unica rebus
Spes foret adflictis patrios excedere muros,
Inconsulta ruit. Qualis, cum turbidus auster
Reppulit a Libycis inmensum Syrtibus aequor,
Fractaque veliferi sonuerunt pondera mali, 500
Desilit in fluctus deserta puppe magister
Navitaque, et nondum sparsa conpage carinae
Naufragium sibi quisque facit, sic, urbe relicta,
In bellum fugiiur. Nullum iam languidus aevo
Evaluit revocare parens, coniunxve maritum 505
Fletibus, aut patrii, dubiae dum vota salutis
Conciperet, tenuere lares; nec limine quisquam
Haesit et extremo tunc forsitan urbis amatae
Plenus abit visu: ruit inrevocabile volgus.
0 faciles dare summa deos, eademque tueri 510
Difflciles! Urbem, populis victisque frequentem
Gentibus, et generis, coeat si turba, capacem
Humani, facilem venturo Caesare praedam
Ignavae liquere manus. Cum pressus ab hoste
Clauditur externis miles Romanus in oris, 5i5
492 seriae M, 496 limphata VUAG, 497 aflictis V, adflictis f s.s. m. 2M. afflictisG-,
499 reppulit 0, lybicis 0, inmensum UM, 501 des. p. m. 1. Consentius V 355. 17 K, pupe
M, 502 conpage MA, 505 revocare, vo in lit. 2 m. M, coniunxve VUM, coniuxque AT,
506 haut, h supr. scr. m, aut V, salutis VU, 507 limina, corr. m. 2: liminae M, con-
e
ciperent vulgo, 0, 508 cum fors. Ug, extromo M, 509 inrevocabile 0, 510 0 faciles —
difficiles (511) 1. Acro Hor. C. I. 5. 6, 511 frequentem, fr in ras. U, 514 host e M, in.
gratae? T, 515 horis VM (h in ras.) T, horis A.
sum;necmelm3:perrumpunt: exlocoinclu- 509 Irrevolubilis unda Bentl.
so in liberum prodeunt (pro-). Idem 496 5^0 cf. sil. It. XI. 6: „heu nimium faci-
ancipiti, 499 inversum, 503 pace (pro urbe). jgg j^esis diffldere rebus". Cf. J. Schmidt,
504 Natum non W^ithof., Burman, nullis — > • • > P- > h-
fletibus Heinsius, sed nullum obiectum ^ll Cf. ad IV 800.
ante tenuere (507) necessarium. Bentl. : „non 514 sqq. Heinsius, quem secutus sum,
natum — maritum ritibus aut patriis dubiae sententiam continuans signum interrogandi
dum vota saluti conciperet, tenuere lares". ponit post muris, 520. Idem Heinsius dici-
tur V 514 tum maluisse, manifesto errore;
507 Conciperet Oudend. recte post nullum', sine dubio voluit cum clauditur—effugit, tu —
vix inter tot plurales immotus esse po- desereris? V. 517 malim subito— muniminc,
tuit singularis (Dav. -ret). ne munimine sit supervacaneum.
PHAES. LiB. I. 492—537. 29
Effugit exiguo nocturna pericula vallo,
Et subitus rapti munimine cespitis agger
Praebet securos intra tentoria somnos :
Tu tantum audito bellorum nomine, Roma,
Desereris, nox una tuis non credita muris? 52o
Danda tamen venia est tantorum, danda pavorum :
Pompeio fugiente timent. Tunc ne qua futuri
Spes saltem trepidas mentes levet, addita fati
Peioris manifesta fldes, superique minaces
Prodigiis terras inplerunt, aethera, pontum. 525
Ignota obscurae viderunt sidera noctes,
Ardentemque polum flammis, caeloque volantis
Obliquas per inane faces, crinemque timendi
Sideris, et terris mutantem regna cometen.
Fulgura fallaci micuerunt crebra sereno, 530
Et varias ignis denso dedit aere formas:
Nunc iaculum longo, nunc sparso lumine lampas
Emicuit caelo. Tacitum sine nubibus ullis
Fulmen, et arctois rapiens e partibus ignem,
Percussit Latiare caput: stellaeque minores, 535
Per vacuum solitae noctis discurrere tempus,
In medium venere diem, cornuque coacto
521 laborum g, 523 levet add, m, 2 U, est post additum m, 2 U, saltim M (corr, rec,
m, e) A, 525 impler hera M, 529 cometem U, syderis G et — cometen 1, Isid,
de rer. nat XXVI. 13, Schol, luv, VI, 407, 530 craebra M, fulgorat AM, 531 1. Priscia-
nus p. 520. 13 etll.p,473, 34 H, tenso vUM (in ras,) AgCP, denso m G, ignis in ras- M,
in medio voc, fuit s, 532 nuen, ue subductae m, 2 M (nunc s, s,), 534 arcthois V, de M
535 laciale (c corr, in 0 U, latiare M, reliqui (etiam A) latiale, 536 decurrere 0, vuigo,
b
537 cornu coacto 1, [Probus] IV. 262. 14 K, coacta C, 538 phaebe U, phoebe M, ore V,
538, 539 1. Isid. de R, N, XXI, 2,
519 murmure Grotius coni, ex pronuntiatione quoniam formae D et
T nihil simile habent, Cf, II, 683 „tensis
529 ^utantem ex Argentinensi Weisius, rudentibus" al, densis, V, 714 tensas.densas,
Cf, Tac, Ann.XIV,22: „inter quae etsidus vi, 592 te precor, deprecor, IV. 447 impedit,
cometes efifulsit, de quo vulgi opinio est, .-^^g^^^^ ^t sic excidium exUium, Peerlkamp
tanquam mutationem regis (Bentl. vere: Hor, Carm,'^ p. 616 {Tenso defendit Hosius
regnis) portendat" Sil, It. I. 461: „terret ^o, quod Seneca ipse II. 57. 1 aerem dicit
fera regna cometes". Schol. luv. supra ^^ ^^^^^ extenuaHs nubibus verti" sed ne
laud. pro mut. regna habet per errorem: ^^^^ ^^^^ quidem hoc convenit).
ma^num adstare.
5-35 Latialis boni libri tam hic quam
531 Tenso in paene omnibus MSS, lectum supra 193; tantum M h, 1. latiaris. Intel-
vitium est Scholiaste et Prisciano anti. legitur h, 1, capitolium, Latiaris M b, 1.;
quius, cf. Seneca NQ. VII, 21: „placet ergo supra 198 fuisse videtur idem in M et a;
nostris cometa.s — denso aere creari". Ib. sic palimps. Taur, Cic, Mil, 85, Latialiter
L2. 4 „(lumen repercutitur) ob aeris densi Sidonii ApolLEp, IV.3,54,21 Momms. latia-
obscuritatem" opp, tenuis. Vitium natum riter Carm, 23, 235.
30 M. ANNAEI LUCANE
lam Phoebe toto fratrem cum redderet orbe,
Terrarum subita percussa expalluit umbra.
Ipse caput medio Titan cum ferret Olympo, 540
Condidit ardentis atra caligine currus,
Involvitque orbem tenebris, gentesque coegit
Desperare diem, qualem fugiente per ortus
Sole Thyesteae noctem induxere Mycenae.
Ora ferox Siculae laxavit Mulciber Aetnae, 545
Nec tulit in caelum flammas, sed vertice prono
Ignis in Hesperium cecidit latus. Atra Charybdis
Sanguineum fundo torsit mare. Flebile saevi
Latravere canes. Vestali raptus ab ara
Ignis; et ostendens confectas flamma Latinas 550
Scinditur in partes, geminoque cacumine surgit,
Thebanos imitata rogos. Tunc cardine tellus
Subsedit, veteremque iugis nutantibus Alpes
Discussere nivem. Tethys maioribus undis
540 tytan VUA, olimpo VG, 542 coaegit M, 544 thiesteae V, soie.ih M, Thyaest.
G, Micenae M. [in] 0 vulgo, sensere. s, s. m. 1 duxere G, 545 mulcifer UvG, aethnae
0, laxabit c. 547 caribdis VU, charypdis M, charibdis AG, 550 inflectas D, 551 sur-
toet corr. in -git M, scinditur — rogos (552) 1. Lactautius ad Stat. I. 35, 552 tum G,
554 tethys - atlanta (555) 1. Prisc. 291. 11 H, thaetis V, thethis U, thetys A, thetis
(mut: thethis) G.
538 Schol. U apud "Weberum p. 83: „qui- 548 „Flebile Zaeunatravere canes" Bentl.,
dam leguut [toto] orbe terrarum. sed men- „Scyllae latravere canes" Schrad. Noctur-
dose quoniam sensum corrumpunt. Legen- nos potius significavit poeta sine domino
dum autemest umbra terraru77i". Italegen- oberrantes canes, „Suburanas" aliasveHor.
dum. Apparet a quibusdam orbe lectum Epod. 5. 58, Prop. HL 16. 17 (Baehr.). Scyl-
esse V, 539, male repetitum e superioris ver- lae canes semper eodem (flebili) modo
sus flne. Coacta in lemm. comm. 537, omissa latrant. Saevus saepe pro scaevus, omino-
etiam fide librortmi, non probandtim; cor- sus, idque tam saepe, ut in ipsa consuetu-
nua lunae coguntur ut unus circulus exi- dine loquendi haec vocabula permutata
stat. Sufficiat Prop. IV. 4. 27 (Lachm.) ,,unde credam (scaevi Cortius).
coactis 1 cornibus in plenum menstrua luna
redit". 551 Pausan. IX. 18. 3: Tovrot; 6s {Tolg
_,o Ti 1 • j. r -j. ■, ■ , OldiTtoSo; Ttaialv) ivayiLovTcov auT(bv (tcbv
o43 Per loci est, refugit sol per orientem. j / ^ \
„Thyesteae Mycenae" minus apte dicunttir. &1i^ocimv] t^v (pUya, (haavTin; 6h y.al xov
Ceterum cf. Stat. Theb. 1. 325, et caligantur an avTVj; y.anvbv 6i-/n Sdatao&ai. Stat.
abrepto sole M.y cenae". Ducere 7ioctem (544) Theb. XII. 431, Sen. Oed. 321. Ex h.l. ap-
minime potest comparari cum ducere horas, paret Ferias Latinas, quae statim post
nociem, diem, apud elegiacos frequentibus, initum magistratum a consule indiceban-
cum quibus componit Cortius; non agitur tur et celebrari solebant mense Aprili (cf.
de longa h. 1. sed de alta caligine. quare Mommsen, Forschungen II. 104, sqq. Mar-
in post em inserui ; nec opus est sibi ad- quardt-Wissowa, Sacralwesen 297, sq.), hoc
dere cf. III. 387, Ovid. Metam. I. 263 „et anno religionis causa antequam consules
quaecunque fugant inductas flamina nu- urbe exirent, quomodocunque celebratas
bes" Trist. V. 163 „at simul inducent ob- esse. Sollemni ritu in mediis his turbis vix
scura crepuscula noctem" al. Sensere in G fleri potuit. lam d. 17 lan. Pompeius urbem
ex interpretatione natum puto. relinquit.
PHARS. LiB. I. 538—572. 31
Hesperiam Calpen suramumque inpellit Atlanta. 555
Indigetes flevisse deos, urbisque laborem
Testatos sudore Lares, delapsaque templis
Dona suis, dirasque diem foedasse volucres
Accipimus; silvisque feras sub nocte relictis
Audaces media posuisse cubilia Roma. 560
Tunc pecudum faciles humana ad murmura linguae,
Monstrosique hominum partus numeroque modoque
Membrorum, matremque suus conterruit infans,
Diraque per populum Cumanae carmina vatis
Vulgantur. Tunc, quos sectis Bellona lacertis 565
Saeva movet, cecinere deos, crinemque rotantes
Sanguineum populis ulularunt tristia Galli.
Conpositis plenae gemuerunt ossibus urnae.
Tunc fragor armorum, magnaeque per avia voces
Auditae nemorum et venientes comminus umbrae. 570
Quique colunt iunctos extremis manibus agros,
Diflugiunt; ingens urbera cingebat Erinys,
555 1. Isidorus XIV. 8. 17, calpe Gr, calpem Is., inplevit 0, vulgo, athlanta VUG,
557 testatos T in marg., 558 fedasse M, 561 tum 0, tunc C, 562 num. — membr. (568)
1. Lact. ad Stat. Theb. IV. 375, 563 matr. - inf. 1. Isidorus XI. 3. 6 et Lact. ad Theb.
IV. 375 conteruit Is., 565 tum VUM g tunc G, 566 monet UG- (corr, in movet); cri-
nem — galli (567) h Serv. Aen. X. 220, 567 sanguinei UAMLG Serv., sanguineum V,
568 compositis M, temuerunt c, urne gloss. Sang. 905 p. 1061 569 tunc 0, variaeque
per Um, 572 erinis V, erynis UMA, erinys G.
555Hunc versumBenthfecit: „Hesperiam tu7ic, qua Lucanus semper usus videtur,
Calpen Mauramque impellit Abylam" hoc etiam in enumeratione (=porro), IX. 89
producta secunda admittens, quod id pro- metro tuta, cf. supra 481 et 21.
montorium Abinna quoque producta altera
dicitur. Sane quod aestu incredibili Ocea- 566 Bellonarii et Galli saepe confusi (a
nus dicitur tumidus Atlantem cooperuisse luvenale VI. 512: „Bellonae matrisque
{inplevisse), omnem id fidem superat, sed deum cborus") h. 1. distinguuntur inter se,
propter hyperbolen non facile quidquam sed non recte : illi dicuntur canere deos;
a Lucano abiudicandum; accedit quod no- Bellonae sacerdotes non canunt, i. e. ce-
mina geographica ut Atlas h. 1. apud poe- lebrant, deos, nam cecinere deos non signi-
tas admodum vaga sunt. A Bentleio tamen ficat, quod Weisio videtur, deos iratos;
sump.si inpellit. Athlas pro Atlas vitium Bellonariis etiam cum reliquis diis nihil
puto non ipsius poetae, sed librariorum, commune est. Quare verum puto: deae
qui Graeca nesciebant. Recepit L. Bauer Schraderus: deo, sed Lucanus deus de dea
ap. Sil. It. 8. g. I. 201. non usurpat. Canere (futura) Bellonae sa-
__ ,, ,^.^ _, ^. . cerdoti adscribit Tibullus I. 6. 43, sed vo-
561 Multitudo prodigiorum m paucis his cabulum de insanienti choro satis mirum
diebus suspecta; sme dubio de suo poeta ^^^ inionuere aut simili. Plura movet
quaedam addidit. Cf. lulius Obsequens ad Bentleius: „saeva monet placare deos, cri-
hunc annum (c. 124). nemque rotantes sanguinei Cyheles ulula-
565 Tunc et lum susque deque habuerunt runt tristia Galli". Quod Bellonarii in
librarii: 252tunc (G tum), tum 561 (C tunc) furorem agebantur, per se erat prodigium.
565 tum (G tunc), 569 tunc. Quibus locis Grotius: sanguinei. Sed cf. Stat. Theb. X.
manifesto eadem forma requiritur, nempe 173 de gallo: „sanguineosque rotat crines".
32 M. ANNA.EI LUCANI
Excutiens pronam flagranti vertice pinum,
Stridentisque comas, Thebanam qualis Agaven
Inpulit, aut saevi contorsit tela Lycurgi 575
Eumenis, aut qualem iussu lunonis iniquae
Horruit Alcides, viso iam Dite, Megaeram.
Intonuere tubae, et quanto clamore cohortes
Miscentur, tantum nox atra silentibus auris
Edidit. Et medio visi consurgere Campo 580
Tristia Syllani cecinere oracula manes,
Tollentemque caput gelidas Anienis ad undas
Agricolae fracto Marium fugere sepulcro.
Haec propter placuit Tuscos de more vetusto
Acciri vates. Quorum qui maximus aevo 585
Arruns incoluit desertae maenia Lucae,
Fulminis edoctus motus, venasque calentis
Fibrarum, et monitus errantis in aere pennae,
Monstra iubet primum, nullo quae semine discors
Protulerat natura, rapi, sterilique nefandos 590
574 stridentis VU, stridintes (voluit stridentis) G, 575 ligirgi YU, lygurgi MA, li-
curgi G, 576 eumaenis M, at (corr. m. 2) M, 577 megeram VUMG, meveram T, 578 in-
tonuere U, insonuere rell., vulgo, 579 silentibus umbris UgLT, auris (deletiun m. 2
quae umbris substituit) MVAG, arvis g, {simul: umbris), 580 e medio A, 583 marium
fracto YMAT, agriculae A, sepulchro YUM, 584 haec — vates (585) 1. Serv. D. A II.
781; e more M (in litura) A, 587 motus 0, 588 monitus 0, errantis YUmGc, voli-
tantis uMAg, volutantis L, aera T, 589 quae nullo AYUMG; crimine c, 590 stereli
(corr. sterili) MA.
573 Quominus excutiens sollicitemus pro- studens; nihil est in his, quod diciapoeta
hibet Cortius aflferendo Senec. Her. Fur. non potuerit. Inter errantis et volitayitis,
982, Med. 961. Ovid. Metam. IV. 491 ,,(Erinys) quae eandem fere habent auctoritatem,
caesariem excussit, motae sonuere colu- cum sit eligendum, licet animadvertere
brae". Sed haec non sufficiunt ad ambi- (quod ceteroqui non oflfenderet) post voli-
guam illam cum ablativo prono vertice tantis verba in aere abvmdare.
iuncturam tuendam; suspicor: incutiens.
Intentat urbi taedam paratam, dimi caput 589 Si monstra significaret mulos ut Has-
fulget splendore facium. kinsius cum Scholiaste statuit, sine dubio
578 Insonuere memores notissimi versus P^obanda esset speciosa Grotii coniectura:
Yergiliani A. H. 53 substituisse librarios ^^""^^^ f'^' ^^^f "^•. ^^^ respicitur ad 562:
.°. ., „monstrosique hommum partus numeroque
modoque membrorum, matremque suus
579 Inepte Cortius: „tantum [clamoris] conterruit infans". Natura sibi non con-
nox atra silentibus umbris (interpretatur : gtans {discors) haec finxit sine exemplo,
caligini) edidit" quod secum pugnat. non generis semen atque naturam secuta.
Quamvis aurae i. e. venti silerent, tamen Egregie Bentleius confert Manilium lY. 101 :
clamor fuit.Heinsius: horis, non necessaria ,,promisca et saepe ferarum corpora cum
mutatio. membris hominum; non seminis ille par-
587 sq. Motus et monitus, transponit Bur- tus erit; quid enim nobis commune feris-
mannus, Heitland ; Bentleius: ,,fulminis que?" cf. etiam supra 524. Accedit quod
edoctus mentem venasque loquenfes fibra- Arruns non potuit mandare, ut omnes
rum et monitus errantis in aere pinnae" muli interflcerentur. Y. 590 „sterilis uterus"
ut saepius, ornare potius quam emendare est, qui semen non concepit.
PHARS. LiB. I. 573—606. 38
Ex utero fetus infaustis urere flammis.
Mox iubet et totam pavidis a civibus urbem
Ambiri; et festo purgantis maenia lustro,
Longa per extremos pomoeria cingere fines
Pontifices, sacri quibus est permissa potestas. 595
Turba minor ritu sequitur succincta Gabino,
Vestalemque chorum ducit vittata sacerdos,
Troianam soli cui fas vidisse Minervam ;
Tunc qui fata deum secretaque carmina servant,
Et lotam parvo renovant Almone Cybeben; goo
Et doctus volucres augur servare sinistras
Septemvirque epulis festis, Titiique sodales,
Et Salius, laeto portans ancilia collo,
Adtollensque apicem generoso vertice Flamen.
Dumque illi eflfusam longis anfractibus urbem no5
Circueunt, Arruns dispersos fulminis ignis
591 foetus AG, 592 culvibusT, 593 purgantis corr. in — tes G, 594 pomeria VUAG,
596 ritu sequitur (hoc ord.). 0. succinta G, 597 vitt. sac. ]. Diomedes 323.10 K,
598 1. Serv. A. II. 166, troiallAM, corr. -NAM M, cui soli G, 600 revocant 0 vulgo,
aicmone V; cybelen UG, cibelen V, cybeben M A Eeg. 1 Oud., lotam, l e corr. M, re-
ferunt g. 602 festus UM (in ras) AG, festis V, 1. Augustinus V. 524, 28 Keil; ticiiqueU,
solaedes M, 603 loeto U, et salius, t e corr, M, 604 et tollens ap. VA (m. 2 in marg.
attollens) G. Laudat versum [Prob. IV, 224. 26 K, qui attollens /ia&e;;, 605 amfractibus V,
606 circu.eunt M, circumeunt AG, arrunx T, fluminis M.
591 „7n5rescisflammis"Heinsius, Bentleius urbe est; cum ibi lavisset mater deum,
vel infestis vel lignis (pro flammis). Verum dicitur reverti nisi rogata noluisse; modo
si recte dicitur „infaustis lignis", etiam testato (f. obtestata) convenitur ut redeat,
recte, „lnfaustis flammis", flamma ex in- a XV viris, qui libris Sibyllinis inserviunt"
fausto (infelici) ligno ipsa infausta dici (Postrema perturbata). Ficta haec ad tra-
potest. Lectione infestis quid lucrcmur, ditam lectionem explicandam. Revocatio-
non video. nis deae nusquam mentio, quamvis fre-
594 „Per extremos finis" = exteriore gyro. ^^^"^er sollemne memoretur (cf. Marquardt-
Wissowa p. 373); festum lavatio dicitur;
598 In margine ad Minervam M habet quare veram puto Burmanni et Schraderi
glossam •/. pallatium 1. palladium et cf. coniecturam : renouant pro reuocant. Cf. var.
Marquardt-Wissowa p. 251. „Turba minor lect. ad X, 811. Renovare aptissimum vo-
pontificum" (596) est inferior; minores Tpon- cabulum: reficere, instaurare. Lavacrum
tifices, nuraero tres, non significantur vo- est deae Almon, ut omnes referunt. Be-
cabulo minor; „turba minorum" non dici- vocant exemplis partim alionis, partim
tur „turba minor". Partem pontificum dubiis (velut Sil. It. IV. 15, Claud.de Raptu
(nempe 12) verbis „sacri quibus est per- I. 318 ubi Jeep affert Burmanni removent)
missa potestas" indicari, et „turbaminore" dcfondit J. F. Gronovius Obss. H. 19.
significari apparitores in sacris, non sacri-
ficantes ipsos, ex oppositione et „cinct,u ^03 Lento ex cod. Berol. pro div. lect.
Gabino", qui opera praestantibus proprius affert Cortius.
fuerit, licet efficere. Cinctus Gabinus alibi ^, „^ ^ „^ .. . «.
non ad.scribitur pontificibus. ^^''^ Fffusam cf. 270: „spargit et efl-uso -
campo" et al. Via per pomoenum magnis
600 Revocant, Comm. „fluvius Almon se- necessariis anfractibus i. e. ambagibus
cundo miliario ( codox: socundum m) nb orat longn.
3
34 M. ANNAEI LUCANI
Colligit, et terra maesto cum murmure condit,
Datque locis numen. Sacris tunc admovet aris
Electa cervice marem. lam fundere Bacchum
Coeperat, obliquoque molas inducere cultro; 6io
Inpatiensque diu non grati victima sacri,
Cornua succincti premerent cum torva ministri,
Deposito victum praebebat poplite collum.
Nec cruor emicuit solitus, sed vulnere laxo
Diffusum est rutilo dirum pro sanguine virus. 6i5
Palluit adtonitus sacris feralibus Arruns,
Atque iram superum raptis quaesivit in extis.
Terruit ipse color vatem : nam pallida taetris
Viscera tincta notis, gelidoque infecta cruore.
[Plurimus adsperso variabat sanguine livor.] 62o
Cernit tabe iecur madidum venasque minaces
Hostili de parte videt. Pulmonis anheli
607 et [terrae] tacito — nomen (608) 1. Schol. luven. VI. 587, coUegit (m. rec. li) MA,
tacito Sch. luv., raesto, ut semper MAG, terrae 0, terra Cortius, 608 nomenVUG Schol.
luv., numen MA, sacris tunc admovens aris 1. Lact. Stat. Theb. III. 451, 609 bachum
VU, 611 impaciensque U, 612 su . ccincti M, 614 laxo VUmGC, largo rell. vulgo, cuor,
r s. s. M. 615 diffusum est U, diffusum vulgo, dirum V M (in ras) ATLG, nigrum mU,
617 estis T, 618 tethris M, 620 asperso VUMAG, adsperso m.
608 Quale nomen dedisset Arruns loco 612 Torta aut vara minisiri Heinsius, vara
non facile dictu est, nam bidental, quod probat Bentleius, sed „torva cornua" (=. ad
glossa in U praebet, non est nomen pecu- feriendum parata, torvitas tauri apparet
liare. „Numina quaerit Tuscus ad septum ex protentis cornibus, cf. „fugax tergum"
bidental", ut ait Sid. Apoll. IX. 188, ita- Hor.) dici non posse, non persuasit.
que numen inest in loco, ubi conditum est ^, , ^ , ^ , . ,
fulmen; haec igitur vera lectio. Cf. J. F. ^14 Laxo non est quod mutetur; laxus
Gronovii Obss. L 13. „Sacris» propter nume- ^t laxare apud poetas frequentia de rebus
ros aeque ac sententiam cum sequentibus ^Pertis, sic laxare mferos, siram. cf. prae-
iungendum.
terea IX. 769 c. SchoL Bern. Proximo ver-
su dirmn propter auctoritatem, „diflfusum
609 Speciose ereda in P 1 (Pulmanni) est" propter oppositionem, cuius raerabra
apud Oudend. quoniam cervix non eligitur {emicuit, diffusum est) sic melius adae-
sed victiraa propter cervicem, et alacres quantur, praeferendum.
et recto collo hostiae ad aram accedere g^O Bentleius merito haeret in his: „li.
debebant, et descriptionis vigore erecta .^^^. ^^riabat sanguine viscera
praestat. Sed Statius Theb. I. 507: „electa .^^^^^^ crdore", praeterea gelidum cruo-
cervice greges". Si utraque lectio exsti- ^^^ ^^^ ^^^^^ et emendat: Joedoque In-
tisset, non electa esset miitatus. Itaque fecta mVrore". Potius crediderim v. 620 „va-
quae mea quoque coniectura erat, mittere ^.^^^^^^^„ ^^^^ superioris. Post: gelidoque
debui. Hemsius:i;eZata(eZa<a?). .^^^^^^ ^^^^^^,,^ ^.j^.^ ^^^p^.^^ desidera-
610 inducere i. q. infundere ; „obliquo mus. Viscera erant tincta notis, idem est
cultro" malo interpretari „per cultrum", quod proximo variabat; erant infecta cru-
ut mos fuerit {morem Sch. dicit) obli- ore i. q. adsperso sanguine. — Hostili v. 622
quo cultro tanquam truUa imponere mo- technico sensu dixit, cui opponitur pars
lam, quam „in cultrum", qui sic sacratus familiaris. Sic Schol. Bern.; qui minaces
fuerit. exponit micantes, fortasse recte.
PHAES. LiB. I. 607—642. 35
Fibra latet, parvusque secat vitalia limes.
Cor iacet et saniem per hiantis viscera rimas
Emittunt, produntque suas omenta latebras. 625
Quodque (nefas) nullis inpune apparuit extis,
Ecce, videt capiti fibrarum increscere molem
Alterius capitis: pars aegra et marcida pendet,
Pars micat et celeri venas movet improba pulsu.
Haec ubi concepit magnorum feta malorum, 630
Exclamat: „Vix fas, superi, quaecumque movetis
Prodere me populis, nec enim tibi summe litavi
luppiter hoc sacrum, caesique in viscera tauri
Inferni venere dei. Non fanda timemus:
Sed venient maiora metu. Di visa secundent, 635
Et fibris sit nulla fides; sed conditor artis
Pinxerit ista Tages". Flexis sic omina Tuscus
Involvens multaque tegens ambage canebat.
At Figulus, cui cura deos secretaque caeli
Nosse fuit, quem non stellarum Aegyptia Memphis 640
Aequaret visu, numerisque moventibus astra,
„Aut hic errat, ait, ulla sine lege per aevom
a
624 hiantisM fcorr,: -tes), rimes M corr : -mas, rimes A, 625 promuntL, 626 inpune
.U, imp. M, 627 capti T, 629 et celeri — pulsu l. Pfisc. 335. 14, inproba M, m e corr.,
630 his — fata 0 vulgo, 631 movetis UMGAT, monetis V et Grotius, 632 nec VU,
summo m (m rec), 633 pectora Va, pectore UAFg, viscera MG, 635 sed — metu
L Lact. Theb. 111. 523, 635 di visa — Tages (637) L Prisc. IL 240. 18, H, dii VU,
metu, u e corr, M, 636 sed — Tages 1. Serv. A, IL 781, 637 omnia V, flexa 0, vulgo,
639 aut, deleta u M, 640 memfis MA, 642 aut - mundus (643) L Prisc. II. 337. 14 H,
nuUa sine VUmEA Prisc, nulla cum ML (cum in ras.), uUa A ex corr., cum A (in
marg. manu 2), nuUaque (vox sequens erasa) T.
623 Secat dictum videtur pro (dissicat), 637 Flexu Grotius. „Flexa sic omina Tu-
separat: tenuis membrana separat letalia, scus involvens, multumque tegens ambage
veluti cor et pulmonem. canebat" commendat Bentleius. In vulg.
^„^ ^ , , „ ,, .^ ^ QUE iungit involvens et tegens (involvens
630 „Fata malorum" nonmultum arridet ^ . ^ - _, ii.„ ,k-,„^n
BpntlAo itanue reDonit- haec - foeta" tegensque omma fluxa multa ambage)
' i. 1- V i. -l Quo fit, ut duo attributa ccauvostoj; smt
quem secutus sum, sententia : ubi notavit ^ ,; ' " , •. t, .., • i ^-
haec omina, plena malorum. In vulg. his collocata. Id procuravit Bentl.. cuius lectio
concepit pro „ex his effecit" et fata malo- ^^"^^^^ non multo expeditior est. Ausus
rum aeque in^olentia sunt. Heinsius Thu- «""^ /^^^^^ '- ^' <^ontortis, tortuosis. Cor-
aneorum indicio („est fas vix superi") „vix ^uptio est nata ex accommodatione {u^istQto)
cum omina.
642 Utra lectio sit testatior, sine an cum,
^. ^ ... • ,•• • • dubitari non potest; sine iam habuit Pris-
tmnt, ahis nec emm, ahis neque emm; sic . ^ . ' ,1.^,,, ;,.K,rrr>,-.,i„Tr. oaf
TTT -r. .r., TTT o-A Tv ^io 4. ciauus; cum sine autem mngendum est
nec IIL .50, 464, IV. 3-09, IX. 41.3, negue contra „ ' „ „f „„^^i /^0^^^ i ntini^
TTT 19X TV 9V. VTT iiQ """•'' ^^^ nullus, ut pueri (certe Latmi)
iii. i^, IV. ^oo, vii. 11». sciebant. Ulla sine igitur propter usum et
633 Pectora Cortias, minas aptum quam auctoritatem praeferendum (et sic DFL ap.
viscera, propter superiora. Hos.), nec quisquam dubitaret, nisi ait
est superi".
632 Multis locis VUM inter se consen-
86 M. ANNAEI LUCANI
Mundus, et incerto discurrunt sidera motu,
Aut, si fata movent, urbi generique paratur
Humano matura lues. Terraene dehiscent, 645
Subsidentque urbes? an tollet fervidus aer
Temperiem? segetes tellus infida negabit
Omnis, an infusis miscebitur unda venenis?
Quod cladis genus, o superi, qua peste paratis
Saevitiam? Extremi multorum tempus in unum 650
Convenere dies. Summo si frigida caelo
Stella nocens nigros Saturni accenderet ignis,
Deucalioneos fudisset Aquarius imbres,
Totaque diffuso latuisset in aequore tellus;
Si saevom radiis Nemeaeum, Phoebe, Leonem 655
Nunc premeres, toto furerent incendia mundo,
Succensusque tuis flagrasset curribus aether;
Hi cessant ignes. Tu, qui flagrante minacem
644 orbi U, 645 terraque dehiscente Isid. K, N. XLVI. 2, 646 at (pro: an) in ras. M.,
attollet A, tolles (a 1 m.) T, 648 eflusis (ef in ras.) MA, efusis T, 649 cladis (hoc
s. s. m. 2) genus M, 652 ignis UA, accenderat (corr. 2 m. in -ret) MA, 653 ymbres U,
654diffusso M, 655 nemaeum (e s. s.) VM, nemeeum U, nemeum AGC, foebe U, phebe
M, 656 premeres, emeres in ras. m. 2 ant, M, fluerent 0 vulgo, 657 succensus, n add,
m. ant. M, tuos T, flammasset G (g vulg.), 658 hic G.
ultima in arsi producta improbandum vi- Jenensi, 1892 p. 25, propter Nigidium fr. 105
deretur, cf. Trampe, de Lucani arte me- Swoboda „Nig. de ventis IV ait si sum-
trica p. 8 coll, 15, Sed cf. [IL 565] IIL 440, mum (lunae) corniculum maculas nigras
[IV. 669], V, 522, IX. 417, VIJ. 773, IX. 347. habuerit in primis mensis partibus, imbres
Confusio vocum nullus et ullus {nullasint) fore". Mutatio non necessaria.
peperit corrcctionem: 7iulla cum. Alia
Bentleius: „nuUa sub lege". Idem 641 „nu- 654 Tectaque coni. Bentleius.
merisque sequentibus astra", sed ne Pytha-
goreus quidem sis necesse est, ut agnos- 656 „Fluerent incendia". Hoc de Phlege-
cas numeris et proportionibus omniaregi. thonte nvQi (pXsyovti aptum esset, non de
Hosius defendit nulla sine quod error sit incendio. De corruptela si constat, ut mihi
excusabilis etalii eum, velutiLessing, com- quidem, emendatio non dubia est. Ex /'tf-
miserunt: nichtohnemisfallen (f. gelallei,). rerent semel er omisso, aut forteE priore,
Non mihi persuadet. falsa correctio in promptu erat. - Cete-
_,^ „ , ,. j 1 j- V, rum V. 650 „extremi multorum diesconve-
649 Paulo melius: „quod cladisgenushoc, , " . „ ... , ,
,"^ ,. ... .,,, nere tempus m unum ' illustrantur se-
superi, quam peste paratis saevitiam?" ... ^ . ., -^t 4.
^ \,. *^ , . . , np quentibus, in quibus unum a Marte, non
In saevttiam parare (anmii quandam affec- ^ .^ ^^^^^.^ periculum instare signi-
tionem) non sme causa haeserunt vm ^^^^^;^ ^ Saturno non instat diluvium,
docti. ,,Quam saev. paratis!" (st: quod . ,. -r>u ^ j. t u
exemplum saevitiae, quod saevumfactum
non incendium a Phoebo et Leone; horum
ignes quiescunt (653), tu Mars, qui solus
scorpii caudam flagrantem urgts eiusque
Peste =: interitu iam portento. Cf. 644. Hein-
sius exitium vel servitium adscripserat, , i ■ ^- ■* i,-,.,v.-r> t?,. .^ ,,.,,1
_ ,, j. • .• o ■4-,-„v.-,o» ^^v, chelas mcendis, quid moliris?' Ergo „mul-
Bent .: ,qua peste pia^is Saevitiam?" con- a- y> ■ *. ^- r 4-r, ,.,, i+„,„J^ i.^
'■^^. ^ „ ^ , ,. . , rr •„ torum dies instant, fata multorum ho-
t^a sententiam. Emendatio mcerta, Hem- . ^ ^ir r \^^,.,^v,o+„,. u,-^ f^r-r.
. . u. • • IV,- minum quod Mars dommatur. Hic lere
sianapraestaret,simagisapaIaeographia ^^^^^ sententiarum; multa manent ob-
commendabUis esset. ^^^^^ .^ ^.^^^^.^^ ^^^^.^^ ^^^^^^ ^.^
6-51 „Frigida cormC P. Frit/.scho diss. voluit.
PHARS. LiB. I. 643 — 680. 37
Scorpion incendis cauda, chelasque peruris,
Quid tantum, Gradive, paras ? Nam mitis in alto 660
luppiter occasu premitur, Venerisque salubre
Sidus hebet, motuque celer Cyllenius haeret,
Et caelum Mars solus habet. Cur signa meatus
Deseruere suos, mundoque obscura feruntur,
Ensiferi nimium fulget latus Orionis? 665
Inminet armorum rabies ferrique potestas,
Confundet ius omne manus, scelerique nefando
Nomen erit virtus. Multosque exibit in annos
Hic furor. Et superos quid prodest poscere finem ?
Cum domino pax ista venit. Duc, Roma, malorum 670
Continuam seriem, clademque in tempora multa
Extrahe, civili tantum iam libera bello".
Terruerant satis haec pavidam praesagia plebem,
Sed maiora premunt. Nam qualis vertice Pindi
Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo, 675
Talis et attonitam rapitur matrona per urbem.
Vocibus his prodens urgentem pectora Phoebum:
„Quo feror, o Paean? Qua me super aequora raptam
Constituis terra? Video Pangaea nivosis
Cana iugis, latosque Haemi sub rupe Philippos. 680
659 scorpio i. caudam C, 660 gradive, adive ex corr. iq. 2, sed antiquae M, nam —
lupp. (661) 1. Acro Hor. C. I. 2, 30, 661 salubrae M, ven. s. s. 1. Schol. luv. VI, -569,
662 sydus U, motu — haeret I. Prisc.334. 14 H, schol. Germanici Arat. p. 186. 14 Br.,
665 1. Serv. A. III. .517, 667 manus m (2» m.) C, manu rell, vulg., confundit G, con-
n _
fundet A (corr. m. 2 in vulg.), one A suprascr., scelerine C?, 670 du, c e corr. add. M,
675 1. Serv. A. XII. .36-5, lieo VB, lyeo U, haetionis M, haedonis A, 676 rapuitur T,
677 phoebom (corr. um) T, 678 pean UM, aethera 0, vulgo, 679 video pangaea
nivosis cana iugis ]. Lact. ad Stat. Theb. VI. 666, pangea VUMG, niuosis, is a m. 2 T>
680 sup M, hiemi A (in marg. 2 m. hemi), phylippos A.
6-59 Bentl. priores coni. pro perxiris, quod sed opus est — Post habet ad novam rem
non sit satis lepidum. aouvdetu); transitur.
660 In alto sub nuctibus. la imo ex Col- ^^ ^ ^^ ^«^"' exciditante „Scelerique".
bertino Bentleias. Idem v. 662: metaque 669 „At superos" Heinslus.
haeret i. e. „incipit reciprocare seu retro- gTO Duc exspectes fer. Haskins: „draw
gradus fieri", non sme causa offensus. - ^^^ ^n unbroken chain of miseries". Quod
„Quid tandem" Hemsms. sanenove dictum. Fortasse tu, cf. M. V.672
^^_ „ . , r j, ^^r. .. . „civili bello" dum civile bellumgori.s, non:
663 Recimvo sed. Inde a v 660 ita pergit " ^j^^ ^^^^^^^ ,ibera futura.
oratio: magni qmd parat Mars, nam re-
liqui planetae mites sunt. — Mars caelum 67-5 Edonis admodum insolentor. sed res
solus habet (habes Bentl.) Repetiturpostre- certa; Sil. It. IV. 775: „Edonis ut Pangaea
mum membrum e superioribus ut ratio super".
concludatur ; itaque particula revocationis 678 „Super aequora" Damste coll. v. 686.
38 M. ANNAEI LUCANI LIB. I. 681 — 695.
Quis furor hic, o Phoebe, doce ; quae tela manusque
Romanae miscent acies, bellumque sine hoste est?
Quo diversa feror? Primos me ducis in ortus,
Qua mare Lagei mutatur gurgite Nili.
Hunc ego, fluminea deformis truncus arena 685
Qui iacet, agnosco. Dubiam super aequora Syrtim
Arentemque feror Libyen, quo tristis Enyo
Transtulit Emathias acies. Nunc et super Alpis
Nubiferae collis atque aeriam Pyrenen
Abripimur. Patriae sedes remeamus in urbis, 690
Inpiaque in medio peraguntur bella senatu;
Consurgunt partes iterum, totumque per orbem
Rursus eo. Nova da mihi cernere littora ponti,
Telluremque novam: vidi iam, Phoebe, Philippos".
Haec ait, et lasso iacuit defecta furore. 695
681 Phaebe U, phoaebe M, quae AVUg, quod a G, quo TL, 682 hostae M, 684 lae-
gei A, 685 hunc — agnosco (686) L Acro Hor. C. I. 15. 24, flumineo (a s". s. manu 2) M,
harena G, 686 agnosco VUM, dubiam, rell. L Prisc. p. 329, sirtim V, syrtim AUMG
Prisc, 687 lybien VMG, libien UA, enio Vc, erinis vUG, erynis MA, erenis a
erinys vulgo, 688 aemathias MA, et super g, desuper, rell. et vulgo, 689 aeream MC,
aeria (m deleta) A (in marg. vulg.), pyrhenen G pirenen c, 690 remeamur A, 6931ittora
M, 694 vidi — phil. 1. Acro Hor. C. II. 7, 9, IIL 4. 25, phylippos MA, 695 deserta
VUMCG, defecta Ag.
681 Quod placuit Grotio, sed abruptae „desuper aspicimus" pro abripimur; „en
insanientis orationi non convenit, ut haec super" Usener.
uno tenore continuentur guae optimostes- g^g q^. ,^^. ^^ p^^^^ ^^^^.^^^ .^^^11^.
tes et meliorem sententiam habet quam ^^^ ^^^.^^^ ^^ ^.^^ ^^^.^-^^ ^.^^.^^^ i^
quo, quod non optmie convenit cum „bel- p^^^o sed alia parte pugratum iri. Vati-
lumque sme hoste est". „Sme hoste omisso ^.^.^^ ^^^ ^^^^^^^ ^^^ p^,^ ^^^.^^ p^^..
6st jH pj nsins
tasse pon^o i. e. procul e mari quo feror.
686 „Dubiam super ardua Syrtim" Bent- Oblique ad Actium respicitur. Thessaliam
leius, sic construens: „(ego) ardua feror et Macedoniam, PharsaliametMacedoniam,
super dubiam Syrtim". Nimis fidenter vul- Pharsalum et Ptiilippos non confudit tan-
gatam soloecam pronuntiat, ..devenere lo- tum Lucanus (VII. 847, sqq.)sedetiam Ver-
cos", „spe]uncam deveniunt eandem" (plura gilius (Georg. L 491), Ovidius (Metam. XV.
Kiihner H. p. 355) sufficiat memorare ; „su- 824) et (peius) historicus Florus (IV 2. 43).
per aequora" II. 726. g95 Oudendorpius deserta defendens pro-
„„„ „ . -D XI • /x iu 4-. vocat ad IV. 279 „deserat hic fm'or men-
687 Enyo recepi cum Bentleio, Colberti- ^. ,, ^^.^. -, j.
, T-, , j. TT 1 tis quo nec ostendit aesertus, praecipue
num suum et Puteaneum secuto. Hoc loco, . , ^ . ..-,.. \
... , . -D ^ ■■ ^ ■ 4.- mnctum cum lacutt, sic dici posse, nec lo-
ubi lam pulsae copiae Pompen magis etiam .,, i. .^. t^ i. . . u ., /t^u ^
,, ,^ . j.^ 11 T^ • cumillustravit. „Desertus vmbus' (Phaedr.
atteruntur, vmdictae nullus sermo. Enio , _, _, ." ,..,.,., , ^. ,i »
C in lemmate. In V erinis correctum est ex ^- ^l; f ' ^^^1'^ /'^^^^.^''''*^! "'T ■
ap. Stat. IV. 706 et simiha signiflcant rei
emo m. aequaeva. ^ , , « . . i. . -1
gratae defectum. Apparet igitur lam ex
688 Et super coniecerat Guyetus quo- his, codd. optimos h. 1. errare et paene
que et est var. lectio in G. Desuper i. e. unum A verum habere. Nam defectus ut
6 superiore loco, in Pyrenen ferri potest solitus, adultus, occasus (sol) habere sub-
is tantum, qui de caelo venit. Cortium re- inde participii praet. act. signiflcationem
darguit, discrimen inter desuper et super ostendunt III. 62.5, IV. 600. Sententia est:
tollentem Handius ad Turseliinum II. 284 iacuit cum eflTerbuisset (lasso) fm-ore con-
^' aut<^m paenenecessariumest. Bentleius: fecta (defecerat).
M. ANNAEI LUCANI
PHARSALIA
LIBER SECUNDUS.
lamque irae patuere deum, manifestaque belli
Signa dedit mundus, legesque et foedera rerum
Praescia monstrifero vertit natura tumultu,
Indixitque nefas. Cur hanc tibi, rector Olympi,
Sollicitis visum mortalibus addere curam, 5
Noscant venturas ut dira per omina clades?
Sive parens rerum cum primum informia regna
Materiamque rudem flamma cedente recepit,
Fixit in aeternum causas, qua cuncta cohercet,
Se quoque lege tenens, et saecula iussa ferentem lo
Fatorum inmoto devinxit Umite mundum,
Sive nihil positum est, sed fors incerta vagatur,
4 cur — curam (5) 1. Lact. ad Stat. Theb. IIL 551, ind, nefas l. Eutychius V. 469. 8 K,
a
olimpi VUG, 5 visu A, 6 omnia U, diraque T, 8 materiem U, materiam VMAG,
9 cohercet UTEG-, 11 divisit 0, vulgo, 12 sors M, seu fors C.
4 Indixit, nuntiavit, nempe portentis ad Rhen. 1891, de primitivo igne Heitland
(afkondigen) bellum nefastum. SenecaOed. in edit. Haskinsii p. XIV. „Parens rerum"
17 (oracula) maius indicunt scelus (aan- v. 7 ex vulgari consuetudine, non ex Stoica,
zeggen). De ira III. 3 „cum aliquis sit de dicitur.
illustribus philosophis, qui irae indicat
operas (se opificem promittat). Gronovius ' 11 Traditum est divisif, quod frustra Cor-
ad Oed. L L tius defendit adhibito Claud. Idyll. VL 83:
„ille pater rerum quisaeculadividitastris"
10 Seneca de Provid. DiaL I. 5, 8 „(deus) quod simile esset, si legeretur: fata divi-
.semper paret, semel iussit". De Stoicis his sit mundo. Mutatio non videbitur nimis
cf. praeter eos, qui de Stoicorum doctrina magna, si reputemus perpetuo fere de et
in universum egerunt, J. E. Millard in di permutari et olim scriptum esse vinxsif
diss. de Deis et Fato apud Lucanum. Trai. et vincsit, quod confusioni ansam dederit.
40
M. ANNAEI LUCANI
Fertque refertque vicis, et habet mortalia casus,
Sit subitum, quodcumque paras, sit caeca futuri
Mens hominum; saltim liceat sperare timenti. 15
Ergo ubi concipiunt, quantis sit cladibus orbi
Constatura fides superum, ferale per urbem
lustitium : latuit plebeio tectus amictu
Omnis honos, nullos comitata est purpura fasces.
Tunc questus tenuere suos, magnusque per omnis 20
Erravit sine voce dolor. Sic funere primo
Adtonitae tacuere domus, cum corpora nondum
Conclamata iacent, nec mater crine soluto
Exigit ad saevos famularum bracchia planctus,
Sed cum membra premit fugiente rigentia vita, 25
13 liabent VUmAGC, casum VUmGO, habet M, casus MA, 14 que suprascr. m. 2 M.
quodcunque G, 15 fati 0, vulgo, saltem Bentleius, liceat sp. t. 1. August. enchir. ad
Lam-. 8. (XL. 234 Mign.); gL cod. s. Galli 905; Isid. Or L S3, i, 16 constatura f. s. L
Prisc. 474 10 H, Anecd. Helv. praef. LXV, orbi VMUAG, urbi v, 17 orbem A (urbem
var. 1. in marg.), 18 iusticium U, plebeo G (-eio b), 19 honos VU, nullos o ex corr-
M, comita T, 20 omnis, (corr. rec. m. in omnes) MAGK, tum VUMA, quaestus Ac,
21 slc — iacent (23) I. Diomedes I 464. 10, 22 corpora — iacent 1. Donat. Ter.*Eun. 348,
patuere domus Diom., 24 bracia c s. s, M, brachia AVUG, 25 ri.antia corr. in
vulg. U, premunt G,
13 Veram lectionem, quae exstat in solo
Montepessulano, assecuti iam ante erant
Bentleius et Cortius, qui primus recepit.
15 Benlltii egregiam emendationem re-
cepi ; faltf et fatr quantum diffcraut, apparet.
Atsm^da est vulgata: etiamsi non sint
fata (v. 12), fati sit ignarus homo. Forma
saltiin satis nota et antiqua cf. var. lcct.
ad I. 835. — Si mea optio esset, praefer-
rem in generali sentenlia: „liceat speraro
timon'e)n",
16 Acc-rbe: quiafldem habent diis, danina
belli sunt passmM. Verius tamen esset, si
dii incitarent ad bellum. An quod fidem
diis habent, despondcnt, eoque vincuntiu"?
Neutrum sine artificio, prius tamen sui
similem habet ratiocinationem Lucretii:
quia inferis creditm% homines mortem sibi
corsciscun^, III. 70.
17, sqq. Quae hic et 28 sqq. narrantur
dtscribunt supplicationcm cum iustitio et
vestis mutatione; quae quomodo coliae-
reant cum fuga, quae I. 488 exposita est,
parum clarum est: nam hoc loco adsunt
in m-be quamvis veste mutata magistra-
tus V. 18, et supplicationem et iustitium
edicit senatus, qui proinde adesse in urbe
cogitatur, ct infra demum viri bella et
castra petunt v. 43, Parum cm-avit, ut
poeta, temporum consecutionem Lucanus;
tamen non derogasset libertati poeticae,
si fugam ex urbe factam et seriem illam
prodigiorum (1. 1.) cum procm'atione h. I.
memorata meliore ordine posuisset. SC.
ultiraum sec. Lucanum medio demum
mense factum, cf. ad I 488. — Ferale institiuvi
omisso fuit contra usum Lucani, qui est
rarius quam reliqui, perfectum verbi sub-
stantivi non solet omittere. Per urbem,
quasi de pompa, veluti supplicatione ad
omnes aras, non convenit cum iustitio;
ius dicitm- in foro, non ubique per urbem.
Locuscorruptus; „ferale (= feralia) per ur-
bem instfuunt" pro — iustitium legendum,
aut aliquid deest,
IQLictores comitantur magistratus, nunc
non praetextatos (purpuratos) sed atratos,
21 ,,Funere primo" Bentl,: „vulnere pri-
mo", Quid tunc primo? De unius hominis
morte agitur. Esset ergo contorte: primo
sensu vulneris. Decessus uno momento
flt, exsequiae dm-ant aliquamdiu, et in
his melius certe initium a progressu actio-
nis separatm-, quara in iactm^a, quae in-
fligitm' uno temprris momento.
PHAES. LIB. II. 13 — 40. 41
Voltusque exanimis, oculosque in morte iacentis,
Necdum est ille dolor, sed iam metus ; incubat amens,
Miraturque malum. Cultus matrona priores
Deposuit, maestaeque tenent delubra catervae.
Hae lacrimis sparsere deos, hae pectora duro 30
Adflixere solo, lacerasque in limine sacro
Adtonitae fudere comas, votisque vocari
Adsuetas crebris feriunt ululatibus auris.
Nec cunctae summi templo iacuere Tonantis,
Divisere deos, et nullis defuit aris 35
Invidiam factura parens; quarum una madentis
Scissa genas, planctu liventis atra lacertos,
Nunc, ait, o miserae contundite pectora matres,
Nunc laniate comas, neve hunc differte dolorem,
Et summis servate malis; nunc flere potestas, 40
u
26 volius MA, in morte minaces ORT, 27 ocubat c, 30 pectore (corr. m. 2 in vulg.)
MA (in hoc corr, a la m.), haec s, lacrimas T, 31 affixere VG, afflixere UE, adfixere
MATE (1 m. adfexere), limite g, lumine T, 33 assuetas UG. 35 div. deos i. Marius
Plotius YI. 460. 12 K, et - parens (36) 1. Lact. ad Stat. Theb. III. 197, 36 madentis
VUMB, madentes m, invidie c, 37 livente satra (e ex corr.) M, 39 difierte, if excorr.
M, 40 summi (s. add. m 2) M. ^
26 lacentes Grotius (quod cum in MSS. 618et auctor epistolae SapphusadPhaonem
esse dicit, errat), natantes Bentl., micantes ]02 ad quem versmn recte S. G. deVries.
Oudend. et micaces, cui non opponipotest Nonminus bene: miratur i. e. stupet inex-
quod micax nusquam invenitm*; et pa- spectatum. Cf. stupere et mirari iuxta
laeographice nihil rectius; minaces et mi- posita apud Hor. Carm. III. 25, V. 9 et 14,
caces facillime permutantur, analogia ubi de insolito et novo, et intpp. ad Hor.
proba est; sed micare = „cum splendore Epist. I. 6. 1. Animi fiuctuatio egregie de-
moveri" vix aptum de moriente et exmeo scripta. Schraderus tamen: rwna^wr. Hein-
sensu micax melius diceretur de oculis sius in proximis: „cultu matrona priore
voluptariis quam mortui. Cadentes quoque deposito", sed matrona collective ad ma-
propositum, posset et gravatos, sed nihil tronas Romanas luctum agentes pertinet
cum probabilitate. lacentes solum palaeo- ut qiie post maestae ostendit.
graphice explicat illud -aces, praesertim
si m e corrupta lectione mortem exstitisse 31 Adflixere ex U recepi, hoc cum summo
putes; iNACES, quod restat, et iacens (ex afi"ectu et motu, qui describitur, melius
iacentes natum in fine versus) differunt convenit quam adfixere defensum a Gron.
tantum ordine litterarum. Eedii igitur ad O^ss. IV. 8 p. 598 et Heitlando Class.
lectionem Grotii. „VuItus moriens iacet" J- 1^95 p. 192, sed cf. Florus FV. 12.
Ov. Metam. X. 194. „Tardaque deus gra- oo ^ ^ r / n -t \ ■d^v^^-i^- r,
■■rifof^ ,-o^^v,f«^ „;^ 1 ^i. » -j v 32 Ante lovem {■pro: adfomtae) Bentlems,
vitate lacentes vix oculos tollens', id. ib. ... j o^ / * %
YT Ria ^f «+,-ov., ;k TT7 10- ir- / tr potissimum quod V. 34 {nec cunctae —) ap-
XL bl», ct. etiam ib. IV. 13o. Micantes Hos. i.jx,T- *••
,.r.ii t?„„;; *-.. Qon r) i, j parct do tomplo lovis sermonem fuisse.
coll. Ennu fr. 329 Baehr., quod rem non ;«-... .
conficit Mutatio non exigua nec prorsus neces-
saria; ad lovis Capitolini templum confu-
27 „Necdum dolor sed iam metus". lam gitur ante omnia. - Votisque vocari; nota
mortuus e.st vir, sed non vult credere sunt quae Lobeckius multis annis anto de
matrona quod scit; non sperat et sentit hac figura etymoiogica in Paralipomenis
quid sibi immineat. Proprietatem dicti non disputavit.
assecutus est Valerius Flaccus qui haec
imitatur I. 327. Metum et dolorem opponit 40 Erraverunt Bentleius „neu summis"
vulgari sensu Seneca Thyest. 967 etTroad. et Heinsius „aut summis"requirente8; ne-
42 M. ANNAEI LUCANI
Dum pendet fortuna ducum, cum vicerit alter,
Gaudendum est. His se stimulis dolor ipse lacessit.
Nec non bella viri diversaque castra petentes
Effundunt iustas in numina saeva querellas:
„0 miserae sortis, quod non, in Punica nati 45
Tempora, Cannarum fuimus Trebiaeque iuventus.
Non pacem petimus, superi, date gentibus iras,
Nunc urbes excite feras; coniuret in arma
Mundus; Achaemeniis decurrant Medica Susis
Agmina; Massageten Scythicus non adliget Ister; 50
Fundat ab extremo flavos Aquilone Suevos
Albis et indomitum Rheni caput, omnibus hostis
Reddite nos populis, — civile avertite bellum.
Hinc Dacus, premat inde Getes; occurrat Hiberis
Alter, ad Eoas hic vertat signa pharetras; 55
Nulla vacet tibi, Roma, manus; vel perdere nomen
Si placet Hesperium, superi, conlapsus in ignem
43 ec non, n ex corr. add. M, 44 guerrellas A, 45 sortes corr. in vulg. M, 46 can-
narum — iuv. 1. Serv. A. VII. 711, trevieque MgE, 47 superi s. s. m. 2 M, 48 nunc —
feras date — arma (47) 1. Prisc. 476. 23 H, armis AT, 49 decurrat M (n s. s), media m,
achaemeneis (sic) — susis 1. Acro ad Hor. Carm. II. 12. 21, I. 27. 5, 50 hyster VA, adii-
get VU, massagetes T, 51 1. Isidorus IX. 2, 98, fuadit Is., 54 hiberis (is ex corr.) M,
hiberus duo libri ap. Serv. vid. infr., occ. hib. 1. Consentius V. 341. 17 K (dub.), occ. hib. alter
I. Servius ad Aen. VII. 605, versum 1. Isidorus IX. 2. 89, gl. s. Galli, p. 403, 55 faretras
U, signa s. s. m 2 M, 56 romanus vel T, 57 conlapsus in ignes VUM {in quo conla-
sus, ^ s. s. 2 m.) conlatus c, haesperium MA, experium T, ignes AG.
gatio apud Lucanum continuatm- per et in commune Suebi vocentm-". SimiliaStrabo
(-que) ubi vulgo nec. Priscianus XVIII. p. VII p. 2^0. Caput (52) est ostium ; notum
241. 15 H hanc ia partem laudat IV. 750, est Fmii Bibaculi „Rheni luteum caput"
sqq. et 7^5. Cf. I. 508, infra 235, 358, 373, ex Horatio Sat. I. 10. 37. Caes. B. G. IV. 10:
Vm. 628, V. 542, VII. 494, 433, IX. 129. 450. „(Rhenus) multis capitibus in Oceanmn
Quaedam afifert Heitland ap. Haskins p. influit". Infra III. 202, Verg. Georg. IV. 819.
CVIH (negative carried on from one clause 53 particula adversativa omissa cf. IV.
to another). ^.q^ ^ ^^^ ^^-^ j^j ^^^^ g39_
45 „0 miseri sortis" Bentl. mutatio ele- ^^ Speciose Bentleius: „hic Dacos pre-
gans sed non necessaria. ^^^^^ .^^g Getas" non tenuit tamen, in pro-
49 Decurrere verbum militare, Tac. Ann. ximis: „occurrat Hiberis alter" sqq. alter
II. 55, al. V. 50 adligare Lucanus saepius (id quod iam glossae dicunt) esse Caesa-
pro: „colligare", „vincire", „cohibere" sine rem, hic Pompeium, quo causa mutandi
dativo ut IV. 290: „artus torpor adligat", concidit, V. 54—60 ampliatur sententia
1. 246, IX. 488. Decurrit Acro ad Hor. 1. 27. 5. superiorum, in quibus post concessiones
51 De Suevis cf. Riese RM 18S9 (XLIV ("binc Dacus - aether") reliqua („saeve
Band, p. 338). Quomodo fleri potuerit ut Parens - feri") apodosis loco sunt. Recte
Suevi tam ab ostio Rheni quam Albis Haskins ad „saeve parens" pro quo Bent-
proflciscerentur, apparet e Tacito, Germ. 38: 1^^"« "^^^"^!,^ P^^^^s" proponit, quod pa-
.maiorem (Suebi) Germaniae partem ob- ^^^^^ sine deflnitione quadam de love non
tinent, propriis adhuc nationibus nomini- •^i^^^^^;. P;"°^^^.'f ,f ^°''- ^^"'^- ^' ^^" ^^
busque discreti (i. e. praeterea in nationes «Parentis laudibus .
et nomina peculiaria discreti), quanquam 57 Collisus pro conlapsus Bentl., quam
PHAES. LIB. II. 41 — 72. 43
Plurimus ad terram per fulmina decidat aether, —
Saeve parens, utrasque simul partesque ducesque,
Dum nondum meruere, feri. Tantone novorum 60
Proventu scelerum quaerunt, uter imperet orbi?
Vix tanti fuerat, civilia bella movere,
Ut neuter. Talis pietas peritura querellas
Egerit. At miseros angit sua cura parentes,
Oderuntque gravis vivacia fata senectae, 65
Servatosque iterum bellis civilibus annos.
Atque aliquis, magno quaerens exempla timori,
„Non alios, inquit, motus tunc fata parabant,
Cum post Teutonicos victor Libycosque triumphos
Exul limosa Marius caput abdidit ulva 70
[Stagna avidi texere soli laxaeque paludes]
Depositum, Fortuna, tuum : mox vincula ferri
58 decedat (corr. 2 m) M, decidit (s. s. a) A, 59 sive V, saeveV, 60 tanton — provec-
tum 1. fragni. Bob. VII. 5i3. 19 K, 61 orbi VUM (in ras.) AGRTL, supra proventu
glossa: ■/. expleto m, 62 fuerit U, moveri Vum, movere UmR, vix tanti fragm, Bob.
63 talis ART, quaerellas MA, 64 egerat U, a miseros, at ex corr. M, 65 gravis, i
ex corr. M, 68 tum U, cu supra tunc scr, Gr, 69 lybicos VUMG, victos M, libicos A,
70 exsul mB, 71 stagna vidi (a supra vidi 2 m) U, avidi MBA, humidi V, laxere A
(marg.; laxae), 72 dep. fort, 1. fragm. Bob, VIL 543, 25 K,
coniecturam necessario sequitur altera sunt h, h palus et stagnum; quid laxae
V. 58 aer, sed aer non decidit, sed aether, paludes sint, nemo dixit; versus obscurat
„sublirae illud candens", quem tanquam claram imaginem superioris, et tm^bat
corpus solidum sibi fingebant. Cf. Horatia- egregiam cohaerentiam versuum 70 et 72.
num „si fractus illabatur orbis". Videtur esse interpretamentum superioris.
Optime 72 cohaeret cum 70; caput est
59 ^Utrosque" Bentl,
depositum fortunae, i;t habeat, in quo
62 Ut neuter, nec Caesar, nec Pompeius, ^^^ ^uam ostendat, Pro laxae Oudend,
imperaret, fortasse operae pretium erat crassae, Withof spissae; Schraderus cogi-
bellum civile geri; si alteruter tamen im- *^^i^= cannaeque palustres.
peret, nequiquam bellum gerimus, Cete- ^^ „ . , , „ „_
f„n-, T^v,^Ti„.if,-o.r^v.„v,4- 4. + I. '^ /2 „Mox vmcula — scelerum" (7o) spuria
rmu pronuntiaverunt, ut notum est, ne ^ ! r^ i. ^. ^, • ^ ,-
'". / *-' ^,. , , -, , . putat Guyet, Bentlems nempe, Cornehssen
uter {ne utiquam), quod ad euphoniam Ti.ii .
.„. / i n ^ L saeva pro saepe. Intellego: omnmo saepe
hmus versus non neglegendum. ,. .. , ^ ^ /
^ ^ mors eum refugit, ac tum quoque frustra
67 Atque aliquis Homericum J)6s de ug ^osti, Cimbro, concessa est potestas, Tota
ei'neay.e. Exempla, excusationem, Manifesto ^^^c narratio paulo est confusior; „felix
captavit poeta occasionem omnium civi- moriturus" dicitur qui paulo ante optimum
lium bellorum enarrandi, adeo historicus quemque trucidaverat insontem et qui
est (Quinctihanus), Ad hunc locum respi- scelera erat commissurus, quorum nunc
cit Schol, luvenalis X. 277, (ajite) poenas dabat: contorta sententia-
Vocabulum illud generale hosfi v. 76 male
71 STAGXAAurDi et STAGNAUDi vix diffe- pro Cimbro, Nimis confidit Lucanus in re
runt, sed probabihus est incuria litteram (a) vulgo nota peritia lcctoruin. Deniquc dura
orais.sam, quam additam esse; avidus = est ibi omissio verbi substantivi; in alio
liraosas, tenax; udi Grotius, sed vel sic poeta divinarem „frustra est" sed Lucanus
versus mihi suspectas, nam „soli huniidi" saepius ita peccat; sufficiat nunc Heitland
plane superflua ad stagna, et tautologa CVIII, a.
44: M. ANNAEI LUCANI
Exedere senem, longusque in carcere paedor.
Consul et eversa felix moriturus in urbe,
Poenas ante dabat scelerum. Mors ipsa refugit 75
Saepe virum; frustraque hosti concessa potestas
Sanguinis invisi; primo qui caedis in ictu
Deriguit, ferrumque manu torpente remisit.
Viderat inmensam tenebroso in carcere lucem,
[Terribilisque deas scelerum, Mariumque futurum^] 80
Audieratque pavens : „Fas haec contingere non est
Colla tibi: debet multas hic legibus aevi,
Ante suam, mortes: vanum depone furorem.
Si libet ulcisci deletae funera gentis,
Hunc Cimbris servato senem." Non ille favore 85
Numinis, ingenti superum protectus ab ira,
Vir ferus, et Romam cupienti perdere fato
73 longus — paedor 1. Luctatius Placidus, gloss. p. 76. 3 Deuerling; et Lact. ad Stat. Theb,
II. 677: excedunt M, fetorLact.. 76 concessa est u, 78 der. s. s. iU, deriguit e inras. M^
79 vid. inm. ten. 1. [Prob.] IV. 261. 20 K, inmensam lucem YU Prob. A, inmensum lu-
men u, 80 deos (os in ras.) MVUAG vulgo. 82 leg. aevi 1. fragm. Bob. VII, 543. 26 K, multas
ex -os corr. M, dabet a (marg.), 83 mortem Ur, mortes u cum rell., depone fur., lac,
4 litt. M, cimbri — servate 0, vulg., 85 non ille — ab ira (86) L Servius ad Aen. 11. 257
87 vir ferus — sufficiens (88) 1. D. apud Serv. L L, ferro corr. in fato G.
77 Prono Schrad. et satis infeliciter ,.pri- ciderat? Quodsi futurum est praedicatum,
mo — in actu" BentL Exspectari poterant habemus hanc sententiam: ,,deas scelermn
plures ictus ante quam vir 'tam fortis et Marium futurum (-ros) terribiles". At
concideret. id non viderat. — „Viderat lucem ex ocu-
^o -j • -^ ^ ^. , ■,.... lis et deas, terribiles futuras", posset sic
^8derzgmt,a.CoTtioTecevtnm^pvodirzgmt, i^tellegi ut futurum (fufuras) attributive
videsa codd. confirmatmn ; verbum dingesco ^^^^^ capiendum. sed quid tum verbis „Ma-
nusquain probandum, librarii ut dzrectus pro ,^^,,,^^,„ flet, num ex improviso Marimn
rf.rec ^.s(confirmaturvar.lectionisfrequenti ^.^^^,^^, ^^^ ^.^ ^^^^^^ abiciendus est
decretus), sic dingmt pro dengmf dedere. ^.^ ^^^ ^^^^^ quantum scio, dei deaeve in
79 „Lucem" quae tenebroso in carcere carcere Marii apparuisse dicuntur), aut
ex cculis Marii elucebat. Appianus, Civ. "^ai^^s aliquid audendmu. Conieci Mnem.
L61, Plutarchus, Mar.39. In non sinecausa ^I^- 33: ^ulfricesqne deas scelerum Marii-
omittit Cortius; elisio longae ante mono- 'i^^^ futuras", viderat deas futuras ultrices
syllabum Lucano non frequens. scelerum Mariique. Sed certa tam magna
mutatio numquam potest dici. Cortius:
80 Insiticius videtm- Guyeto ; Bentleius : „Mariumque furorem".
„teiTibilesque fZemn /acies Mariumque futu- oc />,• -u • • j-vi^ i i.
., r, r\ A J -Kj 1 ^- 85 Cimbri: incredibilis apostrophe post-
rum". Deas Oudend. Nego latinum esse r^- -u ■ ■,
,^„„. ,„, r. , ., T r i u. quam unum Cimbrum m carcere compel-
„Marium futurunr pro: quahsfuturuserat, , -4. -tr- ^ j. j -o ^-
,4- nT„,.- „ ^ 4- .■ X lavit. Vir doctus apud Burmannum: „Cim-
ut Marius futurus praesenti opponatm; , . ,, ^. /^^ v • / i^
r. . Ti/r • ,. 4-- • j ■ x-x l36r, servato , puto „Cimbris (sc. ultorem)
„futurus Marius" estis qmnondum existit . „ tt ■ )-■ ■
, . r. . , i-x. •!• j servato". Una s omissa corruptioms causa.
(ut futma saecula etc.) aut qui aliquando ^
Marius evadet, 6 Mdoio; iaoinsvo; ; sed 86 Sed omissum ante ingenti minus durum
fac ita dici posse, cur futurus ille Marius videbitur, si voce subsistas post 7iuminis
praesenti opponitur? an terribilis non- et „ingenti" cum emphasi eflferas. Tamen
dum tum Marius erat? is qui lugurtham Bentl.: „ingenti, verum prot. ab ira" (prae-
subegerat, et Cimbros et Teutones, huius staret ingenti superum sed t. a. i.), Gro-
Cimbri populares, ad Aquas Sextias con- tius (non in ult. ed.): at.
PHAES. LIB. II. 73 — 103. 45
Sufficiens. Idem pelago delatus iniquo
Hostilem in terram vacuisque mapalibus actus
Nuda triumphati iacuit per regna lugurthae, 90
Et Poenos pressit cineres. Solatia fati
Oarthago Mariusque tulit, pariterque iacentes
Ignovere deis. Libycas ibi conligit iras.
Ut primum fortuna redit, servilia solvit
Agmina: conflato saevas ergastula ferro 95
Exeruere manus. Nulli gestanda dabantur
Signa ducis, nisi qui scelerum iam fecerat usum,
Adtuleratque in castra nefas. Pro tristia fata !
Quis fuit ille dies, Marius quo moenia victor
Corripult! quantoque gradu mors saeva cucurrit! loo
Nobilitas cum plebe perit; lateque vagatus
Ensis et a nullo revocatum est pectore ferrum.
Stat cruor in templis, multaque rubentia caede
88 et idem T, 89 vacuus T, 90 iugurle A, 91 praessit M ut semper {sed sic etiam
urbae 74 et alia ut in Gallicis codd.), solacia MAG, 92 iacentis corr. in — tes MA, par-
teque T, 93 de his M, 95 saeva U, 97 duci M, ducis m, usus A (usum a), 98 attu-
lerat VUT, adtulerat M, pro— dies (99) 1. Prisc. 365. 96 H. et 11. 34.4, pro fata,
quis ille. Quis fuit, 0, vulgo, pro tristia fata [quis ille] Pri&c. altero loco, 101 vagatus
UC (suprascr. est) MARG, vagatur V vulgo, 102 [est] UM, 103 stat — templis 1. Acro
Hor. C. I. S5, 36,
89 Cortius et Martini Laguna: „Iunge: umphati calcavit regna lugurthae", num
actus per r. lugurthae iac. vac. map." magis Annaeanum, hoc quaeritur. Schra-
Haec oratio non incedit sed saltat; voca- der: „ante triumphati". De vocabulo nu-
bula quasi per quincuncem disposita. Non dus cf. ad VI. 550. Paene ridiculus potest
minus artificiosa constructio, quam pro- esse Lucanus et tamen Lucanus. — „Ia-
ponit Ha3kins, qui mapalibus dativum centem supra crepidinem" Seneca rhetor
putat iungecdum cum ac'!<s, ut „compellere Contr. I. 1.3; Manilius IV. 47: „Marius
gregi" et simm. Sed actus significat agros, adiacuit Libycis compar iactura ruinis
iugera et intellegendum de lunoniae relic- eque crepidinibus cepit Carthagini.s orbem."
tae agro colonico; scriptores gromatici oo o-f -0 n- t, ,7- w ,
usurpant vocabuluiL de certa agri colonici ^ ^t h '"^' n ?' l'^t ""^"f =
mensura, Lucanus, ut poeta, potuit de copias Bentl.; colligere, u contrahere (e.g.
spatiis agri colonici vacuis u^urpare. Ab- ^orbum) dicitur sic malum sangumem"
lativus qualitatis attributive positus cf. ^'f ^^' ^^f "^^^^^^ et lugurthae ammum
ad IX. 6.5.5. Ceterum cf. Vell. Pat. II. 19.4: '^^"'^' ^^^'^^^' ''''' Schrader.
„inopemque vitam in tugurio ruinarum 95 Conflato ferro tantum solvi poterant
Carthaginiensium toleravit, cum Marius catenae, quibus coUumpedesque constricti,
aspiciens Carthaginem, illa intuens Ma- ut rem fingit Lucanus. Ergastula pro gla-
rium, alter alteri possent esse solatio", diatoribus.
quem Lucanus h. 1. iraitatur. V. 90 sine no t^ i i. • -n » ^ -d : ^- a a-
^ ^. . j X , ^ .. . ., 98 Deleto „quis ille". cum Pnsciano dedi
dubio mmu9 durum est latuit quam lacuif . . ,. ^ , ,, , .„ „, „,„ t „«.,.,; «uv, ..
. ,,,. ^,,, . ., j f .^ tristia fata. Vulgata ab usu Lucani abhor-
(conf. \II.816m A)sedcf. -panterqueiacen- 4.i.uvi4.i,^
) „ r^ , r /K j ret et probabile est lacunam, quae omisso
tes", v.92; nudaregna lugurthae = nudum ^^^^^^^^ ^,^^-^ exstiterat repetitione ex-
solum regni (olim) lugurthmi; praegnanti ^^^^ ^^^ y -^^
con.structione iacuit per significat: errans
ab uno in alterum locum in nuda terra 101 Vagatus a Bentleio quoque probatur.
dc ubiiit. Elfirantins Bentleius: „no>a tri- Gravis imago mortis properantis v. IW.
46 M. ANNAEI LUCANI
Lubrica saxa madent. Nulli sua profuit aetas :
Non senis extremum piguit vergentibus annis 105
Praecipitasse diem, nec primo in limine vitae
Infantis miseri nascentia rumpere fata.
Crimine quo parvi caedem potuere inereri?
Sed satis est iam posse mori. Trahit ipse furoris
Inpetus, et visum lenti quaesisse nocentem. iio
In numerum pars magna perit, rapuitque cruentus
Victor ab ignota voltus cervice recisos,
Dum vacua pudet ire manu. Spes una salutis
Oscula pollutae fixisse trementia dextrae.
Mille licet gladii mortis nova signa sequantur, 115
Degener o populus, vix saecula longa decorum
Sic meruisse viris, nedum breve dedecus aevi,
Et vitam, dum Sylla redit. Cui funera volgi
Flere vacet? Cui te sparsum per viscera, Baebi,
Innumeras inter carpentis membra coronae 120
105 non (iam) — diem (106) 1. Acro Hor. epod. 3, 2, n senis aliquot cocld. Acr., 106 prae-
cepisse VATg, praecipitare M, praecipitasse M corr. gEU, non primo A (nec a), 108 cri-
mine — posse (109) 1. Lact. ad Stat. Theb. II. 305, V. 151, caedes Lact., 109 furoris, is in
ras. U, 110 impetus, s in ras. M, lente URT, lentum v, lenti uVMAG, est quaesisse V,
ll2 voltus, s. s. u M, recesos, in vulg. mut. M, 113 ira M, 114 pullutae A, 115 licet,
c e corr. M, 116 degener o pop. 1. [Prob.jIV. 16. 1 K, Phocas V. 429. 23 K, totum ver-
sum 1. Prisc. Part. II. 487 et II. 512. 1 K, degener - viris (117) Prisc. 305. 20 H et II.
208 H; o populus, o ex corr. M, 118 volgi, u suprascr. M, 119 vacet mutatum in: vacat
G, vix pro : cui 0 vulgo, 120 intercarpentis {v(p IV) c.
106 Praecepisse Bentl. et Heinsius Val. tisset Marius, si non resalutasset, si ma-
Fl. IV. 751, nec dubium est quin recte num ad osculandum prensatam retraxisset.
dicatur, sed conferendus versus VIL 353. Haec ouju(^o?.a, ut ait Plutarchus (]\Iar. 43),
Senectus iam in declivi est, impellit quis signa erant satellitibus statim quemvis
iam humi vergentem. occidendi". Bentleius.
109 Furorem Bentleius i. e. furentem, ng cum Heinsio dedi id, quod ipse di-
iniuria offensus defectu obiecti, indicium vinaveram: cui pro uix. Inepta est vul-
Vossiani 2 (U) nimis exile secutus. Non garis interpretatio: „vix flere vacat te, te
necessaria coniectura Heinsii (teste M. BsLehi discerptum esse". Ergo vacat tamen
Laguna) lictor v. 112. Ib. resectos Cortius, hunc flere? Putidum hoc est; acceditquod
quod commemoro propter recesos in M, prima specie dubius haeres, quo vix sit
quod ex resectos potuit existere; fortuitum referendum. Per viscera lubenter Bentleius
tamen puto. iri „Sparsumque perit per frusta" muta-
111 „Tn numerum" explicat Peerlkamp ^®*' ^®*^ i^^® ^^ Lucano viscera (cor et in-
ad Verg. Aen. p. 195, b ex opposito „in testiua) tulit. Heinsius ad Claud. in Rufl-
nomen perire"; sed advocandus locus Ho- ^^°^ ^^- ^^^ disperiisse proponit colIatoLu-
ratii Epist. I. 2. 27 „nos numerus sumus", ^^^^^'^ ^' ^^^l: „et tamen inter eos distrac-
Graeci im^^d, dicitur sic „unus de muL ^^ sanguine multo (non: distractum ut
tis", „vir nihili", oidsv. ,Jn numerum" est Hemsius laudat, sermo est de pelle) dis-
sic ut numerentur eorum cadavera (non ^erpsisse '. Utique discerpsisseneque almd
oir,rr.,i,- io„^^v,4.„^^ verbum activum transitivumfertcoQStruc-
singuii laudentur). , . , _ . .
tio, nam quod VVeisius tntercarpere ver-
115 „Mortis nova signa, si vultum aver- bum dedit, nuUum est. Cum disperiisse
PHARS. LIB. II. 104 — 130.
47
Disperiisse manus, aut te, praesage malorum
Antoni, cuius laceris pendentia canis
Ora ferens miles festae rorantia mensae
Inposuit. Truncos laceravit Fimbria Crassos.
Saeva tribunicio maduerunt robora tabo. 125
Te quoque neglectu violatae, Scaevola, Vestae
Ante ipsum penetrale deae semperque calentis
Mactavere focos; paulum sed fessa senectus
Sanguinis effudit iugulo, flammisque pepercit.
Septimus tiaec sequitur, repetitis fascibus, annus: 130
121 discerpisse, rpi in ras. m 2 M, deserpisse T, discessisse A, discerpsisse VUGa,
vulgo, 122 laceras in vulg. corr. M, pendentia, end in ras. M, 123 faeste (prima et
ultima littera in ras. M, 125 tribunitio VUAG, tribunicio M, robura A, 126 veste ME
(corr. in dextrae) A, dextre c a (marg.), dextrae, rell. et vulgo, 127 calentis (in — tes
corr.) MG, 128 parvum (sic) — pepercit (129) 1. Prisc. 509. 16 H, parvom Mi, parvum
0 vulgo, set Mi, 130 exsequitur (corr. m. 2 in haec sequitur) ME exequitur g, annis
u suprascr. A.
cum Lucani genere scribendi multo magis
conveniat quam languidius verbum dis-
cessisse et palaeographiae non repugnet,
prius recepi. Manifesto est „distractum per-
iisse". Perire de cadavere, quod evanescit,
luven. 2. 60. Ex disperisse transpositione
factum discerpisse, sic MT, et discerpsisse,
item ex coniectura litteris quibusdam
omissis dis-CESsis.se, in A et fort. primitus
in M. Ceterura M. Baebius hic, quem di-
versum putant ab eo, de quo Florus II, 9
(IIL 21 Dulc.) et Appianus Civ. I. 72, si
credimus Floro IL 9 (III. 21, 26 Duk.), sub
Sulla esset discerptus. Utrum Lucanus
erraverit, Mario imputans, quae Sullani
deliquerint, ut Grotio videtur, an Florus,
duos simili fato memorans, dubium est,
propterea quod Appianus unius tantum
fatum idque sub Mario refert.
121 „Praesage malorum" illustrant sola
scholia (Bern. et Voss.) non historici.
124, 125. Quae mira habent scholia Ber-
nensia („lacerando truncos fecit" et „ro-
bur tigillum adfixum saxo Tarpeio") cen-
senda sunt excogitata ut Lucani relatio
cum historica conveniret. De (P. Licinio)
Crasso Divite et filiu Flor. IL 9 (IIL 21.26
Duk.) Liv. Per. LXXX, de Sexto Lucilio
(Licinio, Lucino) qui fuerat tribunus locos
coilegit Usenerus ad scholia, quae omnino
sunt conferenda.
126 Vulgata, „neglectum violatae dex-
trae" hanc admittet interpretationem: ne-
glectura a dextra Marii", ut dextrae dati-
vus sil, modo scribatur violentae cura
Grotio. Scaevola igitur a Mario non resa-
lutatus diceretur, porrexit manum Scae-
vola, non contra Marius, itaque huius satel-
lites Scaevolam mactaverunt, cf. Plut. Mar.
43, Flor. II. 9. 10 (III. 21, 16 Duk.) Dio Cass.
XXXVI, 102. 10. Sed pontificem maximum
priorem manum porrexisse Lucanus non
potuit credere, ne iam dicam de molesta
constructione. „Neglectu (= per neglectum)
dextrae" manifesto ad caedis auctores ne-
glegentes (non curantes) referendum esset,
contra sententiam. Gronovius Diatr. Stat.
II. 6 p. 99 Hand. neglectum per heu neglec-
tum et de Scaevolae prisci dextra inter-
pretatur, in quo violatae tamen incommo-
dum est. Kestant igitur libri MAE, sane
optimi auctores, offerentes veste i. e. Vestae
= nihil curantes Vestae templum, in quo
erat Mucius; ita Bentleius quoque, in-
iuria tamen neglectum retinens. Ablativus
contra ferri potest: per neglectum Vestae,
quam violabant: cf. e. g. „urbis turaultu"
Tib. IT. 3. Errat autem Lucanus haec ad
Marium patrera referens; sub filio acci-
derunt, Liv. Epit. 81 et 86. Hosius iungit :
„neglectum, violatae Scaevola dextrae",
languide et obscure. Nec Heitland Class.
J. 1895. 155 satisfacit.
128 „Paullum — sanguinis" pro inusitato
„parvum — sanguinis" Heinsius et sic malo
credere Lucanum dixisse, quam quod eius
aetate Inauditum fuit; nemo exemplum
sufflciens attulit, cf. Heitland CIII.
130 „IIinc sequitur" Bentleius, sei haec
(hec) et ec tam facile permutantur, ut
ecferre et haec ferre, simm., ut probabilius
sit vulgatum haec sequitur {hec sequitur.
ecscquilur). Exsequi non est aptura. —
48
M. ANNAEI LUCANI
Ille fuit vitae Mario modus, omnia passo,
Quae peior fortuna potest, atque omnibus uso,
Quae melior, mensoque, hominis quid fata patrarent.
lam, quot apud Sacri cecidere cadavera portum,
Aut Collina tulit stratas quot porta catervas, 135
Tunc cum paene caput mundi rerumque potestas
Mutavit translata locum, Romanaque Samnis
Ultra Caudinas speravit volnera Furcas!
Sylla quoque inmensis accessit cladibus ultor:
Ille quod exiguum restabat sanguinis Urbi uo
Hausit; dumque nimis iam putria membra recidit,
Excessit medicina modum, nimiumque secuta est,
Qua morbi duxere, manum. Periere nocentes, —
Sed cum iam soli possent superesse nocentes.
133 paterenl vM (sed t in ras.) AGRF, vulgo hominis 0, quot fata g (1* m.), 134 qd in
marg. utroque loco A, 136 poene V, 137 maioraque g (3. m.), Rom. — furcas (138) 1. Prisc.
249. 5 H, 138 1. Acro Hor, Sat. I. 5. 51, volnera, corr. o in m M, 139 inmensis UR,
141 putria in putrida m. 2 corr. U, putria VMRGA, 142-144 1. August. Civ. D. IH. 27,
142 medica (corr. m. 2), 143 manum Aug., manus 0 et vulgo, 144 iam a m. 2 add. U.
Florus n. 9 (in. 21. 17 Duk.) has caedes
a Mario septimum cons. inter Kalendas et
Idus lan., quibus mortuus est, perpetra-
tas dicit, melius Lucanus, si excipis Scae-
volam V. 126-129.
133 Grotius : „hominis quid fata paterent"
i. e. in quantum f. p., fatorum „distan-
tiam a maxima felicitate ad maximam
miseriam." Non melius Bentleius : „hominis
quod fata paterent". Id esset, opinor, ho-
minis id, per quodfata patent, extantia et
proposita ei sunt, omnia fata quibus ex-
positus homo est. Satis obscure. Praesta-
ret qua. Alii homini — pararent. Patere non
aptum verbum est, quod fere in bonam
partem dicitur. Coniunxi duas lectiones
paierent et pararent, exstiterunt ex patra-
rent. Verbum est Sallustianum, Livio quo-
que Claudiano et Tacito usurpatum (cae-
dem, bellum), et librariis facile ignotum.
Expertus erat Marius quid fata hominis
molirentur, designarent. Paulo ante peior
fortuna et melior pro hominibus inferioris
et melioris fortunae ; potest sc. pati, ad quae
melior int. accipere (ex pati). Praetulissem
parat pro potest.
134 „Iacuere cadavera" Bentleius. Quidni
ceciderel Germani et nos: er zijn — dooden
gevallen,
133 Spiravit, Heinsius, Nihil opus: spi-
rant homines vindictam, odium, amorem,
alias affectiones aut bellum, discordiam.
simm. Vulnera spirare ferremus traditum,
sed non est usitatum. Samnites (nam
Samnis collectivum) sperabant se vulnera
maiora quam ad Furculas Caudinas infli-
xuros,
439 Sylla per y omnes perpetuo libri.
Cf, Zangemeister Praef. ad Orosium p. XIV.
141 „Dumque ensis" Bentleius. Proximo
„secutae — manus" pro „secuta est'\ quo
non opus, cf. in fine versuum VI. 124 „pa-
rauda est", X. 267 „cupido est", VII, 129
„in ore est" V. 257 „timori est", 260 „in-
ultum est", et omnino pluralis lioc loco
non aptus; artificis peritia per singularem
manus solet indicari, quare Augustini lec-
tionem manum recepi. Medicina (persona)
nimis {nimium adverbium est) secuta est
vestigium morbi; dum ulcerosa loca se-
quitur, vitam exsecuit.
144 Contra Augustinum hunc versum
proscribit Burmannus; est i. q. „cum non
amplius probi essent, cum omnes probi
essent occisi''. Sed facile est videre sen-
tentiam non recte expressam esse: voluit:
cum iam soli possent occumbere; periere
nocentes, sed nihil eo meruerunt carni-
fices, deficiebant probi. Explica: perierunt!
sed eo tempore quo soli supererant; alii
non potuerant superstites esse, Tersa
PHARS. LIB. II. 131 — 165. 49
Tum data libertas odiis, resolutaque legum 145
Frenis ira ruit. Non uni cuncta dabantur,
Sed fecit sibi quisque nefas : semel omnia victor
lusserat. Infandum domini per viscera ferrum
Exegit famulus ; nati maduere paterno
Sanguine; certatum est, cui cervix caesa parentis 150
Cederet; in fratrum ceciderunt praemia fratres.
Busta repleta fuga, permixtaque viva sepultis
Corpora, nec populum latebrae cepere ferarum.
Hic laqueo fauces elisaque guttura fregit,
Hic se praecipiti iaculatus pondere, dura 155
Dissiluit percussus humo, mortesque cruento
Victori rapuere suas; hic robora busti
Extruit ipse sui, necdum omni sanguine fuso
Desilit in flammas, et dum licet, occupat ignis.
Colla ducum pilo trepidam gestata per Urbem, 160
Et medio congesta foro. Cognoscitur ilhc,
Quicquid ubique latet. Scelerum non Thracia tantum
Vidit Bistonii stabuhs pendere tyranni,
Postibus Antaei Libye; nec Graecia maerens
Tam laceros artus Pisaea flevit in aula. 165
146 bantur, da s. scr. m. 2 M, cuncta dab. uni (hoc ord.) T, 147 semel — (148) iusserit.
1. Probus IV. 247. K, 148 iusserit Probus, 149 maduere, ultima e in ras. 4 litterarum
M, 150 cui — cederet (151) 1. Isidorus XIY. 1. 4, 151 in — fratres 1. Isidorus XIV. 4, fratrem
Is., praemia fratris Is., caederet UVAG ut semper, 152 sepulcris F, 153 coepere
UM, caepere A, lateb . rae M 1 litt. deleta, 155 dr.ro, corr. dure, inde: dura M, 156 desi-
luit, (desi in ras) MAT mortisq. A mortem a, 158 extruit UM, sibi u, omne, in: omni
corr. ra. 2 M, 159 flammis, corr. flammas A, 162 (luicquid VUMG latet VUM et ex corr.
G, iacet AG, tracia (h s.s.) MR, trachia A, 163 bisthonii VG, bistoniis m (3 m.) R
tiranni RG, 164 anthei VU, libie R, libyae MGA, merens, m in ras 3 litt M, 165 tot
MGV, tam VURAT iam c. pysea A.
oratio requirebat cum potuissent aut cum in illustri foro omnium ocuUspatet. Primus
supereranL Heinsius recte distinxit post latet, scelerum
146 „non unus imperabat, sed sine duce iungens cum tantuyn, quod absolute non
etimperio, perse quisque, occidebat.Dafean- recte dicitur. Praeterea Bentleius sine
tur: non ad unum singula deferebantur. causa capihim pro scelerum. Vidit scelera
155 Cf. Claud. XVII. 319: „vel qui more "^"1^"^ ofi-ensioni esse potest. Provocat
avium sese iaculantur in auras". Ovid. Bentleius adcapitamforoexpositaaSulla.
Metam. VI. 259„seque eiaculatus inaltum", ' ^ , . .• j
Duker ad Florum I 13. ^^^ Praeconcepta opmio quantum submde
vel summis viris noceat, documento est
159 „Occupat ignis" praeripit aliis. Bentleius, qui „certissimum mendi indi-
162 Latef praeferendum prae iacef. non cium" esse dicit quod vocabulum aliquod
tantum propter auctoritatem sed etiam brevi post intervallo (h. 1. 11 versuum cf.
propter repugnantiam: „cogno3citur illic 177) recurrit; nihii frequentius esse apud
quidquid ubique iacet", debebat certe latuit. Lucanum multi hodie docuerunt, veluti
Sed quidquid in loco quamvis abdito latet Heitland et Trampe; Schraderi acumen
4
50
M. ANNAEI LUCANI
Quae iam tabe fluunt, confusaque tempore multo
Amisere notas, miserorum dextra parentum
Colligit, et pavido subducit cognita furto.
Meque ipsum memini, caesi deformia fratris
Ora rogo cupidum vetitisque inponere flammis, 170
Omnia Syllanae lustrasse cadavera pacis,
Perque omnis truncos, cum quo cervice recisum
Conveniat quaesisse caput. Quid sanguine manes
Placatos Catuli referam? cum victima tristis
Inferias Marius forsan nolentibus umbris 175
Pendit, inexpleto non fanda piacula busto;
Cum laceros artus, aequataque volnera membris
Vidimus, et toto quamvis in corpore caeso
166 cum — fluunt 1, Cledonius V. 45. 27 K, cum iam 0 vulgo, tempora R, cum pro quv
0, vulgo, 170 inponere U, 171 lutrasse, supr. scr. s M, 172 omnis UM (in hoc corr.
in: omnes) AG, qua 0 et vulgo, 173 manes a ex corr. M, 174 tristis 0, 175 umbras
(2 m. corr. umbris) M.
semper in hoc equo equitat et labitur,
Hoc loco Bentleius „tot procerum vultus".
Infelicius etiam Heinsius, si fides Bur-
manno, coniciens: „tantum artus laceri";
vix credo. Tot olim defendi coll. Soph. El.
724, et similibus locis, qui aeque pro „tam"
faciunt; non tam numerus deiectorum
aurigarum in stadio, quam horrenda sub-
inde mors erat memorabilis.
166 Librorum lectio cum offendit eo
quod obiectum desideratur verbi colligif;
nam laceri artus (stadii Pisaei) ratio poetica
huc vocare vetat, nec temporis hoc indi-
cium valde aptum est. In quae Burmannus
quoque incidit. — Verba „confusaque tem-
pore multo amisere notas'" pugnant cum
cognita, pro quo Heinsius condifa, nimirum
in sinu aut aliter oculis victoris subtracta.
Sed cognita in nexu narrationis neces-
sarium: ossa liberorum amiserant notas,
vulgo, ab alienis non cognoscebantur, sed
agnoscebantur a parentibus et subduce-
bantur. „Cura parentum" Bentleius, est hoc
genus critices quod magis acutum ingenium
interpretis quam peccatum auctoris aut
librarii aperit. In reliquis quoque delectus
verborum non laudabilis, nempe iuxta
positis confusa colligit; colligere non aptum
nisi figurate accipias quasi de messe, quod
in hac iunctura non statim lector faciet.
Non claram imaginem haec animo reprae-
sentant. Suspicor illa confusaque — notas
festinanter conscripto iam libro addita esse.
170 „Cupidum inponere" iungendum, infi-
nitivus ab adiectivo pendet; moneo prop-
ter Burm.
172 Grotius ex Harleiano revulsum, sed
cf. 112, supra. Vulgo qua, pro quo ex coni.
dedi quo; verba cohaerent: quaesisse per
omnes truncos (unum), cum quo caput
cervice recisum conveniat. Versus pausa
post quo facta numerosior est, nec dubii
haeremus primum legentes quo sit qua
referendum, denique recisum recte sup-
pletur.
175 Marius est M. Marius Gratidianus,
M. Marii, qui frater erat C. Marii septies
cons., ex adoptione fllius; patruum igitur
habebat Sullae adversarium. De eo Cicero
in or. de toga cand., Florus. Seneca de
Ira III, 18, Orosius V, 21. 7. Cf. Kritz
ad Sall. Hist. I. 35. Florus cum fratrem
eum ducis dicit, vult: fratrem patruelem
Marii iunioris II. 9 (III. 21. 26 Duk.): „Ma-
rium, ducis ipsius fratrem, apud Catuli
sepulcrum oculis effossis, manibus cruri-
busque effractis (fractis?) servatum ali-
quamdiu, ut per singula membra more-
retur". De Q. Catuli, Cimbrorum olim cum
Mario victoris, caede a Marianis perpe-
trata, ad quam expiandam Marii Gratidiani
cruciatum Sulla perfecit, cf. Velleius II.
22. — Tristis propter metrum cum victima
iungendum.
176 Inexpleto busto Q. Catuli inexplebili
sepulcro. Pendit perfectum, sine exemplo.
178 Caeso contra usum pro vulnerato,
sed laeso nimis tenue Lucano.
PHARS. LIB. II. 166 — 193. 51
Nil animae letale datum, moremque nefandae
Dirum saevitiae, pereuntis parcere morti. 180
Avolsae cecidere manus, exsectaque lingua
Palpitat, et muto vacuum ferit aera motu.
Hic aures, alius spiramina naris aduncae
Amputat, ille cavis evolvit sedibus orbis,
Ultimaque effodit spectatis lumina membris. 185
Vix erit ulla fides tam saevi criminis, unum
Tot poenas cepisse caput. Sic mole ruinae
Fracta sub ingenti miscentur pondere membra,
Nec magis informes veniunt ad littora trunci,
Qui medio periere freto. Quid perdere fructum 190
luvit, et, ut vilem, Marii confundere voltum?
Ut scelus hoc Syllae caedesque ostensa placeret,
Agnoscendus erat. Vidit Fortuna colonos
179 laetale mutatum m. 1 in loetale A, quod perpetuum in libris omnibus, 181 exsec-
taciue UMA, exectaque VG, multo vg, 183 ures alius in ras. M, alius aures, corr, in
vulg. A, 183 - amputat (184) 1. Prisc. 222. 20 H, 185 effodit VUMLG, effundit Ag, efundit
T, effudit R, 186 erat VU, 187 coepisse V, caepisse UG, cepisse (suprascr. o m. 2) M,
189 littora UM (sed altera t punctata). informis A, trunci, m. 2 in marg: pon. ... A,
191 uteidem R, 192, ut sc. — erat (193) 1. Prisc. 520. 17 H, 193 acnoscendus M (agno-
scendus m).
179 „Animae nihil letale", nullumletale 186 Rectam interpunctionem iam habet
vulnus, qua avolaret, animae datum. Oudendorpius, multi rursuspost/Jrfesminus
,0-. ,*■• » -D^ +1^,-,,^ recte distinguunt: „saevum crimen" est
181 „Micuere manus Bentleius. ,. . ? ■ n • :
" dirus cruciatus, acc. c. mf. epexegesis est
185 „Effundit" humo, inquit Bentleius, e^ pendet a fides erit, non maiore cum
noster VIL 305 „et caput hoc positum lihertate, quam post fama, rumor est et
„rostris effusaque membra" Verg. XI, 485 simm. Gf. J. Schmidt, de Inf. p. 121. Unum
„et ipsum pronum sterne solo, portisque ^^ecte se habet, ulluyn non requiritur.
„eflfunde sub altis." — Altero loco est pro-
sternere brachiis cruribusque distentis ut 187„Sic", rell. Ob oculos habuit fortasse
magnam terrae partemtegat;priore:spar- calamitatem, quae sub Tiberio Fidenis
gere in varias partes. Neutrum convenit accidit, ubi amplum theatrum corruit, cf.
cum duobus oculis coniectis in terram. — "^^^- Ann. IV. 62.
Apud Orosium h 1. e^osszs Zangemelster ^g^ ^^^^^. gubstantivum est; qui periere
et sic Florus. - Plonque effochf, quod per- ^dditum quasi corpora praecessisset. TAttora
fectum est, propter supenora praesentia ^^^. ^^^^.^ m. 2 in A et g.
ferif, amputaf, evolvit spreverunt, sed saepe
Lucanus variat tempora, multa attuli ad jg^ Ergo Sullae secundum L. non pla-
VIL 237. (^ujl^ caput ostensum, secundum reliquoy
Ib. „Spectatis lumina membris". lulius ^^n^ iugyjt Marium interfici. Cum Cice-
Firmicus apudBentl.ad274, L 3: adpostre- fone tamen in Toga Candida, qui Catili-
mum „omni corporis parte mutilata oculi nam narrat a laniculo caput Sullae appor-
qui fueranf specfatores et superstites, egerun- ^asse. Lucani testimonium potest conciliari.
tur." „Spectatis membris" = quae specta-
verant membra sc. vulnerata. Ablativus 193 sq. Praenesto antirjua civitas Latina
connequentiae h. 1. pro attributo est, ut foederata a Sulla diruta et colonia Sullana
saepius ablativus qualitatis. Non regula facta est, cf. Beloch, Italicn unter Roms
optimae latinitatis huc admovenda. Hegemonie p, 235. Itaquc colonos per pro
52
M. ANNAEI LUCANI
Praenestina suo cunctos simul ense recepto •
Unius populum pereuntem tempore mortis. i95
Tunc flos Hesperiae, Latii iam sola iuventus,
Concidit, et miserae maculavit ovilia Romae.
Tot simul infesto iuvenes occumbere leto
Saepe fames, pelagique furor, subitaeque ruinae,
Aut caeli terraeque lues, aut bellica clades, 200
Numquam poena fuit. Densi vix agmina volgi
Inter et exsanguis, inmissa morte, catervas
Victores movere manum. Vix caede peracta
Procumbunt, dubiaque labant cervice ; sed illos
194 suos 0, vulgo, receptos UvmTL, recepto VMARG, peremptos s. scr. U smel-,ensae
a del M, 195 noctis V, mortis vMUAG, unius et m, pereunte R, 197 laceravit corr. in
vulg. G, et — romae L Serv. Ecl. I. 33, 198 occumbere, o in ras 3 litterarum M, sucum-
bereT, 199 sc. causa ^Zossam M, furor m. 2 M, 200 terrae caeJiciue (hoc ord.) ORT, furor
s. scr, in M, oppssit m . rec. in marg M, 201 agmina, ^ a m. 2 M, volgi (mutatum in :
vulgi) M, 202 exanguis V, inmissa U, [et] T, 203 manus VUm (s a m. 2), 204 pro-
cumbit U, procumbunt u, labent corr. in labant A.
lepsin dicit qui nondum erant. Milites Prae-
neste a Sulla capti partim erant cives R.
quibus pepercit, reliquos, Praenestinos et
Samnites telis confodit, y.aTtjy.ovtiotv, App.
I. 94, Val Max. IX. 2. 1. Cuncti simul ensem
receperant scil. corpore; verbum gladia-
torium, ut Grotius iam animadvertit, dum
coniecturam suam recisos defendit; ea ad
comparationem cum aristis recte quadraret,
(veluti si scriptum esset: ceu culmos falce
recisos), sed non cum reliquo versu. Recisos
tamen Burm. et Haskins cum Weisio, recepfo
recte Oudend., Cortius, Hosius. Speciosum
in quod incidit Barthius suo, quod recepi:
evocati ex urbe (cf. Val. I. 1.) et circum-
dati a Sullanis desperata salute in gladios
suos procubuisse finguntur a Lucano, neque
obest quod Valerius genere mortispaulum
recedit; altera haec traditio si exstitit,
ut opinor. Lucano magis placuit. Heinsius
„iuncto simul ense recisos", idem ad Sil.
It. IX. 641: „iunctos s. e. recepto". Suos ad
colonos non magis necessarium est, quam
ad cives requireretur.
195 Mortis dedi tam propter probabilita-
tem palaeographicam (cf. var. lect.), quam
propter internam quamdicunt causam.Quid
enim attinuit dicere „tempore unius noctis"
pro „una nocte"? Contra „tempore unius
mortis" cum simulTecte convenit: quo tem-
pore unus homo interficitur conciderunt
omnes, non alius post alium. Heinsius
probat nocHs, mortis reliqui. Iniuria versus
suspectus Gyeto.
196 „Latii iam sola iuventus" quatuor
legiones (sec. Val. 1. 1.), quae de exercitu
Romano solae supererant. Sullae exercitus
non erat e lege conscriptus.
198 „Tot simul occumbere — numquam
poena fuit" solita libertate dicitur, qua res
quaepiam ipsa dicitur esse illud, quod effi-
cit [scelus, (j^sS^Qo;, ovsiSog, y.ataatoocptj He-
rod. I. 6), inseruntur quaedam quae aliud
verbum postulant, nempe e/feaY. Non offen-
dunt haec magis quam -que pro -ve „terrae
caelique", quod mutatum voluit Bentleius.
203 Lictorts, qui ab hoc loco alieni, Ben-
tleius et Schraderus. Volgus cogita afflu-
xisse ad caedem cognatorum, qui in illis
legionibus merebant, et constipatum turbas
civisse, porro semanimes iam in fluvium
coniectos. Val. Max. 1. 1. „lacerata ferro
corpora Tiberis inpatiens tanti oneris
cruentatis aquis vehereestcoactus". — „Vix
caede peracta", non letali vulnere caesi
procumbunt et inter stipatam turbam se
erigere non validi proculcantur et in Tibe-
rim raptautur. Hinc iudicari poterit de
Bentleii coniectura: ,Jii caede peremti;" hi
etiam Grotius; vix iung. cum peracta. Idem
206 minus recte cladis. Caedunt ipsa cada-
vera. Hoc Lucano dignum. Etiam ea quae
sequuntur atrocia, in quibus tamen quan-
tum ex ingenio auxerit difficile est dicere.
Ipsareiveritassuperatsubindephantasiam.
Quid stipata turba horroris efficere possit
in conflagratione theatri Vindobonensis
(Ringtheater) audire potuimus.
204 Sed illosf oxtuiinm. quod convenit luve-
nalis II. 4. 5.
PHARS. LIB. II. 19i — 220. 53
Magna premit strages, peraguntque cadavera partem 205
Caedis: viva graves elidunt corpora trunci.
Intrepidus tanti sedit securus ab alto
Spectator sceleris; miseri tot milia volgi
Non piguit iussisse mori. Congesta recepit
Omnia Tyrrhenus Syllana cadavera gurges. 210
In fluvium primi, cecidere in corpora summi,
Praecipites haesere rates, et strage cruenta
Interruptus aquae fluxit prior amnis in aequor,
Ad molem stetit unda sequens ; nam sanguinis alti
Vis sibi fecit iter, campumque effusa per omnem, 215
Praecipitique ruens Tiberina in flumina rivo
Haerentis adiuvit aquas; nec iam alveus amnem,
Nec retinent ripae, redeuntque cadavera campo.
Tandem Tyrrhenas vix eluctatus in undas
Sanguine caeruleum torrenti dividit aequor. 220
205 peraguntq., a in ras. 2 litt. M, 206 gravis M, 208 milia VURG, volgi, o inttmut,
M, 209 timuit VuaRGc, piguit Ug, rell., iuss. timuit G, 210 gurges, 1» lit. a 2 m. M,
211 in fl. summi cec, i. c. primi MA {sed corr. m. 2 litteris b a snprascr.), 213 aauae MVU
(In hoc e e corr.) GL, aquis AG, 2J4 nam UM (n in ras) AG iam V, 216 in flumina
ORTc, praecipiteque supra scr. ique R, 218 redditque VUmgRT, vulgo, redduntque M
(-dunt in ras.) AGL, 219 tyrrenas MR.
207 Rursus sine causa Bentl. etHeinsius: unda sequens, tuni sanguinis alti Vis sibi
intrepidus tantique sedet et Withofius sedet fecit iter" eiecto cum Bentl. v. 212,
et. Ridicule Burmannus in crepidis. Bent-
leius reiecto V. 212 („praecipites" — ) scribit 214 Pro nam Grotius: dum, Bentleius:
^interruptusaiMas^^^i^isante Oud, etBur- cum, Burmannus: mm, quodper tandem ex-
mannus. Prior amnis me iudice illatum est plicat, idem {iam) Oudendorpius, qui trans-
ab iis, qui ad sequens iniuria oppositum itum a cadaveribus ad cruorem notari
desiderabant, nam ad moZem (aggerem cada- dicit; nam hoc vult: sanguis enim postea
verum quae flumen obstruebant) hoc per- demumaffluxit (occupatio), Ex his nullum
tinet: „sequens molem"; supra molem plane satisfacit; particulam adversativam
stetit fluvius, Prior exstitit, ut opinor, ex potius desidero: aliquantisper stetit aqua
piger: „interruptus aquae fluxit piger amnis ad molem, sedsanguinis alti vishaerentes
in aequor". PIGER et PRIOR eo quod G adiuvit aquas. At ita sunt haec obscura,
et 0 admodum inter se similessunt, facile ut lectionem librorum satius habuerim
confunduntur. Vulgata male composita; repraesentare : sanguis percampum omnem
primumlegentesiungirausnecessario /ZmjiY effunditur et tamen efficit sibi (i. e. se-
prior, quasi de ordine ageretur. Interruptus paratim) rivum, eumque praecipitem. Quo-
tanquam adi. defectus optime iungitur modo sanguis a Villa Publica aut Saeptis
cum genetivo (ut pauper aquae et sexcenta ex Campo Martio per campum omnem viam
alia). Retentus cruor egreditur ripas, et sibi invenita Tiberi diversam?et quomodo
infra molem rursus fluvio se iungens tan- in caede a corporibus potuit separari? V.
topere alit amnem, ut cadavera emittat! 216 „ad flumina", iam a Bentleio reiectum,
V. Jever. ap. Weberum 200 sqq, : „recepit absurdam ob causam, quod v. 213 et 219
Omnia Tyrrhenus simul atque cadavera in positum est, a Cortio revocatur.
gurges, Praecipites haesere viae,{?), nam
strage cruenta Jnterceptus arjuis fluxit 218 Redeuntque Burm,; Inde reddunt fac-
prior amnis in aequor, Ad molem stetit tum.
54
M. ANNAEI LUCANI
Hisne Salus rerum, Felix his Sylla vocari,
His meruit tumulum medio sibi tollere Campo?
Haec rursus patienda manent, huc ordine belli
Ibitur, hic stabit civilibus exitus armis.
Quamquam agitant graviora metus, multumque coitur 225
Humani generis maiore in proelia damno.
Exulibus Mariis bellorum maxima merces
Roma recepta fuit; nec plus victoria Syllae
Praestitit, invisas penitus quam tollere partes.
Hos alio, Fortuna, vocas, orbemque petentes 230
Concurrunt. Neuter civilia bella moveret,
Contentus, quo Sylla fuit". Sic maesta senectus
Praeteritique memor flebat, metuensque futuri.
At non magnanimi percussit pectora Bruti
Terror, et in tanta pavidi formidine motus 235
221. 222 1. (Sergius) IV. 536. 13 K: meruit f. S. vocari, 222 medio tumulum (corr.
1 m.) G, ponere b. 224 igitur (m. 2 in ibitur corr.) M, 225 multum — damno 226 1. Prisc.
395. 26, quanciuam VG. metus 0, 226 dampno U, 227 mariis, prior i & m 2 M, 230 0
salio (m. 1) MA (marg.: hos), olimque potentes 0 viLlgo, 232 quod U,
223 Huc Burmannus, /^oclibri. Simetrum
permisisset, dixisset lege belli. Plures ordi-
nes belli distinguere, et civile bellum ordi-
nem belli dicere putidum est. Huc perve-
nitur necessaria rerum in bello serie.
225 ,,Quamquam oderunt graviora metu"
Bentleius, merito vulgato ofiensus. Le-
nius esset quod propono auqext. Mefu,
quod Burm. quoque, et multoque sunt cor-
rectiones ludi magistro dignae; nihil erat
cur per multum oo/.oiyoiparh; sententiam
obscuraret poeta, et tamen multum omnes
MSS. Qui ad agitan* ..Pompeius et Caesar"
intellegunt metu scribere coguntur, subiec-
tum quoque illud, me iudice, non satis in
superioribus indicatum est. Omnino -tum
(in multum) est retinendum, librarius id
non invexit. Prima littera eius vocabuli
m est prava correctio superioris vocabuli,
et quod restat ultumque natum fortasse
ex utrinque: „quamquam augent graviora
metus: utrinque coitur,"
230 „01imque potentes" Hand. ad. Turs,
I, 233 explicat: qui iam olim potentes erant
nunc concurrunt, non sua potentia contenti",
olim pro dudum dictum putans IV. 371;
idem Haskins. Sed quo tum vocat For-
tuna? Alio, inquit poeta, nam sunt olim
potentes, Hoc est aenigmata loqui, ne iam
dicam oli^n pro rft<(?u?n numquamLucanum
dixisse (ad 242 infra cf. schol.), quod si potue-
rit (non nego), tamen non in hac iunctura:
„olim potentes" (urbes &c) sunt qui (quae)
fuerunt, nunc non sunt, Requiritur quod
oppositum sit illis: ,.Roma recepta fuit,'
Ergo scribendum cum Oudendorpio (quod
feci): „orbemque petentes". Nam quod
proposuit C, van Jever apud Weberum
..soliumque petentes'' nimis artificiosum
et barbarorum tirannorum vulgo. Loci cor-
ruptela magna et, opinor, non alia ratione
leniore sanari potest, quare emendationem
recepi.
232 „Contentus quod Sylla fuit" Oudend.
explicat: contentus, id quod S. fuit, Melius
Burm.: „concurrunt, neuter civilia bella
movere contentus" (sed perpetuo regnare),
sed nihil opus. Hoc vult: si adversarios
tantum exuere armis vellent, quod Sullae
propositum fuit, non bellum susciperent,
nam id sine bello civili consequerentur.
Num hoc verum sit nihil nunc attinet.
Supple: contentus eo, quo Sulla fuit con-
tentus.
235 „Pavidus motus"Bentleiosuspectum,
quare: mundi pro motus, sedcf, V, 255: „pa-
vidum murmur" et supra 168 ,,furtum," et
mundus rursus 248 et 253. Lucanus quidem
non veretur vocabulum repetere, sed esset
ambitiosum ornamentum. in qtio sibi nimis
PHARS. LiB. II. 221 — 254. 55
Pars populi lugentis erat; sed nocte sopora,
Parrhasis obliquos Helice cum verteret axis,
Atria cognati pulsat non ampla Catonis.
Invenit insomni volventem publica cura
Fata virum casusque urbis, cunctisque timentem, 240
Securumque sui ; farique his vocibus orsus :
„Omnibus expulsae terris olimque fugatae
Virtutis iam sola fides, quam turbine nullo
Excutiet fortuna tibi ; tu mente labantem
Derige me, dubium certo tu robore firma; 245
Namque alii Magnum vel Caesaris arma sequantur,
Dux Bruto Cato solus erit. Pacemne tueris,
Inconcussa tenens dubio vestigia mundo,
An placuit, ducibus scelerum populique furentis
Cladibus inmixto, civile absolvere bellum? 25o
Quemque suae rapiunt scelerata in proelia causae i
Hos polluta domus legesque, in pace timendae,
Hos ferro fugienda fames, mundique ruinae
Permiscenda fldes : nullum furor egit in arma ;
236 1. schol. luvenalis V. 23: e (sic) nocte — axes (237), 237 1. Lact. Theb. VII. 8
parrasis RG, elice T, 241 votibus T, 242 e terris G, 245 derige MR, dirige m,
rell., 246 nanque VG, 247 solus o in ras. U, 250 inraixtum (vel immixtum) 0, vulgo,
252 domos corr. in vulg M, 253 fames, e in i corr. MA, 254 promiscenda c.
placeret. Burmannus: „in tanti pavida." (aftso^uere) potest. Si consulto obscurus esse
De et pro nec cf. ad 40 supra. voluit Lucanus, inmixhim ei scribendum
„„„ ^ ^ . , , ,. r,^ erat; nomina (participia) in caesura et
237 Contra rei naturam pluralis axes. Cf. ^^.^^ ^.^^.^^^^ ^.^.^^^^ ^^^^^^.^ iungenda
sunt; num ab hac lege recedens caliginem
242 Bentl.: „o pulsae", quod dubium sit lectori ofTundere voluit poeta, an librarii
num forte Brutus narrationem incipiat. securi de sententia vitium fictum toUere?
Idem: „tu mente labantem erige medubia, Mihi dubium non est.
certoturoborefirma.''Recte8iZa6an<empro. ^-g j^ ^^^ ^^^^^^^ ^ donandae in
prie esset accipiendum, sed figurate dictum in,periiRomani exitu. Nam hoc per mundum
est pro tncertumj quaerit Brutus, utram g^ jfieatur. Fides contractorum interibit,
in partem dirigat gressus. Quod Puteanus ^^^^.^^^ ^„^ ^^^^ . . ^. adniiscebitur.
habere dicitur erige, smo dubio natum ex ^^ ^^^ g.^. .^j^^^^ ^^^^.^ ^^^^^^ ^^^^^
derige, cuius antiquae orthographiae ve- .^^^^. tisque suae miscere ruinae". III.
stigiamMR; omissaerat,utsaepms,prima ^90: „comites missura ruinae" fort. „mi.s-
versus httera. „Derige me dubmm, certo ^^^^ ^^.^^^„ ^^„„-,,,^, gptius esset de
tu r. f. in erpunxit Hein.sius; ad meum ^^^^^ admodum dissimilibus. Per „nulh.m
sensum multo praestat valgata distinctio. _ ^^^^„ ^esumuntur superiora: variis de
248 Ferens Cortius, trepido - mundo Bent- ^ausis bello se adiunxerunt, solo pugnandi
jg^ug^ ardore (furor) nemo. Pervertit senten-
tiam illos aut illuiyi a Burm. et Jevereno
250 Inmixto cum Heinsio dedi pro tnwix- propositum. Sine causa Heinsius „rfuc/zmer-
(um. Magnificum hoc Catoni, quod suo cede" (255), lucro proposito post dubitati-
exemplo bellum culpa et errore liberaro onem transierunt ad arma.
56 M. ANNAEI LUCANI
Castra petunt magna victi mercede; tibi uni 255
Per se bella placent? Quid tot durasse per annos
Profuit inmunem corruptis moribus aevi?
Hoc solum longae pretium virtutis habebis:
Accipient alios, facient te bella nocentem.
Ne tantum, 0 superi, liceat feralibus armis, 260
Has etiam movisse manus, nec pila lacertis
Missa tuis caeca telorum in nube ferantur,
Nec tanta incassum virtus eat. Ingeret omnis
Se belli fortuna tibi. Quis nolet in isto
Ense mori, quamvis alieno volnere labens, 265
Et scelus esse tuum? Melius tranquilla sine armis
Otia solus ages, sicut caelestia semper
Inconcussa suo volvuntur sidera lapsu.
Fulminibus propior terrae succenditur aer,
Imaque telluris ventos tractusque coruscos 270
Flammarum accipiunt, nubes excedit Olympus.
256 durare UR, 257 corruptis UAGRT, corrupti VM, 258 habebit, t corr. in s T,
259 facient te, t te in ras. M, faciunt c, 260 civilibus G, nec — feralibus TL, 261 tela
GT, 263 ne — eat 1 [ Probus] IV. 226. 34 K, ne Probus, c, incassum 0, Probus, vulgo,
ingerit (it. in ras.) MA, ingerat T, 264 si M se m c, rell, nolet U, nolit VGTR, nollet
M (inras.) Ac, ab isio G, in isto g c, rell, 267 ages corr. in agis M et rursus: ages m,
268 voluuntur, u priorem add. m, 2 M, 269 1, Mythogr. Vat. ni, 10. 4, Serv. ad A, VIII.
ibi, 271 post: nubes supra scr.: nam U, nubes e. o, 1, Isidorus XIV. 8. 9, Lact. adTheb.
III. 262, excessit Is.
255 Quae sequuntur dicta sunt quasi allatum a Gronovio ad Caes. BG VII. 73,
Cato iam inclinaret ad bellum, et non apta interpr. ad Liv. XLIV. 41 ; proximum Verg.
sunt consultanti, magis admonitori Bruto. Aen. X. 681 „an (Turnus) sese mucrone ob
Sed opportunitatem captat flosculos rhe- tantum dedecus amens Induat, et crudum
toricos adspergendi poeta, vid. potissimiun per costas exigat ensem?" In reliquispost
260, sqq. Scite dictum v, 259; pretium vir- induere (hac sententia positum) sequitur
tutis hoc tantum futurum erat, quod paulo pluralis. Sed tamen omnibus illis non
diutius innocens fuisset, defenditur: ..inensemori."Burmannus cum
G ab ense, quod mutandi nulla librariis fuis-
263 Cortius et Weise in casum. ..Incassum setcausa. Conieci „nonvolet isto Ense mori ?"
eat" = frustra sit, locum de virtute morali Ex n volet factum nolet et tum versus
intellego: noli committere tuam divinam suppletus, ,.In ense mori" — non dicam
indolem bello, prudentia tua prodes, „01im dolo — ridiculum paene mihi videtur, et
in casum et fncassum non distinguebantur, offert animo turdum in tendicula palpi-
quod post longas vocales litteram s dupli- tantem.
cabant saepe ; id fieri nolebat Velius Longus,
et Vergilius teste Quinctiliano scribebat 268 Indef.exa pro ,.inconcussa" non me-
cassus, cf Ribbeck in ind. gramm, ad Verg. morarem, nisi Bentleius proposuisset.
Inde caussa, et alia, et iis etiam locis. ubi
nullum dubium esse potest (veluti, commlt- 271 Xubes, unde fulmina sec. Senecam
tere in casum") tamen duplex s in parte et Lucanum; igitur Olympus fulminibus
librorum. J\>M to»fa BentL sinenecessitate. liber, ubi al'9Q>] nkntaton avfcpe/.o;, cf, ad
1, 151, Plene interpunxipost „01ympus"cum
264 Nihil simile verbis iwense mori est Bentleio,
PHARS. LiB. II. 255 — 289. 57
Lege deum minimas rerum discordia turbat:
Pacem magna tenent. Quam laete Caesaris aures
Accipient , tantum venisse in proelia civem !
Nam praelata suis numquam diversa dolebit 275
Castra ducis Magni. Nimium placet ipse Catoni
Si bellum civile placet. Pars magna senatus
Et duce privato gesturus proelia consul
Sollicitant, proceresque alii, quibus adde Catonem
Sub iuga Pompei, toto iam liber in orbe 280
Solus Caesar erit. Quod si pro legibus arma
Ferre iuvat patriis, libertatemque tueri:
Nunc neque Pompei Brutum nec Caesaris hostem,
Post bellum victoris habes." Sic fatur. At illi
Arcano sacras reddit Cato pectore voces: 285
„Summum, Brute, nefas civilia bella fatemur;
Sed quo fata trahunt, virtus secura sequetur.
Crimen erit superis et me fecisse nocentem.
Sidera quis mundumque valet spectare cadentem
273 magna ORTLC, summa Servius ad Aen. VIII. 454 et 1.58 (laud.: p. s. t.) etJohannes
Sarisberiensis p. 679, Myth. Vat. III. 104, 276 duces M (ducis m), 279 que add. m. 2. M,
ali, M (i add. m. 2), 280 pompei MA, pompeii rell., 281 legibus aevi c, 282 suvat, v
m b mut. man, 2 M, patris aM, 283 tunc U, pompei MA, pompeii, rell., 284 fatus
U, 285 versum 1. [Probus] IV. 220 — 25 K, arcana, supra scr. o T, [Cato] de pectore
T, 289 valet Um, velit AMG adspectare M.
273 Summa iara inde ab Argentinensi adde his et subde Catonem sub iuga. Dare
a. 1509; magna Bentl. et Cortius. Servium et composita {indere, subdere, tradere) sig-
ex memoria laudantem veri simile est nificationem motus saepe habere notum
tritam sententiam reposuisse. De summis est. Cf. P. Langen, in Plautinis p. 213
iam supra, nunc de magno Catone agitur, Val. Fl. I. 29, Stat. Theb. I. 568.
qui magnum animum habet. Summa non
potissimum pacem servant. 283 Tunc e Voss. 2 ut tueatur Jeverenus
V. 284 conicit „ast fatum victoris habes",
_„ T> . . . ,. , obscuram pro limpida sententiam substi-
2/6 ,,Putat se ipsum satis superquepla- i„^v,„ ^r td ■■ n
". . . ,*^„ . .. ^. ,^ ^^ ., tuens. Nunc nec Pompeii nec Caesans
cere Catom, si bellum civile ei (Catoni) v,^„+v,.. •+ *. \ i-v. ^. + ^
, . „ TT 1 1 • o- .L- -x X hostis erit, neutrum sequetur, ne hbertatem
placet." Vulgo lenms distmguitur ante , ., „ \ „ \ ■ ^
Catoni, Haskins post Catoni. Schol. inter- ^^"^^Snet^ postbellum, ut ^<p.cJo«c, victorem
pretatursupplensad2??ace<:«6t, quodnon afgredietur, ne Roma sub tyranno sit.
potest omitti; neque agitur de philautia ^^«^^^ promtms est, mquit Bentlem,s, et
Caesaris. Bellum civile si placet, eius auctor f nimosms quam habe, quod ante Cortmm
nuoque placebit legebatur ex detenoribua paucis. Victoris
sc, hostem.
279 Sollicitant = angunt sc. me, si forte 287 Cf. Cleanthes ap. Epictetum: ayov 6e
Cato his se iungat. Haskins : „rouse me, ^^' J, ZsO y.al au y »• mnqia^ivri — (bg
i. e. to join in the war", cum quo pugnant ('jpojitai y cioxvog.
verba sequentia „sub iuga Pompeii"; se
.subiugari ipse diceret. Bontleius „sollici- 289 FelU Grotius et Burmannus, valet
tare" adhortari interpretatus conicit mili- rectius, ut vidit iam Oudend. ; nemo, in-
tat ac pro „sollicitat" et proceres \que\. quit poeta, sinometu2Jo/es<spectarcmundi
Ib. Addere praognanti significatione : mteritum, cf. I. 67. sqq.
58 M. ANNAEI LUCANI
Expers ipse metus? quis, cum ruat arduus aether, 290
Terra labet mixto coeuntis pondere mundi,
Conplosas tenuisse manus? Gentesne furorem
Hesperium ignotae Romanaque bella sequentur
Diductique fretis alio sub sidere reges,
Otia solus agam? Procul hunc arcete furorem, 295
0 superi, motura Dahas ut clade Getasque,
Securo me, Roma cadat. Ceu morte parentem
Natorum orbatum longum producere funus
Ad tumulos iubet ipse dolor, iuvat ignibus atris
Inseruisse manus, constructoque aggere busti 300
Ipsum atras tenuisse faces, non ante revellar,
Exanimem quam te conplectar, Roma, tuumque
Nomen, libertas, et inanem prosequar umbram.
Sic eat: inmites Romana piacula divi
Plena ferant, nullo fraudemus sanguine bellum. 305
0 utinam caelique deis erebique liceret
Hoc caput in cunctas damnatum exponere poenas!
Devotum hostiles Decium obpressere catervae:
290 sic (quis) cum — labet (291) 1. Acro C. III 3. 7, ruit U, labet U, coeuntis (corr. in : es
man 2) M, 292 compL.sas M, complosas A, copressas man. 3 m, compressasaVUGRT,
293 haesperium MA, signa G, bella gc rell. secuntur M (corr. m. 2 in: sequentur) T,
294 diductique, VUMART, deductique G, 295 huc supr.scr. n M, 296 dacas U, dacos GV
dahas MA; incl.de U (pro: ut clade), 298 pr..ducere M, 299 ac (corr. in: ad man. 2)
M, tumulos VUAGRT, tumulus (— los man. 2) Ma, iuvet ipse MA, iuvat ipse corr. man-
2 M, 302 contempler u, ex anime (m add. man. 2 in ras) M, 303 persequar UM (per in
ras.) A, 304 inmitis U, 305 ferent (a man. 2) M, 306 1. Prisc. 298. 8 et 61. 4, H, here-
bique V, liceret VUGA Prisc, liberet Mg, 308 ut pressere U.
292 CowjpZosas Grotius, quod „nullosensu (Cort.) „reliquam umbram et residuum
dicitur" ait Bentleius. Reliqui compressas libertatis nomen" (necessario e^, non wneg.).
conferentes Liv. VIL13: „compressis, quod
aiunt, manibus sedeas." - Grotium sequi- ^O* ^i<^ ^a^ est ironica concessio; age
tur Hosius ,.Coeuntis mundi" = corruentis ^ero („fraai zoo"), si ita placet experiri.
caeli,IX.648: „mundoqueabducereterram." Ita h. 1. Cato quasi expostulat cum diis,
Conplosas etiam Bern. „Plaudere alas" non vult impedimento esse, ipsi sciant-
„plau3is alis" cum bis Ovidius usurpaverit Cf. V. 297, Heinsius ad Claud. in Eutr. IL
Met. XIV. 507, 577, „plaudere manus" non 156. Sed Liv. I. 26 aliter explicandus.
videtur improbandum. Videtur signiflcari _„„ ,., .-.j.^i^j. i -^ ^
gestus stupentis. Cf. verbum applaudere 306 Praevidet Cato futuram calamitatem,
trans. ut Tibull. IL 1. 66. quam putat fato constitutam; diis igitur
non licet Catonem tanquam piaculare
299 Bentleius tumulos restituit, depluri- sacrum accipere. Ita hcere^ explicari potest,
bus tumulis agi monens (cf. natorum). cf. schol. Bernensia. Sed sententia tamen
„^„ .,, , . -, ^ j.. admodumimpedita; vere puto, Cornelissen:
303Idem, quodmiror,perser/uardefendit, uberef - exposcere. Durius Haskins iungit
cum de funere agatur. Pro ef suspicor ut; ^^^ ^^^ damnatum, devoted to the gods.
nondum eratlibertas inanis umbraquamdiu
decertatum non erat. „Tuum nomen" 308 Pressere non habet interficlendi signi-
nihil est nisi te. (Plin. Epist. VIII. 24. 4 ficationem; oppressere requiritur, ut iam
PHARS. LiB. II. 290 — 324. 59
Me geminae figant acies, me barbara telis
Rheni turba petat, cunctis ego pervius hastis 3io
Excipiam medius totius volnera belli.
Hic redimat sanguis populos: hac caede luatur,
Quidquid Romani meruerunt pendere mores.
Ad iuga cur faciles populi, cur saeva volentes
Regna pati pereunt? Me solum invadite ferro, 3i5
Me frustra leges et inania iura tuentem;
Hic dabit, hic pacem iugulus, finemque malorum
Gentibus Hesperiis : post me regnare volenti
Non opus est bello. Quin publica signa ducemque
Pompeium sequimur? Nec, si fortuna favebit, 320
Hunc quoque totius sibi ius promittere mundi
Non bene conpertum est. Ideo me milite vincat,
Ne sibi se vicisse putet". Sic fatur, et acris
Irarum movit stimulos, iuvenisque calorem
e
309 aci . is, litterae ci et e a m. 2 M, 310 perdivius M, hostis (corr. 2 m. in vulg.)
MA (corr. in vulg.), 312 redimat d et m ia ras. M, ce, de (ce a m. 2) M, clade A, 313 per-
dere VuAG-E, pendere UM {pend in ras), cerneremortesa, prodereg, 316 iureten.entem,
2»* m.: iura tuentem M, 317 malorimi VUMgTL, laborum uG, laborum sine nota t
supra scr. V, 319 qui publica, n add. m. 2 M, 320 sequemur corr. e in i M, 323 nec U,
fatus u, acris MA,
vidit Bentl. Ut in Voss. 2 non est neces- mens (pathetica) eius qui iam se in media
sarium; melius hic versus cum opposito acie videt.
309 cohaoret omisso ut. „,„ ^ , ,...
317 Laborum, omnes editiones, utique
309 Male composita est Catonis oratio. iam a Bersmanno. Inutile est quaerere
Victima sim, inquit, piacularis, sed non utrum verius et aptius sit; Lucanus res
licet — 308; tamen pergit optando ut tan- in hac oratione exaggerat. Libri stant
quam Decius alter occumbat et totius pro malorum.
volnera belli accipiat, ut sanguine suo ^^^ ^ . , ,
redimat populos, ut luat poenas pro im- ^^20 Sententia: nondum plane constat
probitate populi Romani, quae omnia scit Pompeium regnum moliri. Vulgo mter-
sibi non permitti-3U; „inferficiant me, P^etantur: nec non constat=et constat
ego solus regno obsto; post me regna ^^°^ ,^^g^^°^ affectare. Cur igitur sub
adipisci licebit sine sanguine [itaque eo militet Cato? Contra: quia utique spes
regnum sit] - 319 ; non initrfxciant me : Pom- (^°° compertum est) Pompemm victorem
peius vincat me milite. ne sibi sed reipu- ^^'^ insidiaturum libertati, eius arma
blicae vincat [in commune bonum, pro f ?.^°^' ^^ P°^^ victoriam par cum pari
repuhlica]." Haec fluctuatio curarum aliena deliberem et aliquid possim. Si pro non
est tam apersona Catonis quam a tempore. <^^>rtpertum scriptum esset iam compertum,
In scena haec (sed in alia persona) ferri °^°^° haereret. Sed nihil muto; per ne-
possent, non in carmine historico. utique glegentiam quandam non positum est,
non in eo ferenda qui rogatus Bruto con- ^^^«' °^^ "^^' ^®^ affirmatio praecederet:
siliadat.Supellectilemdisputandiinutram- "^^ ^^"^ resumit, non tolht negationem,
que partem continent et fortasse e Suasoria ^"^^ ^^ '^'' ^^^^ ®* obscurata erat notione
quadam petita. annectendi in nec; non additur sic, quasi
praecessisset: accedit quod.—Cnr fovebit
311 Melius Schrader. maluerit Heinsius non apparet.
315 Pereunt (non pereant) oratio est vehe- 324 Admovit Heinsius etBentleius; gene-
60 M. ANNAEI LUCANI
Excitat in nimios belli civilis amores. 325
Interea, Phoebo gelidas pellente tenebras,
Pulsatae sonuere fores, quas sancta relicto
Hortensi maerens inmmpit Marcia busto,
Quondam virgo toris melioris iuncta mariti,
Mox, ubi conubii pretium mercesque soluta est 330
Tertia iam soboles, alios fecunda penates
Inpletura datur geminas et sanguine matris
Permixtura domos. Sed postquam condidit urna
Supremos cineres, miserando concita voltu,
Effusas laniata comas contusaque pectus 335
Verberibus crebris cineresque ingesta sepulcri,
Non aliter placitura viro, sic maesta profatur:
„Dum sanguis inerat, dum vis materna, peregi
lussa, Cato, et geminos excepi feta maritos.
Visceribus lassis partuque exhausta revertor, 840
lam nulli tradenda viro. Da foedera prisci
326 pallente Prov., 328 martia YU, ostensi M (corr. in vulg.), irrupit VUEAG,
inrumpit (e corr. m. 2) MT, 329 thoris U, 330 conubii VU (postrema litt. ex a cor-
recta) MG, 331 suboles VU, soboles M, 532 et VUGETc, est M, ex A, 334suppremos
UA, voltu supr . scr. u M, 335 contusaque VUGMR concusaque A, 336 sepulchri UMA
cineris (in: es corr.) MA, 338 dum sanguis inerat 1. Max. Victor. VI. 219. 20 K, dum —
cato (339) 1. Lact. Theb. n. 326, 339 foeta VU, 340 laxis T.
ralis magis notio movere y.ivsh (in be- reciproca, quam dicit Bentl., significatione,
■weging brengen) aeque apta est. ingesta {= quae sibi ingessit) usurpari
possit. Verbum est durius, sed non prop-
328 Vulgo inrupit, alterum propter narra- terea dubium.
tionis progressum et ut animus lectoris „„^ ^ . , -r « , „ ^ , ,.
erigatur necessarium. Perpetua fere harum ^ Gronovms obss. L 13 et IV. 6 adsti-
forraarum apud Luc. confusio. P^^^^^^^ Bentleio „dum vis matema, peregi
iusta* \ Bentl. „vis, materna peregi lusta",
334: ..Miserando concita fletu" vel luctu omnino rectius. Cur dubitem, hoc est quod
Hemsms. cultu Burm.. sordida cultu Bentl. sequitur „revertor iam nulli tradenda
Nihil horumintersoauctoreexomniparte viro". His oppositum debet esse: „abii",
satisfaceret praeter Bentleianum ; posset "^e reliqui" (peregi iussa et alterum mari-
simplicius: ..mis. sordida voltu." SednihU ^^°^ P^ssa sum); non: peperi, officiis ma-
mutandum. Miserabilis species augetur "o^^e functa sum (iusta materna peregi).
festinatione. Satis haec excusari possunt. ^edeo, inquit, quod iam nuili tradar viro,
Proximo versu concussa Grot., Burm, VTeise, ^^^' ^^o^ ^^^- ™e exhausta, fieri non potest.
contusa Oudend. Cortius ; cf. n. 38: „miserae rluberi, inquit Gronovius. non poterat Mar-
contundite pectora matres." ^^^ "^ Hortensium sequeretur", sed leniore
petendi significatione iubere potest accipi.
332 Inficeta lectio e.x libris auctoribus „^^ ^
cessit meliori: ,anpletura et permixtura." ^39 Geminos viros exceperat postquam
Sic Cortius ' peperit (feta)"! l^emo dicet, et tamen sic
legitur. Quid porro ea:- inexcepz?„Deinde"?
336 Bentl. „crinesque inspersa favilla." an „alterum post alterum? Utroque modo
Nescio quare, cum „ingerere tela, hastas, inutile est. Suspicor legendum: „geminos
convitia" dicatur, non dicant cineres, mtilto cepi fecunda maritos." Interim reliqui vul-
minus, cur non aeque ac „contusapectus" gatam; sed feta certo corruptum iudico.
PHARS. LiB. II. 325—364. 61
Inlibata tori, da tantum nomen inane
Conubii; liceat tumulo scripsisse: Catonis
Marcia, nec dubium longo quaeratur in aevo
Mutarim primas expulsa an tradita taedas. 345
Non me laetorum comitem rebusque secundis
Accipis: in curas venio partemque laborum.
Da mihi castra sequi. Cur tuta in pace relinquar,
Et sit civili propior Cornelia bello?"
Hae flexere virum voces et tempora quanquam 35o
Sint aliena toris iam fato in bella vocante
Foedera, sola tamen, vanaque carentia pompa
lura placent, sacrisque deos admittere testis.
Festa coronato non pendent limine serta,
Infulaque in geminos discurrit candida postis, 355
Legitimaeque faces, gradibusque adclinis eburnis
Stat torus, et picto vestis discriminat auro,
Turritaque premens frontem matrona corona
Translata vitat contingere limina planta.
Non timidum nuptae leviter tectura pudorem 360
Lutea demissos velarunt flammea voltus,
Balteus aut fluxos gemmis astrinxit amictus,
Colla monile decens, humerisque haerentia primis
Suppara nudatos cingunt angusta lacertos.
342 inlibata M (1 supr, scr.) AR, 344 non dub. T, 345 mutari, (m acld posf i m. 2)
Ma, mutariN A 346 laetorum sociam MAgrL, 347 curam g, partesque c, 348 relinquor
(corr, in: relinquar) VAGRT, reliquor (n addit 2 m.) M, relinquar niG (corr, in relinquor).
349 proprior (corr. in vulg.) Ma, 351 tlioris UG, 353 sacrique e corr. M, 354 li in ras,
m, 2 M, 355 potes M (s s, s. m. 2), 356 acclivis G, aclinis M, 357 thorus U, 358 turri-
tamque U, gerens R, ferens g, 359 Myth. Vat. III 4. 4 p. 166 B Servius ad Aen. II
468 lata .s. s. G, vetat VUG, Myth. vetuit g s. s. man. 2, (n inGRs. s. estscholion), vitat
Serv. c. relL, 361 lintea U, flamina MA (m altera s, s.), 362 haud R, adstringit Rc,
364 suppera A, cogunt G.
357 L q. nou habet vestes stragulas ipsa pronuba contingere suo pede limina.
discriminatas, distinctas auro, Vitat Grotius, Gron,, BentL, de interpretati-
359 Cf, Catullus 6L 159 „transfer omine ^^'^ indiversa abeuntes,i;e<w(7, manifestam
cum bono limen aureolos pedes" sc, tuos, nietricara correctionem, pro corrupto vetat
nupta! Plaut, Cas. IV, 4, 1, Servius adEcL defenditCortius(coniiciens: ^translatara -
8. 89, quibus locis ipsa nupta tollere pedem plantam") et alii,
supra limen Vestae sacrum (ne deara 361 Praevelant coni, Bentl,
r^endaO raonetur. Contra Plut, Q. R, 29 et 3^3 ^^, ^^^^^ ^^^^^^^ ^^ g^^^j^ ^^ ^^ 3^4
Optatus ap Marquardt Ant. Priv, p. 53 ^^^. . ^^.^^^^^ haud. ~ Adsfringit Bonil.
suDlatarn dicunt a pronuba sponsam m . j v. 4. j •
K. r H'-'"^""' "1 gjQg causa eadem verborum tempora desi-
memonam raptarum babmarum, ut schoL , etn loo 00- co- ir 1^-0 „1
r> A V. 1 T, ..■ . derans, cf.VI. 128, 22o, 82o, V. 162. al.
Bern, ad h, I, Potms ut nec sponsa nec
pronuba oflenderent, magna religione 364 Augusta BentL, quod supparum sit
cautum est: translata pianta nuptae vitat „delicatius vestimentum" (V) Cogunt sup-
62 M, ANNAEI LUCANI
Sic, ut erat, maesti servat lugubria cultus, 365
Quoque modo natos, hoc est amplexa maritum.
Obsita funerea celatur purpura lana.
Non soliti lusere sales, nec more Sabino
Excepit tristis convitia festa maritus.
Pignora nulla domus, nulli coiere propinqui. 370
lunguntur taciti, contentique auspice Bruto.
Ille nec horriflcam sancto dimovit ab ore
Caesariem, duroque admisit gaudia voltu.
Ut primum tolli feralia viderat arma,
Intonsos rigidam in frontem descendere canos 375
Passus erat, maestamque genis increscere barbam.
Uni quippe vacat, studiisque odiisque carenti,
Humanum lugere genus. Nec foedera prisci
Sunt temptata tori: iusto quoque robur amori
Restitit. Hi mores, haec duri inmota Catonis 380
Secta fuit: servare modum, flnemque tueri,
Naturamque sequi, patriaeque inpendere vitam;
365 servat MAG- (ex corr.) servans GYUc, vultus R, 367 velaiur RG, 368 non — sales
I. Serv. Aen. I. 38, non more T, 369 convivia (altera v. in lit.) M, convicia VUG, con-
vitia A, 370 1. Prisc. p. 274. 3 H, 371 cont. a. Br. 1. Serv. Aen.I.346,IV.4o, 372scancto
A, 373 admissit U, admovit G, diroque g, 375 intonsos — erat (376) 1. Acro ad Hor. C. II.
15. 11, ridum s. s. gi M. disc. M, 377 studiis odiisque MAVUT, studiisque odiisque G,
379 tempta, ss. ta M, thori MVU, ut semper, 381 serv. — tenere 1. schol. Pers. I. 48,
finesque AM (Steinh.) G. Prov., flnem rell. cum. C (p. 75. 18), sch. Pers., tenere vulgo,
382 patrisque U, curam U.
para arta ..humeros primos" sc. paulum non alebant barbam; Cato propter luc-
supra mamillas. Ad omnia usque ad h. v. tum. — Ceterum vera est observatio Bent-
negatio pertinet, semel posita e more leii sed caret correctio probabilitat6 palae-
Lucani, cf. 372 sq., I. 77, IX. 589 sq., supra ographica.
ad 40. Perturbata est enumeratio, eo quod
ad leyitimaeque faces v. 356 verbum omitti- 377 „Uni" Catoni, non ,.uni rei" ut Weisio
tur, dimi praegressa et sequentia suum placet. Dum in neutram partem, odiis
quaeque verbum habent, cf. tamen ad 1. 465 studiisve, proclivis est unus ex omnibus,
maioris etiam discordiae exemplum. Legi- huic licet cunctos, s. „totum genus hu-
tima dicendi ratio postulat fere nusquam manum" deflere. Vacat saepe non multum
aut haud ad „Iegitimae faces". differt a: licet, datum est, liberum est. For-
„„„.f, • j- x-r, XI -r, X tasse • uni huic". cf. vni. 601 ,.bello haec",
36.VersumspurmmmdicatBentl.„Recte .^,_ 57" anitie atque", infra 380 „dun'
tamen pm-pm-a, 1. e. stola purpurea, quam .^^^^^ ' ^ ^,9 ..noscendi ardore^ ih. 584
Marcia ex more matronarum gestabat, t • l »
, ^ ^ , , „ * . ' ,.caeii iste'.
obtectam propter luctum lana funerea 1. e.
pulla veste". Weber II p. 635. Ohsitus V. 001 ^ i .....
^^_ _, ^ ,,,.. ^-r -^. „r.. ,, , 381 Tenere vulgo; scripsi tueri, 1. e.
re.?picere finem, secundum vulgare prae-
627 et apud alios. Versum ante 365 coUocat
Burm. male propter negationem usque ad , ■ ^ „ c , ,,,
nai +• /^ A 4. ■ o2- ceptum- respiceflnem' ooa ru us).lov vel
264 contmuatam. quae deest in v. 36/. , ,, ^ . • . ' . ^ •, . ^ ,.
to tilo;. Tueri = mtueri, quod dactylico
372 Horrentem Bentl. — Post primos ton- metro exclusum. Steinhart: M, teneri, quod
sores ex Sicilia advectos usque ad Traianum mihi non animadversum.
PHARS. LiB. II. 365—401. 68
Nec sibi, sed toti genitum se credere mundo.
Huic epulae vicisse famem, magnique penates
Submovisse hiemem tecto, pretiosaque vestis 385
Hirtam membra super Romani more Quiritis
Induxisse togam, Venerisque hic maximus usus
Progenies ; Urbi pater est, Urbique maritus ;
lustitiae cultor, rigidi servator honesti,
In commune bonus, nullosque Catonis in actus 390
Subrepsit partemque tulit sibi nata voluptas.
Interea trepido discedens agmine Magnus
Moenia Dardanii tenuit Campana coloni.
Haec placuit belli sedes, hinc summa moventi
Hostis in occursum sparsas extendere partes, 395
Umbrosis medium qua collibus Appenninus
Erigit Italiam, nulloque a vertice tellus
Altius intumuit, propiorve accessit Olympo.
Mons inter geminas medius se porrigit undas
Inferni superique maris, collisque cohercent 400
Hinc Tyrrhena vado frangentes aequora Pisae,
383 toto M, Prov. A (toti a) G,' 384 penatis Mi, 385 veste m, 387 hic M (in lit.)
VUARG, que a 2.nian. M, 388 urbi p. - niar. 1. Prisc II. 218. 25 K, Serv. Aen. XI. 472,
ubique mar. A (urbique margo), 389 iust. — honesti Corp. Inscr. X. 1194. 5 (Hos.) rigi-
dus V, rigidae u, 390 nullus subrepsit in actus ambitio 1. Corp.Inscr. V. 5737. 12 (Hos.)
391 surrepsit V, 392 descendens L, 393 dardanidum C, capana T, versum 1. Servius D. ad A.
X. 145, 394 hic summa VRG (n erasa) moventis M, corr, in vulg. rec manu, 395 vires
vu, partis A, partes, rell., 397 qua vertice VUGLC, que vertice M, quo vertice M corr.
que avertice E, que a Serv. ad Aen. XII. 703, (laudans : nullo — Olympo) Rc, 398 propius
codd., propior Serv., 399 sustulit g (2 m), 400 cohercet G, 401 terrena M corr. in vulg.
frangentis MA (in M e ss.), aequore A.
383 Toto (etiam Bern.) ineptum propter deterioribus. Summa movere, quod se intel-
ambiguitatem. legere negat Bentleius, est extrema expe-
384 „Magni - tecto" damnat Guyetus. nn, omnem lapidem movere. Sine causa
Cf. „angusti penates". Semper plurali nu- i^^*^"'^ BentL: signa moventem. „Movere
raero, etiam de uno tugurio V. 537 i. q. summa» dici poterat tam Caesar (mouen^s)
tectum, quod hiemem arcet. 'i^^^^ Pompeius (moventi).
387 „Unicus usus" BentL - Venus latiore 397 „Qua vertice" nullara, „quo vertice"
sensu i.q. matriraoniura, consuetudo oranis (Cortius) duram habet sententiam; „que a
cum muliere. vertice" etiani Bentleius. Tellus est y»"/
Qoi \T^t^ Tj • * i T5 XT 4.- (non: Italia). Per guelaxius iunguntur haec
391 Nota Heins. teste Burni. Negatio ^ • -v ^ /* ••i^ r^c TTTrr
^^«+;K.„of.,^ ^^^ 4. T f i- cum superioribus = dum (terwiil). Cf. VIII.
continuatur per que, ut Lucano familiare. „ ^. ^,,q ,„ ^^^ ^^^. ^
„Voluptas sibi nata" i. q. soli ei qui frui- ^^"' ^' ^*^' ^^* "^' '^^^'
tur h. L Catoni, quasi praecessisset nomi- gg^ g^^^, ^ ^^ „ ^^
nativus Cato: nihil fec.t propter suam ^^^ ^costasqie coercent" v. 400, non asse-
ipsius voluptatem. Compara usura prono-
minis suus in „sui heredes
quor. Apenninus antequara niare attingit
iam demisit iugum in colles (438), desi-
394 Moventis ante Cortium edebatur e nentes in Pisaa et Ancona.
64 M. ANNAEI LUCANI
Illinc Dalmaticis obnoxia fluctibus Ancon.
Fontibus hic vastis inmensos concipit amnis,
Fluminaque in gemini spargit divortia ponti.
In laevom cecidere latus veloxque Metaurus, 405
Crustumiumque rapax, et iuncto Sapis Isauro,
Senaque, et Adriacas qui verberat Aufidus undas,
Quoque magis nullum tellus se solvit in amnem,
Eridanus, raptas qui volvit in aequora silvas,
Hesperiamque exhaurit aquis. Hunc fabula primum 4io
Populea fluvium ripas umbrasse corona :
Cumque, diem pronum transverso limite ducens,
Succendit Phaethon flagrantibus aethera loris,
Gurgitibus raptis penitus tellure perusta,
Hunc habuisse pares Phoebeis ignibus undas. 4i5
Non minor hic Nilo, si non per plana iacentis
402 illic MA (n addit m 2), 403 hinc c, 404 sparsit M, 406 cratumiumque c
capax, M, iunctus Y, -to (in ras) MURT. iunctos A, isapis V, apis A, hisauro T^
407 laudat Prisc. 202. 4 H, adriacas Prisc. YUA, 408 maius M sup. scr.: •/. magis
nullo M corr. in vulg., 409 fractasque Y, raptas U, rell.: fractas, [qui] devolvit 0
vulgo, 413 phoeton MAY, 416 - undas (420) 1. Serv. Georg. I. 482, nilo nisi quod Serv.,
nec minor g.
402 Pro fluctibus coniicit flatibus Bentl.; I. 481. Usus verbi solvere IX. 421 diver-
quemadmodum mare, quod alluit regionem, sus est.
eius nomine dicitur, sic etiam lluctus a
Dalmatico littore reiectos Dalmaticos dixit. ^l* „Gurgitibus raptis" aptius esset
haustis, cf. I. 415 „Titan ut alentes hauriat
403 Pulcre a fontibus fecundari dicuntur undas", sed metrum oberat. Fontibus
montes, qui fructum conceptum alunt. ommbus exsiccatis (m quo bacchatur Ovi-
dius) solus Eridanus par erat (415) calori-
406 lundo primus Grotius, Isapis male q'''' ^j! „fumantia abluit ora" Phaethontis
olim ex Strabone, qui ipse corrigendus * • ^ ■
est, defendebant; Sapis et „fluvius Crustu- 416 „Non minor hic Nilo". Omissum esse^
mium" sunt ap. Plin. III. 115. imposuit Scaligero, succensenti poetae,
quasi utrumque fluviumaequalemdiceret;
409. Copula ad fractas (raptas) devolvit refutavit eum, quantum poterat, Bentleius.
opus esse negant Bentleius et Weber Non tam frequenter quam Claudianus (cf.
vol. II p. 474 (suae edit.), Non assentior; Birt. p. CCXXIY), saepe tamen omittit
enumerantur fluvii: in laevum latus est Lucanus, item sunt (non es IX. 604),
cecidere Metaurus Crustumiumque et Sa- coniunctivi omissi aliud exemplum non
pis Senaque et Aufidus, „quoque magis succurrit. Nilus stagnat arenis, inquit;
nullum tellus se solvit in amnem Eri- leni cursu per arenam huc illuc volvitur
danus"; hic enumeratio finita est, Eri- eoque longum cursum habet. „Iacentis i. e.
danus in superioribus verbum suum depressae Aegypti" pendet a plana. De
(cecidere) habet; asyndeto autem locus Istro cf. Plinius lY. 79, qui sexaginta amni-
non est. Mihi probatur: qui volvit cet. bus receptis eum in Pontum volvi refert.
Eridanus, qui non ex Apennino descendit, Ceterum admodum displicet anaphora „non
adscitus est ad ornatum. Recte Haskins minor hic", et dubito an poeta 416, 417 omi-
interpretatur v. 4u8: nullus fluvius plus serit, reduxerit autemmalasedulitas edito-
terrae devehit in mare; notum est ris. Accusativus nonest cur recipiatur: .S^a-
Padi os limo devecto admodum esse dif- gnare (intr.) de Nilo dicit Yerg. Georg. lY.
fusum. Praeeuntem habet Yerg. Georg. 288 aliique. Casuros v. 419 est condicionale
PHARS. LiB. II. 402 — 433. 65
Aegypti Libycis Mlus stagnaret arenis.
Non minor hic Histro, nisi quod, dum permeat orbem
Hister, casuros in quaelibet aequora fontes
Accipit, et Scythicas exit non solus in undas. 420
Dexteriora petens montis declivia Tibrim
Unda facit, Rutubamque cavom. Delabitur inde
Volturnusque celer, nocturnaeque editor aurae
Sarnus, et umbrosae Liris per regna Maricae
Vescinis inpulsus aquis, radensque Salerni 425
Tesca Siler, nullasque vado qui Macra moratus
Alnos, vicinae procurrit in aequora Lunae.
Celsior educto qua surgit in aera dorso,
Gallica rura videt devexasque aspicit Alpis;
Tunc Umbris Marsisque ferax domitusque Sabello 430
Vomere, piniferis amplexus rupibus omnis
Indigenas late populos non deserit ante
Hesperiam, quam cum Scyllaeis clauditur undis
417 libycas n. s. arenas Serv. aEGb, libycis arenls rell. c. 419 fontis MiA, 420 non
solus exit Gi, 421 per deviag, thybrim VU, ut saepe, 422 unda M ras. 4 litt., rutu
baraque cavum J. Serv. Georg. I. 326, 424 laudat Acron ad Hor. Carm. III. 17.8, 1.31.7»
425 sestinis U, reliqui vestinis, et sic vulgo, salernis R, 426 vulgo culta; culta M
in ras., item UABE, tecta VGLRc, terra m a, nullasque — alnos laudat Prisc. 202, 1,
moratur T, morat G, moratus g Prisc. rell., 427 percurrit gb, procurrit rell., 428 lon-
gjor 0 vulgo, in aera M, 429 excipit alpes VG, 430 domitus sabello M, que m. 2,
marisque U, 431 penniferis A, omnis Mi (s. s. ac) omnem Ai, 432 indegenas Mi, latii
vulgo, late G.
422 Rutuba magis fortasse e Varrone ,,steriles amne maligno radit arenas", Ov.
notus Satir. p. 217 Riese, figurate pro „per- Fast. I. 242 (soli) „Radit arenosi Thybri-
turbatione" usurpatum, quasi y.vy.Xo^ioqo; dis unda latus." Tesca pro vulgato culia
quidam. dedi; inde menda terra et tecta explican-
,__ , . ^ „ , tur. — Liberioris verborum ordinis exem-
m Aurae vaporis De Volturno Idem pia sint IIL 679, VIIL 843. Hosius e situ
Frontinus Strat. II. 2o. (laudatus Ouden- jocorum culta defendit, nam Silarus ni-
dorpio) Volturnum amnem ultra reliquo- ,-^^^^ ^best a Salerno ipso, sed cidta non
rum naturam fiummum mgentes auras rectius se habet, nam ager Salerninus
mane perflare. Propertius IV. 1. 12.3 „qua ^on extenditur ad Silarum.intersuntenim
nebulosa cavo rorat Mevania campo." pi^entia et Eburum. Mendum poetae vide-
424 Bentl.: „per stagna Maricae Vescinis ^"^" ^^' ^^^^^«5, sqq. i. q. non passus naves.
impulsus aquis", alterum cum Cluverio,
recte. Non ita errare potuit poeta, ut *^ Celsior coni. Bentl. Vulgata longior
Vestinos, populum in Piceno longe remo- ^^^ .inepta, praeterea h. 1. requiritur voca-
tum ad Lirin collocaret. Sed Ve.scini populi bulum, quod de monte tantum dici potest,
Liv. X. 20 erant in Campania, cf. ib. X. "® haereat lector, nam mutatio subiecti
21. Sestini sunt ad Adriam, Plin. III. 114. ^^^^^ ^"^^ ^^^-
426 Tesqua Heinsius teste Burm., sed 432 Late unus G, reliqui codd. et
Adverss. p. 207. cuVa. Aqua tam dici editiones ia/u, unde fere sequereturLuca-
potest radere cuUa aut aliud planum et num absurde Latii et Hesperiae fines
extentum. quani muros, aedificia simm. aequas.se, sive Latium ad Regium exten-
cf. Sen. Phaedr. 14 (Ilissus vol Maeander) di.s.se.V.4.33>ln/mpro?iwdtsBersm.,Grotius.
6
66 M. ANNAEI LUCANI
Extenditque suas in templa Lacinia rupes,
Longior Italia, donec conflnia pontus 435
Solveret incumbens terrasque revelleref aequor.
At postquam gemino tellus elisa profundo est,
Extremi colles Siculo cessere Peloro.
Caesar in arma furens nullas, nisi sanguine fuso,
Gaudet habere vias, quod non terat hoste vacantes 440
Hesperiae finis, vacuosque inrumpat in agros,
Atque ipsum non perdat iter, consertaque bellis
Bella gerat. Non tam portas intrare patentis,
Quam fregisse iuvat, nec tam patiente colono
Arva premi, quam si ferro populetur et igni: 445
Concessa pudet ire via, civemque videri.
Tunc urbes Latii dubiae, varioque favore
Ancipites, quamquam primo terrore ruentis
Cessurae belli, denso tamen aggere firmant
Moenia, et abrupto circumdant undique vallo, 450
Saxorumque orbes, et quae super eminus hostem
Tela petant, altis murorum turribus aptant.
436 repelleret 0 vulgo, Caesar i. a. f. 1. Cledonius V. 34. 8 K ; Caesar — vias
(440) 1. Serv, D. A. VI. 835, 443 patentis RA, patentes M, 445 populentur A
447 urbis M, lacii A, va..rioque M, 450 vatlo M, 452 petat M (n s. s. m. 2) turbidus
Mi A, abtant M.
435 Bentleius: ..confinia montis — revel- invenit agros", ut scilicet narratio cum
Zere^ aequor" propter tautologiam: „pontus historia conveniat. Sed eo non opas Lu-
confinia solvit ' et „terras repellit aequor". cano, modo maledicat Caesari, cf. I. 144,
Sed primum figurate (nnm poyihis persona al. Ubiqueafflrmativumgfaurfenntellegitur;
est), tum proprie res enuntiatur, ut saepe. gaudet quod non terat — vacuosque (more
Revelleret Heinsius quoque, quemnonsatis Lucani = et non vacuos) inrumpat — , gau-
refutat Burmannus. InpeZ^ere^ Guyetus, Cor- det quod ipsum non perdat — consertaque
tius. Coniunctivusb. 1. conferatur cum IV. (more vulgari = et quod) gerat. Inter
154 decresceret et cum despumet VI. 506 et eundum, ir ipso itinere, pugnare potest,
declinet X. 236. Imperfectum ponitur quod quid bellicoso viro optatius? Que post
longior est praeteriti temporis = longior vacuos continuat negationem, post conserta
fuit". Ad rem cf. Claud, Eapt. L 140, sqq. afflrmativum est.
^ ' ^. ,", . i-. Vr'ii_ 44o Populentur A, reliqui paene omnes
nroptereaducuntAeschylus et alii. „Helles- , , -^ . ' ,• ^ 7
^^ j T7- 4A io„ popnletur, passive cnm subiecto colonns
pontus maxe incumhiV e 7\m\o Y . iO \a.\x- ^^ ■ -^ ■ a- ^, ,
\ . -rs X, ^ c.i. i. mu 1 V 00 A T^ 11- aptms accipitur me mdice, quam cum
dat Bentl. cf, Stat. Theb. X. 804. Bepelhmus . ■ ,-, * ^, , ' •
, , . subi. Caesar et verbo deponenti.
mmantem, instantem aut mvadentera, quod ^
h. L alienum. 450 sqq. Moenia spatium intra muros, id
437 Ad elidere cf, VI. 56. aggere flrmant. Moenia exclusis aediflciis
spatium vacuum proprie dicta fuerunt, et
438 Cessere i. q. dati sunt Peloro et ei ^^binde, ut fines pro agris, sic pro tota
adhaeserunt. ^^^.^e ^t Verg, VL 549. „Saxorum orbes"
439 sqq. Farnabius et alii male negatio- sunt globi lapidei, qui „aptantur turribus"
nem, quae est in nulJas, iungunt cum i. e. suspenduntur, ut devolvantur desu-
gaudet, sententiam statuentes: „Caesar non per(=super) in hostes. „Murorum turres",
gaudet, quod exercitu hostili vacantes nempe turres in ipsis muris exstruebantur-
PHARS. LiB. II. -484—469. 67
Pronior in Magnum populus, pugnatque minaci
Cum terrore fides; ut, cum mare possidet Auster
Flatibus horrisonis, hunc aequora tota secuntur, 455
Si rursus tellus, pulsu laxata tridentis
Aeolii, tumidis inmittat fluctibus Eurum,
Quamvis icta novo, ventum tenuere priorem
Aequora, nubiferoque polus cum cesserit Euro,
Vindicat unda Notum. Facilis sed vertere mentes 460
Terror erat, dubiamque fldem fortuna ferebat.
Gens Etrusca fuga trepidi nudata Libonis,
lusque sui pulso iam perdidit Umbria Thermo.
Nec gerit auspiciis civilia bella paternis
Caesaris audito conversus nomine Sylla. 465
Varus, ut admotae pulsarunt Auximon alae,
Per diversa ruens nec tecto moenia tergo,
Qua silvae, qua saxa, fugit. Depellitur arce
Lentulus Asculea. Victor cedentibus instat,
455 secuntur MR, 456 tonantis, s. s. tridentis V, 457 immittet ex immittit corr. V
458 timuere G, 459 concesserit Mi UVAT, nubifero^ue M, cum cesserit u, 460 faciles
M, vendicat R, 461 tenebat g, 463 et 464 in M. omissos add. m, 2 infima pag,
(17r), V, 39 et 40, 463 ante 462 T, suum U, 465 sylla, ut semper Mss, 466 admetae Vi,
amotae T, 467 menia A, neclecto R, neglecto 0 vulgo, 469 aesculea MU, exculea G,
victor — acies (470) 1, C ad I. 65.
454 sqq, Jeverenus h. 1. multa moli- polus 459, subinde ex alia regione moven-
tur : V. 455 7nota, 456 „sed rursum", 459 „nubi- tur, quam ventus terram radens.
fugoque" - „cnm saeviat Euro", m „validus ^q^ ^. Scribonium Libonem in Etruria
subverfere mentes». Burmannus cum com- praegedisse non inveni alibi memoratum.
parationem admodum improbet, duos ta- ^^^^ Pompeii socer erat. Faucis diebus
men locos aptos^ad explicationem affert, ^^ ^II Kal Febr., Cicero eum vidit
mfra V. o.l et Prop. III. 13 31 „euru3 m Formiis, ad Att. VII. 12. 2; XV Kal. Febr,
adversos desimt ire notos," Qui hic memo- cicero Romam reliquerat, Thermus eodem
rantur venti diverstmtevHe (non contrarn, ^^^ .^^^ ^.^ Iguvium reliquit, cf.O.E.
nam Eurus est orientahs Auster idem q^^^,;^^^ jj^hrb. 1892. p. 321.
qui Notus, mendionahs, cf. mfra ad 1. 1.)
coraparantur cum Pompeio et Caesare, 465 Faustus Sulla est, cf. Caes, Civ. I. 6,
quorum ille iam tenet omnia; Caesar, tan- Num cum legione, quam conscriptam habe-
quam eurus, nunc primum surgit; illum bat? Cic. ad. Att. VIII. 3. 7. Scripta epi-
sequuntur etiamnunc omnes, „mox eurus stola XI Kal, Mart,
dominabitur; ab initio ornnes Pompeio ,^„ ^ . ,,. ,, ^ ^, ,,. ^ -.r.
adhaerent (^vindicat unda notum"). Tellus , ^^J^' Attius Varus, cf, Caes, Civ, I. 12
V. 4.5C vulgo explicatur: antrum Aeoli, ^1«.^ Auxmium (Auximon propter metrum
perverse; significatur terra, opposita mari "^ Maeandron 11. .0.; Armunon I 2.31
concutitur haec, Jxixafur, tridente i. e. vi coniecturaest) rehquitper oppas.tam(rf..er.
n„,f„„r>. ;^ . „^ v,v,i ■ ^ • • * j sa) portam. Libri habentwwarto, H, /ieca^c/o;
lluctuum, m quo nihil mirum nisi tridens . , tt • • ^ ^- •
A^^i. ^ot.,. t^^^r. ^„i,„ 4. ■ •i.-i^ ^ec tecto Hemsms. Optmie: „per moenia
Aeolo datus; terra pulsa austro mimittit ,. x ^ x •> j • ^ n
^,,..,,,v, n^^r.L.^. v,^»T,.^ ^4. ^•v, diversa nec tecto tergo' sed non intollexe-
eurum. Ceterum notum est navigantibus ^ ,.. •. ,
o^cf.TTv, ^f „^»,*.„^ ..v,^..^,.- ■ • . runt hbraru hanc per ricc luncturam.
aestum et ventum contrariam vim interse
saepe exercere; aestum videtur ventuni pu- 409 Lentulus Spinther, non consul. Caes.
taase poeta, Ceterura cf. III. 549. Et nubes, L ^5.
68 M. ANNAEI LUCANI
Devertitque acies, solusque ex agmine tanto 470
Dux fugit, et nullas ducentia signa cohortis.
Tu quoque commissae nudatam deseris arcem,
Scipio, Nuceriae, quamquam firmissima pubes
His sedeat castris, iampridem Caesaris armis
Parthorum seducta metu, qua Gallica damna 475
Supplevit Magnus, dumque ipse ad bella vocaret,
Donavit socero Romani sanguinis usum.
At te Corfini validis circumdata muris
Tecta tenent, pugnax Domiti; tua classica servat
Oppositus quondam polluto tiro Miloni. 480
Ut procul inmensam campis consurgere nubem
Ardentisque acies percussis sole corusco
Conspexit telis „Socii, decurrite, dixit,
Fluminis ad ripas, undaeque inmergite pontem,
470 devertitque GTC (I. 65) AM, devexitque C, avertitque a, examine A, 471 nulla A
472 nudatam commissae AG, 473 firmisma A, luceriae vulgo C, nuceriae GABE
474 necpridem Ag, 475 subducta V, dampna U, 476 vacaret mVULbEC vocaret
MGBA, 479 domitius M, domiti m c. relL, clasica A, 480 poluto Mi, miconi M, miloni
m c. rell., 481 campo AG, campis MVUT, 482 ardentis[que] R.
^IO Bevertit Grotius et secuti cum 0, in hac re errare potuitL. quaminlocodesi-
devexit C, avertit Bentl., quo non opus, gnando. Scipio est P. Cornelius Scipio, a
devertit puto a cursu instituto, cf. VI. 317: Q. Caecilio Metello adoptatus, socer Cn.
„tentavere suo comites devertere Magnum Pompeii.
hortatu" i, e. a proposito Caesaris perse-
quendi, ib. 590 „suo devertere cursu" cf. ^^* Legionem unam ad damna Gallica
Oudend. Acies plur. de uno exercitu e. g. resarcienda Caesari, socero, suppleverat
III. 479 „uUro acies inferre parant (Graii)". Pompeius Caes. BG VL 1, donec ipse Pom-
Diiunxit milites a duce. Scilicet clam cum P^^^^ «am vocaret, si quando eaadbellum
signis militaribus Lentulus urbem reli- mdigeret. Accessit ad hanc, cum propter
quisse videtur, postea secutis militi- Parthici belli ignominiam revocaretur,
bus, cf. Caes. Civ. L 15. Burmannus sine ^ltera, ipse Pompeius unam additurus
causa: „ducens ad." Schol. Voss.: „post ^^^t, sed manserant hae copiae in Italia.
fugam Lentulus Domitio retulit signa, ad Relativa sententia „qua supplevit" per
Corfinium civitatem". Sine dubio ex bono «we contmuatur, quo connectitur non rela.
fQjj^g_ tiva; cf.X. 142. IV. 518: „quos tangit vicinia
fati victurosque dei celant". — Vacarent
473 iwcmae vulg., emendavit Micyllus; Bentl. probat, interpretans : „dum Pomp.
vulgatam defendit Bersmannus ex con- a bello liber esset (Parthico sc.)", quasi
fuso, quem putat, ordine narrationis. Sed ad pro a dici posset.
in reliquis h. 1. iustam rerum seriem sequi-
tur poeta et vestigia sunt boni fontis, cf. 479 L. Domitius Ahenobarbus cf. Suet.
ad 468, 470, Livii, ut probabile, qui non Nero 1, infra VIL 599, sqq.. Caes. Civ. L
ita errare potuit, ut Luceriam Apulam 16-23. Domitium a Pompeio proditum esse
civitatem ante Corfinium Picens captam consulto reticet Lucanus, cf. Caes. 1. 1.
diceret. Luceriae praesidebat Pompeius 19. 3.
etiam tunc, et post Corfinium quoque relic- .qa -n n ^ t ■ j tt n • tt m « a +„
tum Caes I 24 Anerte Caelar I 14 3 480 Pw^Zato Lips. ad Vellei. IL 50, refuta-
tus ab Heinsio 1. 1. V. 478 Corfmi, ni contra
usum Lucani, propter metrum.
dicit legiones a Caesare acceptas iam cum
ex urbe proficisceretur Pompeius (17 Jan.),
in Apulia fuisse dispositas. Facilius tamen 481 Campo vulgo; campis VUM, Bentl
PHAES. LiB. II. 470—506. 69
Et tii montanis totus nunc fontibus exi, 485
Atque omnis trahe, gurges, aquas, ut spumeus alnos
Discussa conpage feras. Hoc limite bellum
Haereat, hac hostis lentus terat otia ripa.
Praecipitem cohibete ducem, victoria nobis
Hic primum stans Caesar erit". Nec plura locutus 490
Devolvit rapidum nequiquam moenibus agmen.
Nam prior e campis ut conspicit amne soluto
Rumpi Caesar iter, calida prolatus ab ira:
„Non satis est, muris latebras quaesisse pavori?
Obstruitis campos, fluviisque arcere paratis, 495
Ignavi? Non, si tumido me gurgite Ganges
Submoveat, stabit iam flumine Caesar in ullo
Post Rubiconis aquas. Equitum properate catervae,
Ite simul pedites; ruiturum adscendite pontem".
Haec ubi dicta, levis totas accepit habenas 50o
In campum sonipes, crebroque simillima nimbo
Trans ripam validi torserunt tela lacerti.
Ingreditur pulsa fluvium statione vacantem
Caesar, et ad tutas hostis conpellitur arces.
Et iam moturas ingentia pondera turris 505
Erigit, et mediis subrepit vinea muris,
485 fluctibus L, 486 omnis V, 488 ocia A, haec c, 489 cohibere U, cohibete u c. rell.,
491 nequic[uam VUARBG, 492 namque prior campis G, 493 rumpi (i lit. spat.) M,
494 non tantis c, pavoris V, 495 fluviisque MVU, 497 submoveat V, illo g, 498 ru-
briconis M, aquasM, 500 wbi M, abenas M, 503 vocantem Mi vacanteA, 505 etiam M,
turris Mi, 506 surrepsit gA, subrepsit EB (m addit Stht).
486 Alnos: sublicae pontis. 503 „Ingreditur fluvium". Hoc fieri po-
491 Evolvit HeiiLS., sed cf. decurrite 483. ^^""^^ equitibus cursui aquae in flumine
oppositis, ut infra transeuntes milites
492 „Prior e campis prospicit" prius quam quietum amnem haberent. Sed pugnat
Domitius eum prospexisset? Pugnat cum ijqc cum superioribus, ex quibtis apparet
481. Procul aptum esset. pontem non ruptum fuisse, nempe ex v.
493 ^Proclamat ab ira" Bentl. Non magis 499 „ruiturum adscendite pontem," et ex
opas quam eiasdem stabo, 497, cf. VL 729, praesenti ru7npi 493 („amne soluto" i. q.
VII. 249. solutione amnis, modum rumpendi indicat).
496 Consulto perturbata oratio, sequi ^quites primum accedentes „trans ripam"
debebat „cohibebor" vel sim., sed Rubico- ia"^°t hastilia, pontem lam equis non
nis mentio iam accedere debebat. De habUem invenientes v. o02; id non pro-
breviloquentia post R. a. cf. ad VL 145. ^i^et, quominus paulo post pons restitu-
Imitatas est Silius de Hannibale IV. 746. ^tur. Pro fluvium veqmro ponteyn. Nimis
tenue hoc fortasse visum est, sed immerito,
500 „Totas habena.s" cf. IX. 454 (lectio g^ convenit cum iusso „adscendite pontem",
dubia), Verg. XIL 499: „irarumque omnes nam Caesar 1. q. Caesarianl. Confirmantur
effudit habenas". Silius XV. 724 „tbtas YidLec a Caes. Civ. I. 16.
largitus habenas", Ov. Met. L 180.
501 „In collum" Bentl. 506 Proe^ mediis Damato coui. atque imis
70 M. ANNAEI LUCANI
Ecce, nefas belli! reseratis agmina portis
Captivom traxere ducem ; civisque superbi
Ut stetit ante pedes, voltu tamen alta minaci
Nobilitas recta ferrum cervice poposcit. 5io
Scit Caesar poenamque peti, veniamque timeri.
„Vive, licet nolis, et nostro munere, dixit,
Cerne diem. Victis iam spes bona partibus esto,
Exemplumque mei, vel si lubet, arma retempta,
Et nihil hac venia, si viceris, ipse paciscor". 5i5
Fatur, et adstrictis laxari vincula palmis
Imperat. Heu quanto melius vel caede peracta
Parcere Romano potuit fortuna pudori!
Poenarum extremum civi, quod signa secutus
Sit patriae Magnumque ducem totumque senatum, 520
Ignosci. Premit ille gravis interritus iras,
Et secum: „Romamne petes pacisque recessus
Degener? In medios belli non ire furores,
lamdudum moriture, paras? Rue certus, et omnis
509 ut stetit conieci, constitit 0 vulgo, alte p. g, BlOrerumG, 511 tiraere MAG, timeri
m (m, 2), 515 ac M, hac m (ra. 2), 516 laxare M, 517 quantum U, 318 romanum Mi
inmarg. versumponit T, 519 poenaroMi, si^na M (man. 2)VULb, castra A, rell. 520patria
Mi, 521 gravis Mi, 522 petis A, 524 rue M, omnis MVAR.
ilfec^ws hostem inter et ipsum, qui separant flde Pompeio et legibus praestita. Eum
eum ab hoste, cf. III. 538. sic pudet virtutis. Civi (sic 0) h. 1. in bo-
~r.^ „„,„.„. ^ , „. nara partera. Cohaerent verba: civi poena-
,.f.J f^vT^^r^ ' '""'' " ~ ^^™ extremum est ignosci (ei) quod, rell.
ducera , cf. VIL 868. ^pj.^ ignominiae esse quod -).
508 Invidiose Caesar civis, cui militiae ^^^ ^
Iraperium non fuorat commissum, cf. L ^^4 sq. „Pro verss. 524, 525 hic versus m
279 VII 267 textu (Lipsiensis) legitur: „Thessalicisque
' * ' „suum flnivit robur in arrais", sed sub,
509 In consHtit otiosum est con, et omissio textu leguntur illi versus et additur ibi-
subiecti dura. Glossa constitit videtur et dera: „hec ait et tumidos pepulit de corde
ut pepulisse. furores" manu eadem". Batchrens Ms. In
513 Vicfis, hinc rnale efflcitur Caesarem ^o^tii l'.TS et Lips. C V^eberi hi versus:
vicisse iam Pompeium sibi videri; mmest "haec ait et tumidos (sic, non timidos ut
paulo post, mox, ut saepe. Esto est2apers. ^'efert Burm.) pepulit" - et „Thessalicisque
suura" — cura v. 524 et 525, et quidem post
514 Retempta codd., TtstQaa9ac, ambigua j^^g^ j^ margine positi sunt. Versus sunt
vetus orthograpbia: retenta. manifesto interpolati (cf. Web. 11. p. 501
515 Heinsium voluisse: „hac nihil e e* 571) et ab 0 absunt. Versus autem 524,
venia" testatur Burmannus. „Si viceris, 525 exciderunt postea quam interpolati
ipse pac", vulgo distinguunt; „si viceris i^li additi sunt, ut apparet ex /"Mrores in
ipse"; probandura, si zpse oppositurahabe- Ane ^. 528 et versus interpolati prioris
ret : „alius pro te". Mecum facit Bentl. („haec ait" — ). Non ad necessarium, ut
videbatur interpolatori, supplementum
519 Ante Grotiumlegebatur: „extreraum ged ad ostentationem doctrinae (cf. VIL
...quod... fit" et sic Haskins cum Weisio, in qqO) a viro quodam docto additi sunt.
qua lectione non aptum fit. — Civi Romano
summa poena est veniara accipere pro 524 layndudum paras iungi collato IV.
PHARS. LIB. II. 507 — 542. 71
Lucis rumpe moras, et Caesaris effuge munus." 525
Nescius interea capti ducis arma parabat
Magnus, ut inmixto firmaret robore partis.
lamque secuturo iussurus classica Phoebo
Temptandasque ratus, moturus, militis iras
Adloquitur tacitas veneranda voce cohortis : 53o
,,0 scelerum ultores melioraque signa secuti,
0 vere Romana manus, quibus arma senatus,
Non privata, dedit, votis deposcite pugnam.
Ardent Hesperii saevis populatibus agri;
Gallica per gelidas rabies effunditur Alpes; 535
lam tetigit sanguis pollutos Caesaris ensis.
Di melius, belli tulimus quod damna priores.
Coeperit inde nefas. lamiam me praeside Roma
Supplicium poenamque petat. Neque enim ista vocari
Proelia iusta decet, patriae sed vindicis iram. 5io
Nec magis hoc bellum est, quam quom Catilina paravit
Arsuras in tecta faces, sociusque furoris
525 miuas MA, miiuus ma, 527 at (m. 2) M, partis M, 528 secutom M, 529 1.
[Probus] IV. 261. 8 K, moturi 0 vulgo, 533 dep. bellum g, 535 perfunditur MA, efiun-
ditur m (m. 2) difunditur a, 536 pollutas M, ensis A, 540 ira C, 541 quod cat. MVAB,
(cum UG mab).
545 defendit Weise, interpretatus „brevi experiri volebat, temptandisque animis
post", sed 1. 1. „iamdudum transigit", i. q. moturus militis iras erat Pompeius. Scri-
quantocius, et sicVerg. „iamdudumsumite bendum censui moturus cum, sive antea
poenas" (A. II), quod ab h. 1. alienum; quam moveret castra. Librarii antegeneti-
„iamdudum moriture" i. q. cui iam diu vum militis substituerunt eundem casum.
destinatum fuit mori (pro patria). Ceterum
cf. Catullus 64. 375, Ovid. Amat. II. 457, 535 Perfundifur cum BM (sic) habet A,
Metani. XIII. 457. ^^- ^> effunditur m rell. sine dubio recte.
525 „7, Caesaris" Heinsius. 537 j)i melius de praeterito sc. fecerunt,
526 „Arma parabat". Sic Pompeio favens Pl®^^ Horatius Sat. II. 6. 4, cf. III. 93.-
Lucanus, contra Caes. b. Civ. I. 19. 3 recu- ^^^^^o'^ ^^^^ ^i^^ iniuriam patitur, quam qui
sasse Domitio auxilium Pompeium narrat. infert.
527 Admixfo ante Oudendorpium erat 538 Pro mmmmBentleius: r^jo» m/^?, ante
et sic Burm., alii; hinc misso Heinsio iamtam necessarium dicens coepj^; sed con-
adscribitur; tn/wisso pravum,utip3a0uden- cessivo etiam utitur qui acquiescit ni re
dorpii defensio docet. Admixto caret aucto- ^^cta; honorem istum concedit adversario.
ritate,in3deterioribusBurm.exstat Melius 539 p^^„^ j^^^j^^^ f^
tamen ahud non mvenitur. Satisfacit tnvicto,
novos erat additurus milites. r^^^ ^g,^^ (.^^ ^^^^^^.^,. jjgin^ . posterius non
529 Moturi. CommoiiB.eina,,matureBenl\. necessarium, quo ferendum esset si codd.
Qui defendunt, interpretantur: „moturi offerrent, sed excusandum; ante quo sup-
caMtra". Sed non movet castra miles, sed plendum esset &eZh/m; ergo: non est bellum
dux; praeterea nondum constabat Pompeio bellum quo Cat. paravit; vocaret igitur
de profectione, sed animos niihtum antea bellum id quod negat bellum esse.
72
M. ANNAEI LUCANI
Lentulus, exertique manus vesana Cethegi.
0 rabies miseranda ducis: cum fata Camillis
Te, Caesar, magnisque velint miscere Metellis, 545
Ad Cinnas Mariosque venis. Sternere profecto,
Ut Catulo iacuit Lepidus, nostrasque securis
Passus, Sicanio tegitur qui Carbo sepulcro,
Quique feros movit Sertorius exul Hiberos.
Quamquam, si qua fldes, his te quoque iungere, Caesar, 550
Invideo, nostrasque manus quod Roma furenti
Opposuit. Parthorum utinam post proelia sospes,
Et Scythicis Crassus victor remeasset ab oris,
Ut simili causa caderes, quo Spartacus ense.
Te quoque si superi titulis accedere nostris 555
lusserunt, valet en! torquendo dextera pilo,
543 exertique — Cethegi 1. C ad VI. 794, Lact. Theb. I, 413 om. nomine auctoris,
exporrecti glossa in M, exertive u, 545 velit Mi velim c, 546 at A, ad a c. rell.,
547 securis M, 548 passosMi, 553 arvis VUABg, oris uMG, victor Crassus GF, 554 L
Acro C. III 14. 18, etsimili (A ap. Hauthal: ut) Acro, qua vulgo, quo a, quas partacus
ensisR, hostis vulgo, hoste m, 556 in MVUAg, en G, torquenti G, torquendoMVUAg,
553 Syriis Burmannus, cf. contra Ou-
dend. — Arvis Burm., quod satis ineptum
ubi de Scythia sermo est nec conferendum
VI. 814: „Siculis — arvis". Val. Flaccus
hunc versum imitatus iudice Hosio IV.
589 „remeat qui victor ab oris".
554 Eegius pro hostis habet ensis, quod
fortasse ex ense correctum (m hoste; a:
quo). Hosti Burm.; quo recepto inutili copia
laborat locus. Causa libri et Acro ad Hor.
0. III. 14.18. Non immerito /wsfe offensioni
fuit; primo obscurum est, dein loco alie-
no inutile trahitur; debebat esse ante
caderes aut ante Spartacus. Desideratur
praeterea quod caput rei est, a Crasso esse
victum Spartacum. Verum censui: quo
Spartacus, ense. „SimiIi causa" ablativus
abs. : cum similis sit tua et Spartaci causa
(uterque arma sumsit contra Romam).
Hostis (hoste) ad ensis (ense) interpretandum
adscriptum, cum qua pro quo in textum
aperta de causa surrepsisset et constructi-
onem corrupisset, pepulit ense.
555 cf. Ov. Her. IX. 1 „gratulor Oecha-
liam titulis accedere nostris".
556 „In torq." 0 praeter G, in quo en
forquenti erasum et m torquendo manu
prima supra scriptum. Rv Witt. ap. Burm.
Confunduntur etiam alibi, cf. VIII. 51. —
Parum apta haec de Pompeio sene. Cf.
Verg. Aen. IX. 51. Nec recte conveniunt cum
561.
543 Sil. It. VIIL 585: „ipse (Cethegus)
humero exertus gentili more parentum",
Verg. Aen. II. 492: „subnectens exertae
cingula mammae" a verbo sero, (cf.prosero
insero Sil. III. 448) 1. q. te^ido (uitsteken,
transit.). Qui manum aut brachium e to-
ga plus quam vulgo exerit, paene nudus,
dissolutus „discinctus" est. Cethegis signum
familiae proprium ferociam signiflcat. Ma-
nus ex. Cet. = Cethegus manu exerta. Cf.
supra 96 et de verbo insero Fleckeis. Jahnii
Ann. a. 1890 p. 294.
544 Rabies nefanda" Bentl.
545 Q. Caecelius Metellus Pius urbem
contra Marium et Cinnam defendit et cum
ipso Pompeio Sullae partes secutus est,
App. Civ. I. 69, 80. Miscere tanquam simi-
lem, aequiparare. Hor. C. I. 1.30 (me) „dis
miscent superis".
547 „Pulsus a Q. Lutatio Catulo et Cn.
Pompeio in Sardinia morbo absumtus"
Florus IL 11, App. L 107, Sall. Hist. Orat.
Philippi I. 51. lacuit i. q. succubuit.
548 Cf. 426, supra: „nullasque vado qui
Macra moratus alnos 1 vicinae percurrit in
aequora Lunae". — Carbonem securi per-
cussit in Sicilia App. I. 96, Plut. Pomp.
10. Quod huic Caesarem postponit praecipue
acerbum, quia Carbonem maxima cum
ignominia et contemtu interfecit.
550 „Si qua fides" sc. in me, ut vere de
me profltear.
PHARS. LiB. II. 543 — 572. 73
Fervidus haec iterum circum praecordia sanguis
Incaluit; discet non esse ad bella fugaces,
Qui pacem potuere pati. Licet ille solutum
Defectumque vocet, vos ne mea terreat aetas. 560
Dux sit in his castris senior, dum miles in illis.
Quo potuit civem populus perducere Uber,
Adscendi, supraque nihil nisi regna reliqui.
Non privata cupis, Romana quisquis in urbe
Pompeium transire paras. Hinc consul uterque, 565
Hinc acies statura ducum est. Caesarne senatus
Victor erit? Non tam caeco trahis omnia cursu,
Teque nihil, Fortuna, pudet. Multisne rebellis
Gallia iam lustris, aetasque inpensa labori
Dant animos? Rheni gelidis quod fugit ab undis 570
Oceanique, vocans incerti stagna profundi,
Territaque excitis ostendit terga Britannis?
557 circa AG, 558 dis ce.t M discet Uc, disces AB VC, discam a, discent R disces vulgo,
560 nevos 0 vulgo. nec GT, ne gc, rell., 561 duxitA (s adscr. m. 2), 562populosMi A,
564 cupit MVAg, 565 hic M (n s. s. m. 2), paratMVg, 566 du...cumM, 567trahesR,
570 quosVUaG, fuciet (ut vid.) V^ (fudit?) fudit G, 571 1. Anecd. Helv. p. CCXXXIV. 24
(Hag.), oceanumque 0 vulgo, in fine pag, versum habet M. 39ini m. 2 (post 603),
572 que sitis M, quaesitis 0 vulgo.
557 Frigidus Bentl. hili", „tam non multum" et similia vid.
___ T^- ^ • ^ X T^ X, apud Krebs-Allgayer in parum p. 752.
558 Discet lure praefert Ben 1., quo- sententia: „non ita destitutaes pudore".
mam sequitur „Licet lUe", ubi transitus
ad 3m pers. admodum dmns. - Fost pati .gg Multisne rebellis - ca.^m" Hosius,
convertit se ad mihtes, quare vos (560) .^^gis probo „geminisne - lustvis" Bentleil
emphasm requirit, unde pro ne vos substitui
571 Oceani ex coni. dedi pro Oceanum. In
561 Post senior distinguendmn, „dum vulgata, inquaoratio continuaturusquead
miles" sc. „sit senior". Senior praedicatum Britannis, verba cohaerent: „(datne ani-
est. mos) quod fugit a Rheno et terga ostendit
Britannis, vocans Oceanum stagna pro-
564 Cupis -paras, cupit-parat vulgo. Elud fundi". Deest sic id quod necessario adesse
Bentl., qui orbe sine cansa. (De metro vid. debebat, causa memorati Oceani. Scelus
supra ad 1. 602.) Secundam personam librarii non erat, quod nomen Oceani male usur-
non9ubstitulssent,sedoscitantiasuapotius pabat, sed quod dum traiciebat hTeviai et
^^^^^^- aestuaria, vocabat haec Oceanum. Fugisse
566 „Ducum i. e. procerum» Weise. Non Caesarem a Rheno dicit, quoniam post
recte, in acie Pompeiana multi erant, qui expeditionem traiecto Rheno. fluviumreh-
exercitus duxerant et imperatores erant 'l^^^-f ^ eodem modo ab eo quem Oceanum
salutati vocabat, fugisse poterat dici. Vocans i. q.
quomodo vocabat, ut Graeci Xsydyv omisso
567 „Num tam" Guyet.; casu Bentl. con- ovtwg. De asyndeto vid. ad II. 53, V. 569.
ferens VII. 446 „cura caeco rapiantur sae- Bentl.: trepidus — ab arvis, peius vulgata.
cula casu". Praeferendum cursu; non recte Sed coniunctio necessariaest;quarescripsi
quis diceret: „equus, iumentum trahit rywe exaYis pro vulg. 7Maesi7is; populi e.xciti
casu". - Tam pertinet etiam ad ni7«7 = tara sedibus Caesarem fud(3rant: cf. M et Var.
parum, quod non latinum est; „tam ni- Lect. IV. 611, ubiexcm^et^waeszvi^confusa.
u
M. ANNAEI LUCANI
An vanae tumuere minae; quod fama furoris
Expulit armatam patriis e sedibus urbem?
Heu demens, non te fugiunt, me cuncta secuntur, 575
Qui cum signa tuli toto fulgentia ponto,
Ante bis exactum quam Cynthia conderet orbem,
Omne fretum metuens pelagi pirata reliquit,
Angustaque domum terrarum in sede poposcit.
Idem per Scythici profugum divortia Ponti 580
Indomitum regem, Romanaque fata morantem,
Ad mortem, Sylla felicior ire coegi.
Pars mundi mihi nulla vacat, sed tota tenetur
Terra meis, quocumque iacet sub sole, tropaeis.
Hinc me victorem gelidas ad Phasidos undas 585
Arctos habet; calida medius mihi cognitus axis
Aegypto, atque umbras nusquam flectente Syene.
573 minuere E, 575 1. Prisc. 11.283 H et 304.20, ubi: secuntur pars codd., fugient M,,
676 quicum M, 577 clauderet m (man. 3), 578 exactos — orbes c, 579 angustamque VG,
[in] R, 580 idem s. s. ego VUB, versum in marg. habet G, 582 1. [Probus] IV.
262 K, coegit Prob., 584 wieis M, trophaeis 0, 585 hic M (n s. s.), idem A vectorem
M (e corr.), ad M (m 2), phasidis A, 586 calida — Syene (587) 1. Prisc. 511.9 [medius]
Prisc, melius g, orbis U, axis u, 587 atque — Syeno 1. Macrob. Somn. Scip. II. 7. 18,
numquam Prisc. cUA, nusquam M, pellente C, flectenti A, flectente a, var. I. in C,
rell. Syenen A.
577 Nempe ante quam duo menses essent
expleti; Florus I. 40 (III. 6 D.) „quadra-
gesimo die (victoria) parta est". Condere
i. q. finire: „condit quisque diem collibus
in suis" Hor. C. IV. 5. 29, „conderelustrum"
alia. Nec aptum est exhaustum, nec opus
cogeret (Guyetus, coll I. 537: „cornuque
coacto iam Phoebe, rell.).
578 „Metuens pelagi" iungcndum, non
„fretum pelagi".
579 Angustam VG, „Angusta sedes"
continentis opposita latis spatiis maris.
Bentl.: „angustainque domum terrestrHyel:
terrena) in sede poposcit". Pompeius par-
tim in montanis (anguslis) locis piratas
collocavit: Cilicia, Tauro, Calabria, Dymae
in Graecia, Laude Pompeia in Gallia
Transpadana (Lodi hodie, Plin. III. ]24.
Laudum Schol. Voss. ad h. 1.). Cf. Servius
ad Georg. IV. 127, Velleius II. 32, Plut.
Pomp. 28, supra I. 346.
580 Ponti puto Euxinum, non regionem
significari, ut grandius.
581 Morari dififerre, IV. 351 „nil fata
moramur", Afranius tradens se Caesari
eius cursum fatalem non impedit. VII.
460. „Fati suprema morantem consumpsere
locum".
583 „Mihi nulla vacat" quid sit apparet
ex oppositis; vacat absolute positum;
supplenduiii : „me, gloria mea", mihi est
dativus ethicu?. Hinc Pompeius regiones
coeli recenset : septentriones 585, meridiem
587, occidcntem 5^, orientem 590. Hinc
(585) non ex Italia (Weise) sed per ana-
coluthiam illinc omissum ante calida.
586 Medius axis est aequator, cf. X. 250
„frigore ab arctoo medium revocata sub
axem". Verg. Georg. III. 351 : „medium Rho-
dope porrecta sub axem", eadem axQiaia
qua polum pro coelo dicunt.
587 Nusquam praeter Vm (2a manu) G Pu-
teaneus et Harleianus vetusti Bentleii;
cum Bentleio censeo Macrobium corrup-
tam iam lectionem habuisse, verum esse
nusquam. Nisi nusquam posuisset Lu-
canus, inquit, non dixisset „flectente um-
bras", sed faciente. Flectere umbras nisi
addatur quorsum ineptissimum est". Nimi-
PHARS. LiB. II. 573 — 604. 75
Occasus mea iura timent, Tethynque fugacem
Qui ferit Hesperius post omnia flumina Baetis.
Me domitus cognovit Arabs, me Marte feroces joo
Heniochi, notique erepto vellere Colchi.
Cappadoces mea signa timent et dedita sacris
Incerti ludaea dei, mollesque Sophenae.
Armenios Cilicasque feros Taurumque subegi.
Quod socero bellum praeter civile reliqui?" 595
Verba ducis nullo partes clamore secuntur,
Nec matura petunt promissae classica pugnae ;
Sensit et ipse metum Magnus, placuitque referri
Signa, nec in tantae discrimina mittere pugnae.
lam victum fama non visi Caesaris agmen. 600
Pulsus ut armentis primo certamine taurus
Silvarum secreta petit, vacuosque per agros
Exul in adversis explorat cornua truncis,
Nec redit in pastus, nisi cum cervice recepta
588 time.t M, timet VU, timent AR, tethymque V, 589 sperius, he add. m. 2
M, hesperium Gi, 591 henioschi Mi eniochi VU, 593 di VU, molesque (s, s. 1 m. 2) M,
mollesque AT, ..phene (so s. s. m. 2) M, sophenae G, sefonte C, niollisque sophene
vulgo, 594 ferox G(s s. s.), taurosque 0 vulgo, 595quidG, 600victiVi, 604repletau.
rum /Zec^ere absolute est „incurvum facere". de ludaeis: Hierosolymis fauum cuius
Quid cum rerum natura conveniret, vidit deorum sit non nominant, neque ullum
Macrobiu3,Lucanumreprehendensquimtm- ibi simulacrum est, neque enim esse dei
quam scripsisset, ut in suo MS. invenerat, figuram putant".
vidit etiam Strabo XVII. 48, qui y.ata raq ^^, rr, ■ ■ ^ *
^ , „ T 594 Taummque scripsi cum Guyeto;
9-toivas toonag xata jusanu.iniav aay.iov tivai ... t, .. ,. . .-,
\" *, .^ ' .^ Tj n- . imperiti libraru nomen populi desideran-
tov Yvcv^ova dicit. Idem cum omnesdicant ^^^ ^^^^^^ finxerunt.
qui Syenen memorant (cf. omnino Pal-
merius apud Oudend. p. 918), non impro- 597 sqq. Pe^wwii. q. accedunt ad. Proximo
babile est, iam ante Macrobium nus- die proposita signa, recusante militiam
quam errore librariorum, quibus wMTn^/wam milite, in praetorium reportantur: „pla-
magis familiare esset, ex parte librorum cuitque referri". Militum segnities ad excu-
evanuisse. sandum ducem ficta. Pompeio laudi datur,
^ „ . -^ ,, quod detrectat certamen, cui impar est,
588 Tremit pro hmet Bentl. p^^^ ^.^ibus auctis rediturus vestigia eius
589 Non omnino recte extremus totius premente Caesare et exercitu: „comi-
occidentis Baetis dicitur, cf. Ha.skins, sed tantibus agmina tauris", 60(5. A .superiore
parum refert in hac magnifica oratione. die,quo oratio habetur (o2s) ad proximmn
ib97 matura) transitus nuUus est. V.605 „rcd.
590 Nec cognoscit (Bentl.), nec dominum dita (armenta) - comitantiljus agmine vac-
necessarium. cis" Jeverenus, satissuprarefutatus. Resin
593 Claudianus in Eutr. I. 220: „in mer-
comparationem adhibita subinde variatur
^ ,, ,. . , c -u T. ad maiorom siinilitudinem, (luaro parvis
com venmnt Cihc^es. ludaea, Sophene, Ro- g^^^j^.j ^^^ .^^^^ ^,. ^^^ j ^^^ _ e^ ipse"
manasque labor Pompeianique triumphi". .^g ^^^ ^^^.{^^^ „Metum" militum.
hophevae ex G dedi, i. e. Sophene maior
et minor aut quomodocunque divisa, mol- 604 „Cervice recepta". Ut „corpus facero"
ZesMAV, Schol.B ap. Weberum. Ib. „Incerti (Celsus) et „corpus amittere" (= robur,
ludaea dei". Commentura Bemen.se : „Livius pinguedinom) sic h. 1. „cervicem recipere".
76
M. ANNAEI LUCANI
Excussi placuere tori, mox reddita victor 605
Quoslibet in saltus comitantibus agmina tauris
Invito pastore trahit, sic viribus inpar
Tradidit Hesperiam, profugusque per Apula rura
Brundisii tutas concessit Magnus in arces.
Urbs est Dictaeis olim possessa colonis, eio
Quos Creta profugos vexere per aequora puppes
Cecropiae, victum mentitis Thesea velis.
Hinc latus angustum iam se cogentis in artum
Hesperiae tenuem producit in aequora linguam,
Hadriacas flexis claudit quae cornibus undas. 6i5
Nec tamen hoc artis inmissum faucibus aequor
Portus erat, si non violentos insula Coros
Exciperet saxis, lassasque refunderet undas.
608 hisperiam Mj, 609 concessit M, conscendit V, brondisii U, magnus conscendit T,
610 rem refert lo. Lydus, de mag. III. 46 addens (h; 6 'Pcojualog Aov/.avb; iv tfi SivtsQa
Tcjv i/ucpv?.icx}v (pTjoiv, 613 hac vulgo, hanc MaGC, hinc VUcg, arcum A. arcu a, 614 pro-
ducet AMi italiae g, linguayn M, fuisse videtur undas (cf, 615), ante mutationem 2» m.
al. linguams.scripsit, sulcum A. sulcumBi, 6^5 claudi^ M, qua (e erasa) M, 617 chorosA,
618 laxasque VAGC, effunderet T.
toros exstantes, pinguedinem, palear
reparare. De formiila „amittere corpus"
cf. Munro ad Lucr. L 1039 : „corpus facere",
gaining flesh, amittere c, losing flesh".
Bepleta (u) interpretamentum est, defen-
sum a Burmanno. Jeverenus: refecto coll.
Verg. Georg. III. 235: „post ubi collectum
robur viresque refecta^'. Contra Statius
Theb. II. 326 „cum profugo (tauro) placuere
tori cervixque recepto \ sanguine magna
redit", id quod rem conficit, cumLucanum
manifesto sequatur. — Ad 603 cf. Verg. et
Statius n. 11.
605 „Excussi — tori" satis insolens pro
concussi ; praeludens pugnae leo vel taurus
quatit iubas et cervices; excutit quis
lacertos, dum roboris sibi conscius vehe-
menter brachia commovet et quasi tela
vibrat. Cf. tamen Verg. A. XII. 6: „movet
arma leo gaudetque comantis | excutiens
cervice toros," Ovid, Heroid. IV, 43 „tre-
mulum excusso iaculum vibrare lacerto".
Supra I, 424 versus dubius.
609 Condit se Bm7uannus sine causa.
Confert Hosius in Jahnii A nnal, 1, 1, Stat.
Silv, III. 3. 163 „Diomedeas concedere iussus
in arces". Concessi^ Bentleius quoque, eodem
loco usus.
610 Strabo VL282 BQevtiaiov d" inoLy.rjoai
liyovrai Kofjteg oi /uita ©fjasto; ine/.Sovteg
ix Kvuiooov. Eedux secundum haec ex
Creta in Atticam Theseus novam expe-
ditionem suscepit, „Victum — velis" i, q.
postquam vela nigra falsam opinionem
de Thesei morte sparserant.
613 Arcum A, Haskins, Sed aliquid se
cogit in artum, expandit se continens in
arcum.
615 Strabo 1.1. kvl oto/uati no/.Xol y.?.i]ovtai
lijuivsg ay.lvatoi, y.oXnoiv &no?.a/u[iavoiuivoov
ivtog, (xjot^ ioixivai y.sQaoiv i?.d(pov tb
o/yj/ua, a(p ov y.ai tovvo/ua, tfj dh Msooanlcx
Y?.(attt] fioivtiov r, xs(pa?.i] tov i?.d(pov.
Secundum Strabonem urbs efficit caput,
latera portus utrinque serrata cervi cornua.
secundum Lucanum lingua terrae proiecta
scinditur bifariam. Ea lingua excludit s,
arcet (claudit) Hadriam.
616 „Patulis immissum" Bentl.
617 Erat cf, III. 845 (deerat) VIIL 571
(deerant), 155 (poterant), 586 (poteras), IX.
685 (pensdbat si scinderet), HI. 597 (ruperaf),
X, 25 (erat), IX. 685, Val, Flacc. II. 314
(deerat), VII. 441 (occideras), alia. De Caesare
et Cicerone cf. J, Priem, Philol. SuppL V.
2 p, 261, sqq,
618 La.xas insolens, lapsas, quod ex Argen-
PHARS. LiB. II. 605—637. 77
Hinc illinc molis scruposae rupis aperto
Opposuit natura mari, flatusque removit, 62o
Ut tremulo starent contentae fune carinae.
Hinc late patet omne fretum, seu vela ferantur
In portus, Corcyra, tuos, seu laeva petatur
Illyris lonias vergens Epidamnos in undas.
Huc fuga nautarum, cum totas Hadria vires 625
Movit, et in nubes abiere Ceraunia, cumque
Spumoso Calaber perfunditur aequore Sason.
Ergo ubi nulla fides rebus post terga relictis,
Nec licet ad duros Martem convertere Iberos,
Cum mediae iaceant inmensis tractibus Alpes, 63o
Tunc sobole ex tanta natum, cui firmior aetas,
Adfatur: „Mundi iubeo temptare recessus;
Euphraten Nilumque move, quo nominis usque
Nostri fama venit, quas est volgata per urbes
Post me Roma ducem. Sparsos per rura colonos 635
Eedde mari Cilicas. Pharios hinc concute reges,
Tigranemque meum. Nec Pharnacis arma relinquas,
619 montesO vulgo, scopulosae 0 vulgo, 620 fluctusque T, 621 tremolo Ai, 624 epi-
daunos mUTg, epidaurus (ros) GV,ioniosM, 625hocMACBi, 627 saso R, 628 erga Mi,
631 sobole M, e 0, 633euphratem M, 636 parthos ARgB, huc G, 637 1. Prisc. II. 279.
8 H, Tigranenque c, ne M (nec m) Prisc. codd. aliquot, reliquas M, relinquis A.
tinensi ed. "Weise, ineptum est, lassas poe- evanescunt ex oculis et aqua marina mer-
ticum, fatigantur undae frustra tundentes gitur Sason, insula parva et humilis. Cf.
scopulum. Ovid. Her. IX. 56 „qui lassas Silius IX. 469, VII. 480, infra V.650. Strabo
in se saepe retorquet aquas." — „Refunde- VI, 281. Ceterum ma.Um : „spnmosus Calabro
ret auras" temere Bentl. perfunditur aequore Saso" quod contra
-,_ ,^ ^ , . „ usum insula nomine regionis designatur,
019 ^Montes scopulosae rupis" omnes ^^ ^^^^^ respondet numerose rdi Galabro.
codd. et edd., sed genetivus materiae ille
non recte se habet, scopulis congestis non ^^ Tunc: ubi - tunc cf. 669; similiter
fit mons. Praeterea tautologia est inepta. - ^^ - ^"^*^ I^- 931. Pro tanta Bentl. gemina,
Moles pvo montes Bentl.— Id recepi; sunt quod Pompeius habebattantum duosfilios.
aggeres portum tuentes, Britanno pier,Ro- ..Tanta, nobilissima" Weise.
manis noti, ut apparet e pictura Pom- 636 „Bac^ros - reges" Bentl., cf. Weber
peiana. Genetivus est definitivus: „scopu- II p. 533, sq. Parthos manifesto est librari-
losa rupes quae pro mole est." Scruposae orumerror: Parthi erant magis noti quam
(V. 675) necessariumvidetur;rupesinmare reges Pharii. Bentleius post „Nilum move"
prominens semper est scopulosa; inepta 633 Aegypti iteratam mentionem non fert;
est copia verborum. sed post Tigranera regem Armeniae 637
621 Contentae non est refentae (Weise) «in^iliter Armenia postea memoratur (640).
cf. in. .534 „ordino contentae gemino cre- Ceterum Tigranem swwm appellattanquam
visse liburnae". „Tremulae - contenfo fune" clientem pro more Romanorum, quo victo-
memorat Burmannus. contra cf. Haskins. ^^^ exterarum civitatium earum patroni
Laxat funes navis in pacato mari tendit fiebant. Ordo regionum non convenit cum
quassa, cf. Stat. Theb. V. 470. ^^^^ geographico: Armenia, Pontus 6.37,
utraque Armeniu 038, Ponti Euxini littora
620 Ceraunia tegunt culraina nubibus, 639, Scythao 040,641. - Ad v. 035 cf. 579.
78
M. ANNAEI LUCANI
Admoneo, nec tu populos utraque vagantis
Armenia Pontique feras per littora gentes
Rhipaeasque manus et quos tenet aequore denso 640
Pigra palus Scythici patiens Maeotica plaustri.
Sed quid plura moror? totos mea, nate, per ortus
Bella feres, totoque urbes agitabis in orbe
Perdomitas: omnes redeant in castra triumphi.
Et vos, qui Latios signatis nomine fastos, 645
Primus in Epirum boreas agat, inde per arva
Graiorum Macetumque novas adquirite vires,
Dum paci dat tempus hiems." Sic fatur, et omnes
lussa gerunt, solvuntque cavas a littore puppis.
At numquam patiens pacis segnisque quietis 65o
638 vacantes A, 639 littora MU, gentis M, 640 rhipoeasque V, rhipheasque AR,
quas 0 vulgo, 641 Lib. gloss. cod. Sangall. 905 p. -590 : Scistiae (1. scj^thiae) paludes ubi
aqua niraio frigore adeo congelescit ut plaustris iter praebeat. Lucanus: Scitis (sic) —
plaustris. Eadem verba L C ad V. 436, Scitis gl. Sang., scitii codex B Commenti, maeotia
C ad V, c, meotida R, 642 et quid MVUG, latio MVUGTcA, latios R, 645 signastis
mu, fastus M, fastos m (2 m), 646 eyptum T, 647 macedumque V, 648 iemps M,
649 littore A, 650 patiens segnis MVRT, patiens pacis UvAB, longaeque quietis
0 vulgo.
640 Quos scripsi cum Heinsio, libri quas.
641 MaeoticaA quoque etM (secus Steinh.).
Maeotia solum Commentum.
642 „Quid plura loquor" proponit Guyet.
Cf. Verg. A. V. 381 „nec plura moratus".
De RMpaeas cf. ad in. 2. 3,
643 Feres 0, seres Modius, leges Bentl. i. q.
colliges, coll. redeant. Sed feres i. q. sparges
nuntius. Seres non praeferendum post mea
(Bentl.), nec aptum serere de bello, quod
iam exstabat.
644 Praedomitas Bentl. recte, sed non
emendatio; perd. sc. a me. — Triuynphi gen-
tes triumphatae.
C45 Latio Oud., Hos. - Claud. Hon. IV.
155 „signas posito modo nomine fastos".
Similia Zingerle, „zu spateren Latein.
Dichtern", II. p. 18. Consules cum parte
exercitus ante Pompeium in Epirum traie-
cerunt, cf. Caes. Civ. I. 25, sqq.
646 „Primus boreas" i. q. cum primum
boreas flare inceperit, quem miro errore
Brundisio Dyrrhachium in Epirum ferre
opinatur; ineptior etiam correctio Aegyp-
turn (T: eyptum), cf. 617 co7-os, qui locus
adversa fronte cum hoc pugnat, nam corus
flat a septentrione (NW). Cf. III. 1.
648 „Paci dat tempus hiems", Pompeius
in Epirum traiecit Martii d. 17. Cf. 0. E.
Schmidt, Rhein. Mus XLVI. (1892) p. 248.
Hiems iam paene praeterierat. Improbanda
tamen correctio iam vetus („Turr. a. m. 2"') :
„tempus iners", unde Burmannus coniecit:
„dum pacem dat (vel ,,dum pacis stat")
tempus iners". Secundum Lucanum post
Urbem a Pompeio relictam CaesarMediam
Italiam subicit, expugnat Corfinium et
dimittit Domitium, tum i. e. post 14 Febr.,
Brundisium recedit Pompeius. Cum Caesar
ad Brundisium venit, 9 Martii, Consules
iam abierant, cf. Civ. I. 27. Igitur v. 645
pertinet ad initium Martii, tum ad finem
hiemis i. e. Idus Martias ad quietem aliquod
tempus supererat, quamvis exiguum. Cf. I.
.522. H. 525, 609. - Kalendariura ante Cae-
saris correctionem verum tempus prae-
cesserat; a. d. XVI KaL Apr. (17 Mart.) =25
lan. lulianae aerae. Quod si teneatur, media
hieme traiecit Pompeius (oempe a Caesare
coactus); Lucanus qua est incm'ia in rebus
liistoricis hoc vix cm^avit, et potuit a
Livio habere, quem vel in orationibus
fontem habet, cf. IV. 3-54 cum Commento.
Pompeius „naturalem" hiemem signiflcat,
650 „Patiens segnis longaeque quietis"
praefert Oudendorp. Sed numquam ,,patiens
segnis quietis" honorificum est et minus
aptum. Silius XII. 726 „indocilis pacisque
modique" (Hannibal) et alia apud Hosiura,
.Jahni Ann. L L, Seni Heins. Advv. p. 254,
PHARS. LiB. II. 638—667. 79
Armorum, ne quid fatis nutare liceret,
Adsequitur generique premit vestigia Caesar.
Sufflcerent aliis primo tot moenia cursu
Rapta, tot insessae depulsis hostibus arces,
Ipsa, caput mundi, bellorum maxima merces, 655
Roma, capi facilis. Sed Caesar, in omnia praeceps,
Nil actum credens, cum quid superesset agendum,
Instat atrox et adhuc, quamvis possederit omnem
Italiam, extremo sedeat quod httore Magnus,
Communem tamen esse dolet, nec rursus aperto eeo
Volt hostes errare freto, sed mohbus undas
Obstruit et latum deiectis rupibus aequor.
Cedit in inmensum cassus labor; omnia pontus
Haurit saxa vorax, montesque inmiscet harenis;
Ut maris Aetnaei medias si celsus in undas 665
Depellatur Eryx, nullae tamen aequore rupes
Emineant, vel si convulso vertice Gaurus
651 Uceret U, mutare 0 vulgo, 652 generoque G, 653 aliis M, tot primo EG, 654 op-
pressae Mu, infestae VU, difessae A, deiectis g, 656 sed U, 657 credens acium U,
actum M, 660 tame7i esse M (m 2), 661 mollibus R, 664 imraisit M (scet s. s, m. 2),
/lausit M, 665 aegaei vulgo 0.
oti Bentl. Sed pacis post patiens exciderat sed tamen nihilo magis mare concedere.
et versus per longae suppletus. Pnto haec in Lucano ferenda.
651 Mufare 0 et vulgo; quod recepi ,.„<, r. , , ^i ■ ^. ,, -n, ^, ,.,.,
Heinsii est, Advv. p. 256. Gf. supra 41 . ^^^. "^l ^f'^''^ deiectis; BenU.: ehdtfque
„dum pendet fortuna ducum"; IV. 393 ^^ff- i«^^'>^ operis difficultatem auget.
.mundi nutante ruina», VIL 244; Birt ad f ^. i^em: „cmsa m imm.' ; mterlaborem
Claud. Gild L 281, Drakenb. ad SiL VL 234, ^"^-^ ^^^"^ '''^'^ '"^ mfimtum; finis non
Jeverenus ad h. 1. appropmquare sed usquoremoveri videtur.
a54 062>»*essaevulgo, InsessaeHeins, Advv. 665 „Ut maris Aegaei" vulgo; nubes est
p. 256, Bentleius, undefacileexisterepotuit coniecturarum; Bentl.: Ausonii, Tonii,
infesfae, obsessae, ohpressae, non contra ex AeoUi, Burm.: Radriaci, Cortius: Ifennaei.
obpressae: infestae. CL Tac. Hist. II. 98 Aegatam, melius certe quam Baier (thesi
„Alpes praesidiis inse.^^sae^et aLap.Bentl. in diss.): Aeyafei; Oudciid. Aetnaei. Alii
In M. signoappicto/o^ oiv/)ressaeiunguntur. corruptum statuunt Ergx, pro |quo .4 <//os
657 Dum Grotius,Heinsiu3 (teste Burm.), Hortensius, apex Withof. Non comparari
dubia latinitate. debet v. 613: „Aegaeas transit m undas
Tyrrhenum", ibi enim longe dissita maria
658 Insederif Heins, (teste Burm.). In excmpli causa memorantur, nec Aegaeum
famew (660)offensusBentl. /erra?n. Mire per- ibi Siciliae pro])inquuni mare significat.
mixtae sunt protasisotapodosis: „extrerao Cum hoc loco error librariorum aut edi-
sedeat quod littore Magnus"c'xplicant voc. torum antiquorum sit statn(;ndus (nam
communewi, ideoque sequentiljus adhaeront ignorare maro Acf/anim et ICri/con. non
tanquam pars apodosis, cum adhuc, (—eti- potuit poota), Aefnaei, minimani mutatio-
aratunr) in protasi posituiii, pertineat ad nem recepi ; ad hoirorcini aptius „Aetnaei"
partem illara apodosis (ser/mO, et per tomen quara „Mennaei", reli(jua|plane inii^robabi-
partes apodosis inter se opponantur. Rursus liasunt.Quod Aetnaoc.ci(\bBU:]\\ versusliicet,
(=r contra) vult Pompeiura exturbareltalia. in hoc poeta non odendit ; dixitpro .S'icm/o.
80
M. ANNAEI LUCANI
Decidat in fundum penitus stagnantis Averni.
Ergo ubi nulla vado tenuit sua pondera moles,
Tunc placuit caesis innectere vincula silvis, 670
Roboraque inmensis late religare catenis.
Talis fama canit tumidum super aequora Xerxen
Construxisse vias, multum cum pontibus ausus
Europamque Asiae, Sestonque admovit Abydo,
Incessitque fretum rapido super Hellesponto, 675
Non eurum zephyrumque timens, cum vela ratisque
In medium deferret Athon. Sic ora profundi
Artantur casu nemorum; tunc aggere multo
Surgit opus, longaeque tremunt super aequora turres.
Pompeius tellure nova conpressa profundi 680
Ora videns, curis animum mordacibus angit,
Ut reseret pelagus, spargatque per aequora bellum.
668 1. Consentius V. 345. 23 K, 669 liubi M, 672 talis Mi, per M (8U s. s. m. 3),
sersenMc, XersemVUARB, persen ug, 673 ausis M (ausus ra, m. 3) A, 674 sexton C,
675 [que] M, rapidi super liellesponti 0 vulgo, 676 eorum Mi, 677 in medium defert AB
at non A (athon margo) differret MUT, 678 nemorum casu E, 679 turris A, 681 ani-
mum cuiis T, 682 referet A.
669 „Sua pondera", stabilis fuit nulla mo- ■
les, sed deiectae omnes. Ponderibus recte
aequatis corpus suo loco manet; inde de
aequilibrio: ,.terra cadit in sua pondera"
i. e. locum stabilem accipit, „trans pondera
dextram porrigere" ultra aequilibrium
Hor. Ep. I. 6. 52, ubi cf. intpp., et, quera
laudat Haskins, Munro ad Aetnam 824.
670 Complacuit Guyet. Cf. ad 631.
671 Ut rates conficeret. Caesar Civ. I.
25. moles prope terram confectas, et deinde
his annexas versus mare rates fuisse refert.
Huc pertinet late: late religabat, trabes
longis catenis aliquantum a terraremotas
affigebat, quae moli firmamento essent.
672 Persen est var. lect. in U et G; reli-
qui boni codd. xersem, xersen, sersem, quare
Persen glossema videtru', cui adhaesit exitus
nominis proprii, cf. Heins. p. 250. X et S
confusaeutSe.x^on674 Comm., xanctus, milex,
simm. in Inscr. Corssen^I. 125, Schuchardt
II. 47. 64, Sestius et simm. huc non
pertinent, sed veterem pronuntiationem
indicant.
673 Constravisse minus recte Bentl. Reli-
qua cum irrisione dicta, si sana, sed ea
aliena a Lucano. Bentl.: „tum cum dementi-
bus ausis | Europen Asiae" aut: olim cum
ingentibus ausis. Burm. : stulto quum ponti-
bus ausu", minus etiam commendabile. Ego
propono nimium pro multum; sc.
successit ei, auster rupit pontem.
non
675 „Incessitque pedes" Bentl. Jeverenus:
„inclusitque fretum ratibusl" De v. 675— 678
cf. Weber II. p. 627, sqq. Vulgo: „rapidi
super Hellesponti" , quod defendunt editores
iungendo: „super fretum rapidi Hellesponti".
Ponitur sane super post casum IV. 310,
431, VIII. 226, sed non interposito alio casu.
Per illam structuram praeterea perit pro-
prietas dicti („incedere mare"), quod liquet
coU. Cic. Tuscc. II. 13: „si Xerxes — Helles-
ponto iuncto, Athone perfosso maria ambu-
lavisset, terram navigasset". Hoc non
sensit is, qui desiderans praepositionem,
unde penderet accusativus legit aut sub-
stituit genetivum rapidi Hellesponti.
677 „Sic — nemorum" spuria iudicat
Bentl. oflfensus repetita particula compara-
tiva sic post tales 672, sed cf. V. 183 „talis
— sic", IV. 549: „(iuvenes cadunt mutua
caede) sic semine Cadmi emicuit Dircaea
cohors — sic mutua pacti fata cadunt iuve-
nes" (556). Tum desiderat, quoniam de
arboribus agitur, quae caeduntur, aliud
quam casus. At quidquid caedifur, cadit,
et casus verbalem suam naturam a cadere
retineat ut in „stilicidi casus" apud Lucre-
tium, aliis. „Ora profundi" i. q. ostium
portus.
PHARS. LIB. II. 668 — 696.
81
Saepe Noto plenae, tensisque rudentibus actae
Ipsa maris per claustra rates fastigia molis
Discussere salo, spatiumque dedere carinis, 685
Tortaque per tenebras validis ballista lacertis,
Multifidas iaculata faces. Ut tempora tandem
Furtivae placuere fugae, ne littora clamor
Nauticus exagitet, neu bucina dividat horas,
Neu tuba praemonitos perducat ad aequora nautas, 69o
Praecepit sociis. lam coeperat ultima Virgo
Phoebum laturas ortu praecedere Chelas,
Cum taciti solvere ratis. Non anchora voces
Movit, dum spissis avellitur uncus arenis;
Dum iuga curvantur mali, dumque ardua pinus 695
Erigitur, pavidi classis siluere magistri,
683 tens. rud. act. 1. Prisc. 520. 15 H, 684 rate Ui, 685 discessere m, saZ...o M,
686 totaque T, 687 multifides iac. fldes 1. O.sLternus, p. 354, 688 littoia U, nonlittora C,
689 new M, ne G, bucina MUR, 690 ne BM (u adscr m 2), nec T, permonitos M, per-
monitos VA, deducat VTG, perducat MUA, 692 phoebw U, thelas R, 693 tacita ex
tacitas corr. M, tacitas VUG, taciti gA, 694 avelleret M (avellitur m. 2), 696 ciassis
pavidi T.
683 Plenae, non de ratibus (vlotten) sed
de navibus onerariis agitur, quas Pompeius
in portu Brundisino invenerat; cf. 698, Caes.
Clv. I. 26. „Naves plenae vento" uno
exemplo defendit Burm. Plin. NH. IX. 25,
Heinsius malebat (teste Burm.)pZeno. Neu-
trum satisfacit; fort. pulsae. — „Tensis ru-
dentibus". de remulco cogitari non potest,
Caesariani niolem tenebant, in qua funem
ducentes ingressi essent; sunt igitur funes
velorum s.pedes, cf. III. 40.
684 sq. Fastigia cf. IV. 296 (irrigui campi
fastigia), Varro RR. 1. 14. 2 et saepius, ubi
fundum significat. Solo Sulpitius „remo-
veiunt e suo firmamento" interpretatus.
Potius fasfigia i. q. omne quod exstabat
aqua, cf. Curtius VIII. lo, .31 „agger aequa-
verat summae fastigium terrae". Salo — in
mare. Cf. VI. 362 „Ionio fluit inde mari".
Alia Gron. diatr, Stat. p. 35 et Hand, ib.
Cetenmi M habet: sal...o. Fuit sabulo
fortasse.
687 MuUifidas, i. q, crinitas, Stat. Theb.
V, 387, „multa crinitum missile flamma",
690 a Bentleio proscribitur (cf. Weber
II. p. 595) quod post 688, sq. supervacaneus
sit. At „ne — exagitet" pertinet ad Cae-
sarianos, „ne luba — nautas" ad Pompeii
milites, qui in terrapernoctant; h\ pratmo-
nentur (male permonitos in aliquot libris),
ut ne signum tubae exspectent. Xe bucina G,
ne tuba MB, sed anaphorae vehementia ab
h. 1. aliena.
691 sq. Mensis September sub Virgine,
October sub Libra, November sub Scorpi-
one est; omittit igitur Lucanus Libram
secundum antiquos quosdam astronomos,
qui Scorpionem etiam per Librae duode-
cimam parteni. hac exclusa, extendebant,
cf. J. H. Voss ad Verg. Ge. L 32-35. Fieri
potest, ut contra Lucanus ad Virginem
retulerit partem vulgo Librae assigiiatam
et sic tempus significaverit proximum ante
Novembrem; utique non serius. Itaque
pugnant hi versus cum648, ubi^Jarshiemis
dicitur superesse, cum h. 1. tota instet. Cf.
etiam Pendlebury ap. Hask, „Praecedere
ortu chelas" i, q, ante Scorpionem (quo sol
transierat) oriri: ultima praecedere sic dic-
tum, quasi deinde sequatur; Virgo cedit
Scorpioni aut evocatScorpionem sive ducit,
sed melius non tangere.
693 „Voces" nempe nautarum, ut hodio.
695 luga, i. e. the yards, ayitennae, in
position like the beam of a balance. Has-
kins. Significantur ligna malo fixa, quibus
erigitur et quae pondere mali curvantur.
Huic usui antennae vix inservire possunt,
cf. Val. FI. IV. 082.
6
82 M. ANNAEI LUCANI
Strictaque pendentes deducunt carbasa nautae,
Nec quatiunt validos, ne sibilet aura, rudentis.
Dux etiam votis hoc te, Fortuna, precatur,
Quam retinere vetas liceat sibi prodere saltem 70o
Italiam. Vix fata sinunt, nam murmure vasto
Inpulsum rostris sonuit mare, fluctuat unda,
Totque carinarum permixtis aequora sulcis.
Ergo hostes portis, quas omnis solverat urbis
Cum fato conversa fldes, murisque recepti, 705
Praecipiti cursu flexi per cornua portus
Ora petunt, pelagusque dolent contingere classi.
Heu pudor! exigua est fugiens victoria Magnus.
Angustus puppis mittebat in aequora limes,
Arctior Euboica, qua Chalcida verberat, unda, 7io
Hic haesere rates geminae, classique paratae
Excepere manus; tractoque in litora bello
Hic primum rubuit civili sanguine Nereus.
697 diducuni m, 698 rudentis A, 699 sequetur V, 700 perdere 0 vulgo, 704 omnis
MU, 705 receptis R, 707 classes ABEMVU, classi M(Stht.), 710 quae MAEBcU,
arcior A, 711 paratas M, herere c, 712 litore MuaB, littoris m (3 man.), ad litore A,
713 tum (sic) — Nereus 1. Acro C. II. ]. 35.
697 Pandentes Grotius pro pendentes; ten- est genus loquendi, quo verbum sonuerunt
dentes Heins. ad Sil. III. 129 „et promota mente addendum est ex superiore sonuit,
ratis pendentibus arbore nautis" ipse alio verho (fluctuat) intercedente. Expectes :
reiicit. Cf. V. 428 „summaque pandens, „totque carinarum tremuerunt aequora
suppara velorum perituras colligit auras sulcis". Accedit tautologia et v. 701 mira
(navita)". In vulgata lectione pendentes iunctura per nam. Vix fata sinebant
nautae in antennis deducunt vela, cum relinqui Italiam, nam — mare obstrepebat.
malus .:)it mobilis (695. III. 45). Pendentes Hoc irapedire poterat ne audiretur: ..audiri
non damnandum, cf. Sil. 1. I. et Ov. Met. vix fata sinunt". Etfortasse motacar.per-
III. 613 et delineatio in Guhl et Koner mixtis aequora sulcis". mota in tota cor-
ed. Engelmann, ubi nautae, ut apud nos, ruptum et tot; tum metrum correctum
in antennis pendent vela constricta pan- adiecto que.
dentes.
106 „Cornua" cf. 615.
700 Prodere B.eins. Perdere dicunt = amit- 7^7 Classi Burmannus primus = evenire
tere et sic oppositum ex adverso rw reti- dassi ex fragm. Sangermanensi. C/assiexM
nere, sed eo non defenditur „perdere regio- notavit Steinhart; Ashb. tamen plerumque
nem"; de re quapiam mobili sic loquun- consentiens cum M: classes, nec de Buh. (i.
tur, non de stabiii et manente, quod ab- e. M) quidquam Oudend., nec ego de M.
surdum esset. Prodere est alii relinquere
(prijsgeven). Pereti?roconfundinemonescit. "H Parafas 0 et vulgo. Paratae aut
paratas accepere (malim utique incurrere)
703 „Permixtis aequora sulcis" 0 et Burm.; caedique paratar Bentl. „Naves
vulgo; „permiscent aequora sulci" Guyet. (nomin.) excepere manus" sane ineptum.
et Burm.; „torta c. p. verbere s.'' Bentl., nec offendit subiecti mutatio. Manus pro
nonunade causaimprobandum. Probabilius acc. habitum traxit appositum errore
Guyet., nisi gravius ulcus latet; nam per- librariorum. Manus ferreae quasipraedam
mista aequora minus apte dicuntur pro fur- expectantes naves prehenderunt et traxe-
bata; miscentur enim res diversae. Durum runt {tracto) in terram.
PHAES. LIB. II. 697 — 729.
83
Cetera classis abit, summis spoliata carinis,
Ut, Pagasaea ratis peteret cum Phasidos undas, 7i5
[Cyaneas tellus emisit in aequora cautis]
Rapta puppe minor subducta est montibus Argo,
Vanaque percussit pontum Symplegas inanem,
Et statura redit. lam Phoebum urgere monebat
Non idem Eoi color aetheris, albaque nondum 720
Lux rubet et flammas propioribus eripit astris
Et iam Pleias hebet, flexi iam plaustra Bootae
In faciem puri redeunt languentia caeli,
Maioresque latent stellae, calidumque refugit
Lucifer ipse diem. Pelagus iam, Magne, tenebas, 725
Non ea fata ferens, quae, cum super aequora toto
Praedonem sequerere mari. Lassata triumphis
Descivit Fortuna tuis. Cum coniuge pulsus,
Et natis, totosque trahens in bella penates,
715 1. [Probus] IV. 228. 20 K : ut — phas.; ut — ratis 1. Lact, ad Stat. Acbil]. 1. 65, pegasaea
Lact. phasides Ai, 717 1. Prisc. 336. 17 H. Mythogr. Vat. IL 186, rupta Mythogr., U,
718 vanaque - redit (719) 1, Prisc. 124. 23 H, inane m, 721 erigit a, 722 plias MG, flexo
A, botae Mi, boetae T, 726 aequore MRTG, aequora mVU, victor (pro: toto) g, factaT,
727 maris bTRG, lassata - tuis (728) 1. Lact. ad Stat. Theb. II. 311, lassa Lact., 728 desci-
vit MUA Lact., desivit gV, destituit RTG, 729 penatis Mi.
714 Corymbis vel ceruchis Heins., sed
„summao carinae" sunt extremae naves;
tota clabsis cum una Argono, ultimae
naves cum eius puppe comparantur. Bentl.
„sociis — carinis". Sed ita tertium compa-
rationis (extremum utriusque) obscuratur.
710 De odiis Tolluris nihil cognitum, sed
lunonis et Palladis, Val. Fl. IV. 682; non
in aequora emittendae erant cautes sed
in navem, denique impedit versus struc-
turam, Tellus emisit gigantes aut spartos,
sed non sublimes montes. Cum peteret et
{curn) emisit iuxta stare non possunt, emisi^
et subducta est pendent ab ut per asyndeton
non ferendum.
717 I. q. imminuta, spoliata, puppe.
719 Descriptio caeli sole oriente per
momenta singulafit; primo color caeli mu-
tatur, rubescit, albescit, evanescunt stellae
ab oriente, tum septentrionales concolores
jiunt aetheri, denique lucilor, nuntii iam
munere functus, abit. De perfecto refuyit
post praeaentia cf. ad VI. 237.
726 ^rato — mari" Heinaius, sine causa
improbat Bentleius proponens: „super ae-
quora tota, praedonem sequerere maris".
Mare enira iam tutum erat, cum piratae
fugerent Pompeio insequente. Sed „toto
mari" i. q. in omnibus maribus, Aegaeo.
Tyrrheno, Hadria etc, per omnes latebras
et recessus. Totus pro omnis, quivis satis
notum. „Super aequore toto praedonem
sequerere maris" et „super aequora victor —
mari" (cf. var. lect.), sunt tautologa.
728 Heins. : desuevit. Bentleius : Jriumphos
destituit f. tuos". Cum destituit cf. V. 298:
„quando pietasque fldesque destituunt",
cf. V. 133 al. Reliqua apud Bentl. exempla
ex Seneca conferenda, Descisco Lactantius
quoque ad Stat. Theb. IL 311, quo loco
absolute ponitur: „respiciens descisse deos".
Qui cuna Haskinsio damnat omissa post
desciscit verba a te, eodem iure desiderare
debet te post destituit. Neutrum satisfacit.
Quaro propono: te lassa t, desiitnit\ ex te
lassa factum est ordine mutato lassa te,
lassate, tassata. Lassa habet Lactantius.
Destituit melius oxprimit condicionem eius,
qui sine auxilio ad incitas redactus est,
et tanquara difflcilior lectio praeferendum.
Aiitiquissiraa videtur esse varietas.
84 M. ANNAEI LUCANI II. 730 — 736.
Vadis adhuc ingens, populis comitantibus, exul. 730
Quaeritur indignae sedes longinqua ruinae.
Non quia te superi patrio privare sepulcro
Maluerint, Phariae busto damnantur arenae :
Parcitur Hesperiae, procul hoc ut in orbe remoto
Abscondat Fortuna nefas, Romanaque tellus 735
Immaculata sui servetur sanguine Magni.
731 facta, 732 et 733 in M in fine pag. m. 2 scripti, sunt versus paginae 39 et 40
733 sed phariae U, 734 et in UGc, orbo A.
734 Acute Bentl. rationem inversam gloriae removeri, ut in angulo procul Pom-
esse animadvertit: _non parcitur, inquit, peius moriatur. Non probo igitur Bentleii
Hesperiae, ut Fortuna abscondat, sed For- coniecturam: „et in orbe remoto abscoyidit
tuna abscondit, ut parcatur Hesperiae". F. nefas — sui servatur' rell. — „Et — abs-
Sed hoc est ingenio abutentis. Est amarum condat — servetur" Hosius. Concessivus
opprobrium; Lucanus non reprehenderet parum aptus videtur et acerbitatem mi-
Italiam theatrum esse belli, si modoPom- nuere. De rhetorica omissione particu-
peius servaretur; sed improbae Fortunae lae adversativae ante parcitur cf. ad
omnia satisfaciunt, etiam spectaculum II. 53.
M. ANNAEl LITCANI
PHARSALIA.
LIBER TERTIUS.
Propulit ut classem velis cedentibus Auster
Incumbens, mediumque rates tenuere profundum,
Omnis in lonios spectabat navita fluctus;
Solus ab Hesperia non flexit lumina terra
Magnus, dum patrios portus, dum littoranumquam 5
Ad visus reditura suos, tectosque cacumen
Nubibus et dubios cernit vanescere montes.
Inde soporifero cesserunt languida somno
Membra ducis. Diri tunc plena horroris imago
Visa caput maestum per hiantis lulia terras lo
Tollere, et adscenso furialis stare sepulcro.
2 movere MAVUGR, tenuere mavC, schol. Voss., 3 1. Schol. Pers. IV. 19, 6 tectum-
que 0 vulgo, 7 et — montis 1. Serv. Aen. III. 522, 8 cessarunt ABi, 11 sepulchro M,
accenso 0 vulgo.
1 Temere Boream supra II. 647 in Epi- describit adspectum montium, quorum
rum ferre dixerat, cf. ad V. 414, 703. Cum cacumina nebula occultantur. Tectosque
quibus locis ut noster conveniat Bentleius correxi pro vulgari tectumque in 0, quod
abusus Cicerone ad Att. IX. 6 et Strabone accommodatum est proximo cacumen a
VI. p. 195 conicit ^remis cessantihus aura". librariis, qui Graecam constructionem non
Modestius Heins. „velis turgentibus". Liceat intellegebant. Simul distinctionem post
Lucano semel recte dixisse (auster). nubibus sustuli. Bentleius inde a v. 4: „non
flexit lumina Magnus, Carae dum patriae
2 Movere parum aptum, cum agatur de portus" tum v. 6 „ierraeque cacumen" (?)
mari iam vehementer moto {incumbens),
ubi remis locus non est. Tenuere per se s Cessarunt male ABi. „Languida tiomno"
rectum, etantiquamesselectionemapparet Bentl. de dei persona interpretans.
ex scholiis et Verg, Aen. V. 8, multis
aliis locis. Recepit Oudend. Movere h. 1. a 9 Cum Bentl. Libri tum.
bono poeta proficisci non potuit, cf. V.
449 11. 725 ^^ Accenso vulgo et 0 ; adscenso (s.
ascensu) Guyeti est; escenso feralis coU. VI.
6 „Tecto8que cacumen" rell. Venuste 536 Heins., effracto feralis Bentl., excelso
86 M. ANNAEI LUCANI
„Sedibus Elysiis campoque expulsa piorum
Ad Stygias, inquit, tenebras manesque nocentis
Post bellum civile trahor. Vidi ipsa tenentis
Eumenidas, quaterent quas vestris lampadas armis. 15
Praeparat innumeras puppis Acherontis adusti
Portitor, in multas laxantur Tartara poenas.
Vix operi cunctae dextra properante sorores
Sufflciunt, lassant rumpentes stamina Parcas.
Coniuge me laetos duxisti, Magne, triumphos : 20
Fortuna est mutata toris, semperque potentis
Detrahere in cladem fato damnata maritos
Innupsit tepido paelex Cornelia busto.
Haereat illa tuis per bella, per aequora signis,
Dum non securos liceat mihi rumpere somnos, 25
Et nullum vestro vacuum sit tempus amori,
Sed teneat Caesarque dies, et lulia noctes.
13 stigyas A, 14 furentis ug, towentes V, 16 pupes Mi, et usti c, 18 dextra M,
19 suffitiunt A, rumpunt stamina parcae Acro epod. 13. 15, „parcae fata hominum —
exposuerunt, alia — alia rumpendo ut Lucanus ait". Schol. Bern. Verg. Buc. 4. 47, las-
sant - parcas 1. Prisc. 124. 20 H, Lact. Theb. ITI. 642. VIII. 27, rumpentes stamina M>
stagmina R, parcae M (s. s. s m. 2), 23 en nupsit V (in corrigit m. 2), ennupsit ETG
(inn. g) Mi, pelex 0, peiex M, 26 nuUi vestrum RG (nullum vestro g), 27 sed M.
Jever., quod optimum est, sed non Lucani. etiam Gron. Obss. 11. 3 fin.) hinc separanda.
Cf. Eur. Hec. 37 6 TTrj/iia); y^Q ^"^? ^^h ^®^ tamen cundae de tribus satis defen-
fi)^/;^oi; ^arsi? xatfa/ Ji/t/lylauc. lulia eterra sum comparando I. 86. Collato Horatio
disrupta prodit et adscenso tumulo, inde C. IV. 11. 9: „cuncta festinat manus"
visa loqui. Accenso vix ineptia liberabis; conicio „cuncta dextra properante". Certe
nam quod dicunt accenso sc. ab alio coac- id me retinet quominus Heinsium sequar.
tum, escendere non melius, quasi Caeciliae Idem in subsidium emendationis iv.tentae
Metellae monumentum aliquod lulia ha- proponit.
buisset; feralis aeque inutile atque ferali
(Burm.). Furialis = tanquam furia aliqua ^3 Librarii en pro m substituerunt, con-
vindex ^^^ factum est 11. 556. Innupsit verbum
Romanis familiare absolute positum esse,
14 „Post bellum civile" i. q. ex quo cum facile familiae vel domo supplerent,
coeptum est geri. Cf. ad VI. 145. non est mirum. „Tepido busto" casus
absolutus est et intellegendum de cineribus
15 Eumenides faces (lampadas) praefe- luliae (non Crassi, ut vult Jever.) ; ante
runt bellantibus, „armis vestris" dati- legitimos luctus dies in Pompeii sinum
vus est. involarat Cornelia, cuius etiam viva lulia
. . ^ . fidem coniugalem sollicitaverat (paelex).
16 Versus m paucis lure a Petromo Bentleius lecto pro busto; ante Grotium
notatus 111 „vix navita Porthmeus suffi- ^^^^ enupsit. -Non ex historiae fide haec
ciet simulacra virum transducere cymba, ^.^^ Cornelia duobus annis post luliae
classe opus esf. Laxantur (10 i. q. dUatan- ^ecessum Pompeio nupsit.
tur, ut multos recipiant.
25 Non securos ut non iustus et simm.
18 Infelix Heinsii tentamen iunctae iungenda cf. ad V. 58.
recepit Cortius. Omnia exempla apud
Heins. ad Sil. IX. 641, quibus iunctus est 27 Caesar te interdiu angat, lulia in
i. q. continuus, iugis aut admixtus (cf. somniis tibi appareat.
PHARS. LIB. III. 12 — 4:6. 87
Me non Lethaeae, coniunx, oblivia ripae
Inmemorem fecere tui, regesque silentum
Permisere sequi. Veniam te bella gerente 30
In medias acies. Numquam tibi, Magne, per umbras
Perque meos manes genero non esse licebit;
Abscidis frustra ferro tua pignora: bellum
Te faciet civile meum". Sic fata, refugit
Umbra per amplexus trepidi dilapsa mariti. 35
Ille, dei quamvis cladem manesque minentur,
Maior in arma ruit certa cum mente malorum.
Et „quid, ait, vani terremur imagine visus?
Aut nihil est sensus animis a morte relictum,
Aut mors ipsa nihil". Titan iam pronus in undas 40
Ibat, et igniferi tantum demerserat orbis,
Quantum deesse solet lunae, seu plena futura est,
Seu iam plena fuit. Tunc obtuUt hospita tellus
Puppibus accessus facilis; legere rudentis,
Et posito remis petierunt littora malo. 45
Caesar, ut emissas venti rapuere carinas,
32 genero (corr. in: generum) l^IRGV, generi A, generum MgUv, 33 abscindis m,
pignera A, 36 quatus U, 39 sensus nihii est Heinsianus, 40 itavi iam U, 41 dimer-
serat M, 43 tunc - rudentns (U) 1. Prisc. 157. 3 H, o&tulit M, optulit VU, 44 legere
rudentes 1. Poinpeius V. 23i. 30 K Cledonius V. 60. 6 K, rudentis A.
29 iJegres^ue i. e. sed reges. Nam sententia 37 „Certa iam mente" Bentl. conferens
est, quae latet in^J^^wisere: „sedrogavi, ut VI. 1; sine causa.
te sequerer", ut VI. 756 „nec se — paulatim ^
per membra levat, terraque repulsum est," 39 „ Aut sensus morte relictus nihil est
et alia. aut mors ipsa (nihil)". Ita iusta oppositione
requirebatur, nihilsensus (u) metrura suade-
31 Per umbras" interpretatur Schol.: bat. Sententia huius loci. a multis similibus
beneficio umbrarum. Laudandum certe ^istinguenda, est ,.aut opprobrium suppli-
conamen est tautologiae tollendae. ciumque non sentiam, aut non exstabo."
32 Genero corr. in generum M; scilicet Heinsianus codex habebat: „aut sensus
0 et t? (s. s.) coaluerunt de more, quod ^^'^/^ ''l"^ ^e^^e. modo sequeretur relidus^
imposuit Steinhart, ^eneroslegenti.Eadem Quinctiliani Excerpta e cod. Voss. p. 492
correctio aliis quoque locis. Pro genero A ^"'^^•- "^^^^ "^^^^ ««* amminohis a morte
quoque facit, praebens generi ex falsa r^lictum aut mors ipsa mhil .
correctione dativi genero. ^^ Rudentes, quibus malus mobilis {^o-
33 Ante Oud. abscindis contra 0 praeter ^'^^^ ^^"^ ^^^^"
m. Per se quoque recepta h. 1. melior. ,. ^ .„ „ A„„^^i„fi,«„
,, . 1 u ..» • 7 46 „Caesar — non illum". Anacoluthon,
Hems. „malebat vtncula. " , .-« * » ^i ^ „«„^..io ^,,^a
pro „non laetificatur , eius generis, quod
35 Heins. ludit: „'er amplexu trepidi in concitatiore sermone aptum etfrequens,
delapsa mariti". Dilabebatur per brachia, iam ab Homerico inno; — oiuipa /* yoOva
nihil habens solidi. Supplendum reliquit (psoei. Iliad. VI. fin. - Ahscondit praes. post
L. lectori Pompeium amplexum esse um- rapuere, cf. ad VJ. 2V7. Usus nauticus
bram; cf. v. 11. verbi, quo ipsi nautae abscondere dicuntur
88
M. ANNAEI LUCANl
Absconditque fretuin classis, et littore solus
Dux stetit Hesperio, non illum gloria pulsi
Laetificat Magni: queritur quod tuta per aequor
Terga ferant hostes. Neque enim iam sufficit ulia 50
Praecipiti fortuna viro, nec vincere tanti,
Ut bellum differret, erat. Tunc pectore curas
Expulit armorum pacique intentus agebat,
Quoque modo vanos populi conciret amores,
Gnarus et irarum causas, et summa favoris 55
Annona momenta trahi. Namque adserit urbes
Sola fames, emiturque metus, cum segne potentes
Volgus alunt: nescit plebes ieiuna timere.
Curio Sicanias transcendere iussus in urbes,
Qua mare tellurem subitis aut obruit undis, 60
Aut scidit, et medias fecit sibi littora terras.
47 apscondit M, litora A, 48 non — magni (49) L Prisc. 435. 26 H, 49 quaeritur M,
50 neo VU, 52 differre^ M, 54 consciret (s e corr.) G, conscisceret g, 56 urbis Mj,
57 signo a, 58 nescit — timere 1. Prisc. 320. 22 H, 59 in arces c.
terras ex oculis recedentes, nihil cum h. 1.
commune habet; sed fretum dicitur h. 1.
abscondere naves, quae a littore conspec-
tae sensim mari tegi videntur, dum tan-
dem etiam cacumen mali mergitur. Quod
animadversxmi Valerio I. 496: „iamcelsior
arbore (malo) pontus — vatem spectantibus
abstulit".
51 Malebat omnia in aleam dare quam
nunc non reportare victoriam qualem-
cunque, sive: vincere in perpetuum non
tanti erat ei, ut propterea partem belli
dilatam vellet.
54 Varios Modius in Gruteri Lampade
Crit. V. 173; Bentl. „quoque modo po-
puli sibi conciliaret amores'', quod vanus
accipit pro irritus et concire in malam
partem (iram, odium, simm.) tantum dici
putat, cf. Livius L 8 ..obscuram atque
humilem conciendo multitudinem". Vanos
inconstantes eoque facile Caesari para-
biles.
55 Ira et favor parantur annona negata
aut data. Metaphora sumta a bilance,
cuius una lanx ponderepremitur(<raM<wr).
56 Urbem Bentl., quasi Lucanus tantum
de Roma cogitare potuerit. Adseriti. q. subi-
cit; nihil a vulgari vi verbum differt, nisi
quod ipsa fames dicitur facere, quod is.
qui pro tempore uti ea in suum commo-
dum novit; qui alit plebem dominatur ei.
Plebs famelica non novit modestiam nec
obsequium. Seneca Dial. X. 18. 5 „nec
rationem patitur, nec aequitate mitigatur,
nec ulla prece flectitur populus esuriens"
59 Annonae comparandae causa Curi-
onem in Siciliam, Q. Valerimn Orcam in
Sardiniam missos esse non diserte dicit
L., sed hoc consilium facile e nexu appa-
ret, cf. 71 „haec (i. e. annona) ubi sunt
provisa duci". Cf. Caes. b. Civ. L 30.
Comm. Usen, ad 59: „ut ait Livius, Marcum
Catonem expulit provincia", quae verba
licet suspicari cum Usenero in fine perio-
chae 1. CIX interiisse. De Catone pulso cf.
Cic. Att. X. 16. 3, scr. d. 14Maii 49: „Cato
qui tenere Siciliam nullo negotio potuit —
Syracusis profectus est, ut ad me Curio
scripsit. Utinam, quod aiunt, Cotta Sardi-
niam teneat". Confuse Baier „de Livio
Lucani auctore" p. 9. Transcendere parum
apte de maritima navigatione. Arces
lemma C, ubi est: I. I. A. Sic enim liber
aliquis apud Cortium. Usener: Auras, cor-
ruptum, ut putat, ex oras. lussus, omissum
est verbi passivi ut VHL 211, IX. 331.
60 „Qua mare", relL aut mersit terram
(nunc sub freto conditam), aut expulit et
cumulavit discissam in oras freti.
61 (Mare) „medias fecit sibi littora terras"
fecit ut quae fuerant mediterranea, iam
PHARS. LIB. III. 47 — 75.
89
Vis illic ingens pelagi, semperque laborant
Aequora, ne rupti repetant confinia montes.
Bellaque Sardoas etiam sparguntur in oras.
Utraque frugiferis est insula nobilis arvis, 65
Nec prius Hesperiam longinquis messibus ullae,
Nec Komana magis conplerunt horrea terrae.
Ubere vix glebae superat, cessantibus austris
Cum medium nubes borea cogente sub axem
Effusis magnum Libye tulit imbribus annum. 70
Haec ubi sunt provisa duci, tunc agmina victor
Non armata trahens, sed pacis habentia voltum
Tecta petit patriae. Pro! si remeasset in Urbem,
Gallorum tantum populis arctoque subacta,
Quam seriem rerum longa praemittere pompa, 75
60 et 61 1. Prisc. 516. 17. H, 61 1. Phocas V. 433. 19 K, 63 ne - montes 1. Lact. ad
Stat. Theb. III. 597, monti a, 65 frug^/eris M, 66 plus AVg, prius EUGCM, 68 vix glebae
gleba C, 69 axe (m deleta) A, 70 1. Lact. ad Stat. Theb. IV. 710, libyae Lact., magnus
M (— um 2a m.), libiae MU, intulit G (tulit g), 71 agmina ductor MUG, agm. victor
mABV^gT, 73 pro si - subacta (74) LPrisc. IL 92. 48 H, ad urbem A (m. 2 in) E, 74 arcfo-
que M.
essent littora. Littora est accusativus prae-
dicativus. Pelorum et Rhegium olim erant
in media terra. nunc littora. Vulgaris inter-
pretatio, ex qua medium est i. q. inter
continentem et Siciliam situm, facit ipsum
fretum Siculum littus.
64 Velaque Heins., non ferendum. Signi-
ficatur Q. Valerius Orca, vid. Comm. Usus
particulae que, qui h. 1. invenitur, est sine
exemplo; proximum, sed tamen diversimi
est VIIL 400: „num barbara nobis est
ignota venus, quae ritu caeca ferarum
polluit innumeris leges et foedera taedae
coniugibus? thalamique patent secreta
nefandi", ibi sententia explicativa annec-
titur (fere: „dum patent" s. „accedit quod
p."). Non mirarer si L. dedisset: „Sardoas
etiam bella sparguntur in oras" (V. 118
„quippe stimulo").
66 A prava lectione pluSy quam a manu
prima soli A'et V habent, Bentleius profec-
tus, „nec plus Massiliam long. mess. ullae".
Sicilia et Sardinia subiectae antequam
Africa frumentum adveberet. Cf. Comm. E
lectione plus existit haec oppositioinepta:
nec plus, nec magis complerunt.
68 lunge: „Libye vix superat (eas), cum
cessantibus austris tulit magnum annum".
„Medius axi.s" est aequator, cf. ad II. 586,
Cum e septentrione nubes meridiem versus
pelluntur, imbres Africae fertilitatem affe-
runt. Comparetur quorundam sententia de
Nilo ad X. 239.
70 Avnus i. q. messis, sed post Augusti
demum tempus; hinc annona, x\t Pomona
a pomum, factum, quod primitivi {annus)
usum pro messe pepulit, donec archaistae
revocarunt: Varro in libris de Ee Eustica
hunc usum voc. annus ignorat, Cf, Gro-
novius, Diatr. Statiana p. 157 (267 Hand).
Infra 452 et certius exemplum IX. 437,
Stat. Theb. IX. 406, Silv. I. 3. 22, VaL FL
V. 423, Claud. XV. 57.
71 „Ubi — tunc— " BentL: haec ubi sunt
provisa satis, tunc agmina ductor''. Ductor
post duci merito displicet, sed non erat
duci sine libris mutandum, utf^Mcforposset
intrudi. Haec, nempe legati in Siciliam et
Sardiniam iam ante reditum in urbem
missi. Pro vulfum Heins. teslo Burm.
aliquando multum aut cultum.
73 „Ad urbem" AB, quod olini prohavi.
Caesar non ad urbemconstitit; triuniphus
dilatus est.
75 Florus de triumpho post Porapoium
victum II. 13 (IV. 2 Duker): „piimum de
Gallia triumphum trahens; hic erat Ifhe-
nus et Rhodanus et ex auro captivus
Oceanus".
90 M. ANNAEI LUCANI
Quas potuit belli facies! Ut vincula Rheno,
Oceanoque daret! Celsos ut Gallia currus
Nobilis et flavis sequeretur mixta Britannis!
Perdidit o qualem vincendo plura triumphum !
Non illum laetis vadentem coetibus urbes, 80
Sed tacitae videre metu, nec constitit usquam
Obvia turba duci. Gaudet tamen esse timori
Tam magno populis, et se non mallet amari.
lamque et praecipitis superaverat Anxuris arces,
Et qua Pomptinas via dividit uda paludes, 85
Qua sublime Nemus, Scythicae qua regna Dianae,
Quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam ;
Excelsa de rupe procul iam conspicit Urbem,
Arctoi toto non visam tempore belli,
Miratusque suae, sic fatur, maenia Romae, 90
„Tene, deum sedes, non ullo Marte coacti
Deseruere viri! Pro qua pugnabitur urbe?
Di melius, quod non Latias eous in oras
Nunc furor incubuit, nec iuncto Sarmata velox
Pannonio, Dacisque Getes admixtus; habenti 95
76 quos M, gaudet - amari (83) 1. Servius D. ad Aen. VI. 835, 84 anxj/ris M, arcem a
praecipites VGm, 85 pontinas (s. s. p) URc, quae Gi, 88 excessa U, 94 et iuncto —
pannonio (95) 1. Prisc. 286. 9 H, non T Prisc. (?), 95 getis M, getas A.
76 Potuit cf. ad II. 617. 84 Praecipifis iung. cum Anxuris; arx
77 Daret sc. in imagine pompae. «^^^ ^^ «^«^^^ ^'^^' Pr<^'<=iP^i'' manifesta
^ correctio est. — Ex ordme enumerat loca
77Verbacotiaerent: „ut(quomodo) Gallia i^xta Appiam sita: Anxur s. Terracinam,
nobilis et mixtaflavisBritannissequeretur paludes Pomptinas, Ariciara. Propo Ari-
celsos (triumphantis) currus". Quo ordine ^.^^-^ nemus erat sacratum Dianae Nemo-
oflFensus Bentl. : .,ut Gallica currus nobilitas rensi sive Tauricae, quae ab Oreste e
flavis anteiret mista Britannis". Non operae ciiersoneso Taurica huc transvecta dice-
est causas exponere futtiles. batur. Cf. Comraentum. Sacerdos, qui
79 Plura quam Gallos et Britannos. praeerat loco, rex dicebatur, cf. Suet. Cal.
Schol. Voss.: ^quia et victoria bellicivilis 35, Val. Flacc. II. 305, Ovid. Fast. IIL 271.
accessit" (ob quam triumphare non licebat). Inde regna. De Albano cf. VII. 395, de
Haskins: „Because he could not triumph Aricia VI. 74. Per regna malebat Heins.
for victory in civil war". Ergo quia de gS Et celsa Bentl. Superiora praeparant
Pompeio non potuit triumphare, non magis ^yj^^^ versum, quasi : cum loca illa transiis-
de Gallis? Abstrusa nec vera sententia! g^t, adscendit tumulura, rell. Asyndeton
. 80 Cantibus non male Oudend. nec refu- aptum.
tatus a Burmanno; „Tacito metu" Bentl. 92 „Deseruere tui" Heinsius; cf. IV. 655.
CoHs^eYrY Bentl.defenditcontraHeins.cow/7m^ ^^ ^^ iuncto" Prisc 1 1. quod fortasse
(ad Claud. Ruf. H. 427). Coetus de euntibus ^ jjj ^^^ e^stitit.
quoque, cf. Stat. Theb. VI. 131 (138), sed ' . .
attendas antitheton tacitae, et cantibiis 95 «Dacisre Getes adiutus" Bentl. ofle_nsi-
magis placebit. — Urbes, ad Appiam, cum onera fingens ut Arundelianum adiutus
Brundisio Romam peteret. defenderet.
PHARS. LIB. III. 76 — 109.
91
Tam pavidum tibi, Roma, ducem Fortuna pepercit,
Quod bellum civile fuit". Sic fatur, et urbem
Adtonitam terrore subit. Namque ignibus atris
Creditur ut captae rapturus maenia Romae
Sparsurusque deos, fuit haec mensura timoris: loo
Velle putant, quodcumque potest. Non omina fausta,
Non fictas laeto voces simulare tumultu,
Vix odisse vacat. Phoebea palatia conplet
Turba patrum. nullo cogendi iure senatus
E latebris educta suis. Non consule sacrae 105
Fulserunt sedes, non proxima lege potestas
Praetor adest, vacuaeque loco cessere curules,
Omnia Caesar erat, privatae curia vocis
Testis adest, sedere patres censere parati,
96nonpavidumG(tamg), 99capturus Gi, 101/estaM,festaUA, 102necAR, 104cogendi
more g, 105 producta TG (educta g), 107 „vacuociue loco cessare quirile 1, et legitliber
glossarum cod. Palat. 1773 f. 268^ = cod. S. Gall. 905 p. 813 (quurule)" Hosius. — Va-
cuaeque — curules Serv. D. Aen. XI. 384.
97 Tulit pro fuit Heins. Sententia: quod
victor Urbis civis est, non excindet eam.
(Si barbarus urbem caperet, vastaret).
09 j.Rapturus maenia" II. 653 „primo tot
maenia cursu rapta". VI. 269 „castella
rapit," I. 483 „iussamque — Urbem Romano
spectante rapi", „Ignibus atris rapere
maenia" intellegendum de omnibus aedi-
ficiis, nam homo Romanus absurdum esse
sentiret muros Servianos comburere, solido
lapide structos. Jever. conicit: „sparsurus
moenia, rapturusque deos", quo offensio
siqua est, non tollitur, Vulgo post deos
plene distinguitur, quod mutavi; senten-
tia: ut (quemadmodum) creditur urbem
capturus et incensurus, fuit haec mensura
rell. (i, e, apparet hanc mensm-am fuisse).
Invulgata uf, sive quasi, sive utpote inter-
preteris, inutile est, — Mensura rell. Nihil
tam atrox erat, quin putarent Caesare
esse dignum; nolebat tantum peccare, si
non posset, Mensura igitur est amussis,
ad quam exigebant malos rumores.
101 Fausta Pulmanno auctore Bersman-
nus; libri fesfa. Omina festa i. q. celebra-
tione festorum perspicua? At parum hoc
convenit cum simulare. Contra „fausta
omina" fingit populus ut ap. Tac. Ann.
V. 4, I. 35, ubi omina ab hominibus fiunt,
non divinitus offeruntur. Fausta Bentl.
quoque probat, festa Hos,
103 „Vix odisse vacat" i. q, signa dare
odii, Jeverenus: audisse. At non agitur
de Caesare verba faciente ; vulgatae etiam
oppositum „Iaeto voces simularc tumultu"
favet.
104 Caesar, privatus, non habebat ius
cogendi senatum; ipse tamen, non per
tribunos (qui libera rep, senatum interdum
convocaverant) id egit; cf. Caes. b. Civ. I.
32. Non est igitur cur more recipiatur;
iungenda verba cum proximis „e lat. ed.
suis.", quibus probabile est significari
patres e suburbanis villis a viatoribus
excitos. Vocabulum educere satis mite est,
sed tanquam de pecore. Alius senatus
extra pomoerium habitus convocantibus
tribunis Antonio et Cassio (DioXLI, 15. 2);
cf. 103 „Phoebea palatia".
106 Sedes satis ineptum foret, si cum
Bentl. esset intellegendum de sellis curu-
libus, omnibus paene occupatis ab insiden-
tibus, sed int. de sede Apollinis Palatini,
quod templura ab Augusto instauratum,
non conditum est, Supra 103 „Phoebea
palatia", Mons Palatinus, ut notum est,
Palatium dicitur ut laniculum.Capitolium,
Bentl, aedes. — Consule — consulari mnies-
tate, — „Locum cessere" (lu7) sine causa Jev.
Sellae curules remotae erant suo loco.
108 Curia insolenter pro vestibulo templi
aut loco quovis, ubi congregatur senatus,
Consulto reticet, Caesari tanquain senatori
licuisse verba facere, ctsi senatum habere
non licebat.
92
M. ANNAEI LUCANI
Si regnum, si templa sibi, iugulumque senatus no
Exiliumque petat ; melius <di> ! plura iubere
Erubuit, quam Roma pati. Tamen exit in iram,
Viribus an possint obsistere iura, per unum
Libertas experta virum; pugnaxque Metellus
Ut videt ingenti Saturnia templa revelli iis
Mole, rapit gressus et Caesaris agmina rumpens
Ante foris nondum reseratae constitit aedis.
Usque adeo solus ferruin mortemque timere
Auri nescit amor: pereunt discrimine nullo
Amissae leges, sed pars vilissima rerum 120
Certamen movistis opes, prohibensque rapina
Victorem clara testatur voce tribunus:
„Non nisi per nostrum vobis percussa patebunt
Templa latus, nullasque feres nisi sanguine sacro
Sparsas, raptor, opes. Certe violata potestas 125
111 exilumque Mi, melius quod 0 vulgo, 113 possent mbEU, possint ABVRGT, possit
M, 120 et VUcG (sed g), 124 nuUasque feres sine sanguine niro M, nostro VUT, sacro
ABvuG, 125 sparssas U.
110 Senatus pro suum necessarium erat
post sibi = Caesari. Exiliumve Bentl. non
recte.
111 Melius interpretantur : sc. „actum est".
Sine exemplo. Languidum vulg. quod. In
nota formula Di melius comparativus a
positivo non diiTert, cf. II. 537, Hor. Sat. EE.
1. 45. Quod videtur interpretamentum, quod
veram lectionem pepulit.
112 „Exit in iram" quam langueat sen-
tient qui explicationem Haskinsii, pro re
nata optimam, comparaverint: „Freedom
trying by one men's means whetherright
could resist might, ends by — causing a
dispute". Vide potius v. 133 (post verba
Metelli) „his magnam victof in iram voci-
bus accensus". Libertas libero ore Metelli
usa excitavit semel tamen Caesarem post
placidum senatum. Scripsit Lucanus, ut
puto : „tamen exciit iram". Cum scriberetur
saepe exire pro excire. e:sivit pro excivit et,
ut hoc loco exiit pro exciit, idque in extt
corruptum esset, versus suppletus est per
in. Cf. infra 291 „excivit populos", II. 48
„gentes excite feras". Casu factum quod
brevioris perfecti plane uva hjyov facti
exemplum non exstare videtur. Post iram
semicolon ponit Hosius.
113 Possint Bentl., Burm., melius quam
possent', quaerebatur in universum, non
tantum de eo tempore.
118 Vere importunam exclamationem
vocat Burmannus. Metellus non sibi custo-
dit argentum, nec culpandus; aurum ad
bellum necessarium partem vilissimam
rerum dicere est ineptum hoc loco. Nihilo
magis haec sunt curata quam quaeimper-
fecta reliquit poeta (lib. IV— X).
119 „Discrimine nullo" accipio „sine
ullius periculo". Minus apte Haskins:
indiscriminately.
122 Ductorem Bentl.
124 Sacro. Post „nostrum" v. 123 sacro
praeferendum; fortius est etiam „sanguine
sacro sparsas" (conspersas) quara nostro,
sro et nro confusa sunt.
125 Florus I. 45 (HI. 11. Duk.): „tribunus
plebi Metellus exeuntem ducem hostilibus
diris devoveraf (uempe Crassimi), errans
in nomine et confundens quod Caesari et
quod Crasso ante bellum Parthicum acci-
dit. Cic. Divin. I. 29 augurem et censorem
C. Ateium dicit, qui dirarum obnuntiati-
one M. Crassum retinere voluit. Sed tribu-
num tribunosve dicunt App. Civ. II. 18,
PHARS. LIB. III. 110 — 139.
93
Invenit ista deos, Crassumque in bella secutae
Saeva tribuniciae moverunt proelia dirae.
Detege iam ferrum ; neque enim tibi turba verenda est
Spectatrix scelerum : deserta stamus in urbe.
Non feret e sancto sceleratus praemia miles;
Sunt quos prosternas populi, quae maenia dones;
Pacis ad exhaustae spolium non cogit egestas,
Bellum Caesar habes". His magnam victor in iram
Vocibus accensus, „Vanam spem mortis honestae
Concipis, haud, inquit, iugulo se polluet isto
Nostra, Metelle, manus; dignum te Caesaris ira
Nullus honor faciet. Te vindice tuta relicta
Libertas I Non usque adeo permisceat imis
Longus summa dies, ut non, si voce Metelli
130
135
127 tribunitiae MAVUG, durae T, 128 emm tibi turba verenda est M, 130 e nostro
vulgo 0, 132 exustae UcT, 133raanaex-; in SiYSLutvid.JJ, 134 unam — conc. (135) 1, Laci.
ad Stat. Theb. III. 216, accessus Ai, vanam. M, 135 concipitis Lact., polluet M, 137 est
deest UC. reliqui relicta est, vulgo, 138 non — tolli (140) Prisc. 158. 33 H,
et Plut. Crass. 16, qui viatorem {untjQstTjv}
commemorat, quem augur non habebat,
et ritus quosdam in dirarum obnuntiati-
one ab Ateio adhibitos. Versu 126 Ista:
cf, ad V. 351 i. q. mea. Deos nempe ultores.
127 Xoverunt Bersm. et Grotius, voverunt
post Oud. vulgo, moverunt Damste cum
Guyeto; novere Bentl., qui novere piacula
dirae commendat. Idem sera; laeva Heins.
ad Sil. V. 660; scaeva Scaliger. Ad voverunt
couferunt VII. 359: „Decios— caput-voven-
tes", VII, 6-58: „vovitque sui solatia casus"
(ioc. dub.), Stat. Theb. VI. 137 „quis hoc
armis vovit scelus?" alia, quibus vovere
figurate est: „promittere, sperare". Hoc loco
de vera devotione agitur (cf, etiam Dio
XXXIX. 39), in qua aliquis, non res aliqua
devovetur. Moverunt et noverunt in deteri-
oribus aliquot inventa facile e uouerunt
nata. Expeditissima tameu sententia est
in moverunt. Nec incredibile est, librarium
iuxta dirae desiderasse vovere. Quod si
tueris, multo maiore opus est rautatione.
Saeva signiflcatione nihil differt a scaeva,
pro quo saepe ponitur, Ad que (Crassumque)
cf. IV. .519 {Nouit, uoluit, uouit conf. VIL 658),
128 Vereri i, q, aldtlad-ai, cf, Homericum
aidio/uai TQ&ag in Hectoris deliberatione,
130 Nostro i. q, publico, aiunt, Caesar
privatus est, sed tamen publica non sunt
tribuni; vere Bentl,: sancfo.
132 Ex U (exustae) Heins. exutae coni.;
arcis ad Schrad,; aedis ad augustae Jev.,
melius quam Bentl.: „hostis ad aerari",
„veram auctoris sententiam, si non et
verba" eruens, ut ipse dicit; bello (133)
Jev. Pax i, q. regio pacata, ut prox, versu
bellum pro regione debellanda, Exhaustae
raere poeticum ornamentum, nisi cum
Hask, per prolepsin accipias. Bellum est
opulentum, ut praeda onustum, pax suis
vivens per se exhausta. Qui mutat, Luca-
num corrigit, Cf, Stat, Theb, VH. 86, 87:
„pax ipsa tumet" i, e, mare pacatum
(Hask.).
138 Ductor Bentl. e deterioribus,
137 Est in flne versus omisi, multo gra-
vius h, 1. in exclamatione indignantis
omittitur quam additur. Saepius additur
a poeta eo loco versus, cf. 128, IV, 512,
804, II, 142, VI, 124. VII. 29, X. 267.
138 Permiscuit 0 et vulgo. In quo dubiuni
est, quid sit Jongus dies praeterlapsus. Nec
tempus postquam Caesar urbem reliquit,
nec post susceptum bellum civile praeter-
itura longus dies commode dicitur; nec ad
aetatem Metelli tribuni referri potest. Sic
Lucanus me iudice scribere non potuit,
quare Jevereni correctionera recepi.
139 Acerbo: melius est a Caesare vinci
quam a Metello servari. Serventur vulgo:
servantur melius convenitaflTectui loquentis.
94 M. ANNAEI LUCANI
Servantur leges, malint a Caesare tolli". 140
Dixerat et nondum foribus cedente tribuno
Acrior ira subit; saevos circumspicit ensis,
Oblitus simulare togam, cum Cotta Metellum
Compulit audaci nimium desistere coepto.
„Libertas, inquit, populi, quem regna cohercent, 145
Libertate perit; cuius servaveris umbram,
Si, quidquid iubeare, velis. Tot rebus iniquis
Paruimus victi, venia est haec sola pudoris
Degenerisque metus, nil iam potuisse negari.
Ocius avertat diri mala semina belli ! 150
, Damna movent populos, si quos sua iura tuentur.
Non sibi sed domino gravis est, quae servit, egestas.
[Protinus abducto patuerunt templa Metello.]
Tunc rupes Tarpeia sonat, magnoque reclusas
140 servantur Prisc. VE, serventur VG, 143 simulate T^, tunc vulgo 0, 145 cohercent
VRA, qua a, 146 Hic vers. in infima pag. in M, additus est adscripto SR (= supra
rescribatur) ; in textu inter 145 et 147 legitur DR (= describatur), 148 venia — pudoris
1. Serv. D. Aen. IV. 72, VI. 298, pavoris Serv., timoris Serv. ad VI, 149 non iam M,
150 otius A, avertet UVG, (avertent u), avertant B, 152 servi^ M, 153 postea add R.
141 „Dixerat at" Bentl. dubitanter Guyet. Gronovius Obss. p. 568,
IV. 5 multis exemplis probat avertere, ut
143 „Servire togae" Jev.; at simulabat h. 1., alibi saepius poni pro: „fraude, iniu-
togam, i. q. pacem (inermem) se velle ria in suam rem convertere." Subiectum
simulabat. Cotta Metelli in tribunatu col- est Caesar. „Mala semina belli" (irrita-
lega (cf. Comm.) distinguendus a Cotta in menta malorum Ov.Met. 1.140) sunt aurum
Sardiniam m. Maio a Caesare misso (cf. et argentum.
ad 59), Metello suadet, ut a proposito desi-
stat, ips.e quoque Pompeianus, non inter- 151 „Iacturam pecuniae curant populi,
cedit Cottae conciliatio a reliquis (Cic. Att. qui sui iuris sunt", unde contraria senten-
X. 4. 8. Caesare ipso I. 33 coll. 14. 1, Plut. tia huic loco apta innuitur: „qui serviunt
Caes. 35, Dione XLI. 17. 2. Orosio VI. 15. 5) eam non magnopere curant", i. q. tam
non memoratur. Eleganter et vere Bentl. gravis est nobis amissio libertatis, ut
V. 143 pro tum (tunc) substituit cum. pecunia abrepta nihili esse debeat. Sen-
tentia est speciosa, praesenti tempori ac-
145 .,Libertas populi oppressa, obnoxia commodata, non vera.
est libertati eius, qui oppressit; cuius
tamen retinebis imaginem, si libenter te 152 Cf. 58 supra: „nescit plebes ieiuna
subiicias imperanti." Schrevelius. Melius: timere". Egeni fame ad seditionem com-
quidquid libertatis populo superest, perit pelluntur.
refragando (libertate oris, naootjaia), cf,
Hask. Egregia sententia, Tacito digna. 1-53 Versum superfluum et lenem nimis
ante sequentia cancellis saepsi; ineptum
148 L q. haec sola est excusatio turpi- verbum abducto, idque de tribuno.
tudinis (turpis obsequii) quod coacti sumus „, _, . ,_ ^, ...■„ rr.,.^„,-o r^o^c
, ., , . .„/ -r, • • i.- 154 Tarpeia pro Capifolina. Tarpeia pars
(„nil potuisse negari"). „Paruimu3, victi _, ., ,. t „4. •'I i ^,.L
^" . ^ j ■ ,, j- /• •^. TD 4.1 ^A Capitolmi a Saturni templo aversa.
venia - pudoris" distmguit Bentl, sed A. ^ t t^- vtt irTo ^ j -, •
apte Romani victi dicuntur, ut intellega- ^ I^. Reclusas Dio XLL 17. 2 ryv ,yarAa.«y^«.
turnihileosiPOSSf,149.-„.A'o^iam"Hosius. c^t.xoU/ar, rriv ya^ y.Ulv oc vnatot etxov,
wonsQ ovx iiov tiai ns/.sy.eaiv avt avt^q
150 Avertant Grotius (z= abeant in malam /^j/orarT,9-at. Revolsas Heins.; sed stridor tue-
rem), Burm. (sc. Caesariani), avertant divi tur reclusas.
PHARS. LiB. m. 140 — 171. 95
Testatur stridore foris; tunc conditus imo 155
Eruitur templo multis non tactus ab annis
Romani census populi, quem Punica bella,
Quem dederat Perses, quem victi praeda Philippi,
Quod tibi, Poma, fuga Pyrrhus trepidante reliquit,
Quo te Fabricius regi non vendidit auro, 160
Quidquid parcorum mores servastis avorum,
Quod dites Asiae populi misere tributum,
Victorique dedit Minoia Creta Metello,
Quod Cato longinqua vexit super aequora Cypro.
Tunc orientis opes, captorumque ultima regum 165
Quae Pompeianis praelata est gaza triumphis
Egeritur; tristi spoliantur templa rapina
Pauperiorque fuit tunc primum Caesare Poma.
Interea totum Magni fortuna per orbem
Secum casuras in proeha moverat urbes. 170
Proxima vicino vires dat Graecia bello.
158 victa Mi, 159 pirrus U. pyrrus R, pirrhus V, quae g, 160 quo — auro 1. Acro
Hor. C. I. 12. 4' ), quod cB(MSilit"), aurum U (auro u). 164 quod c. 1. 1. [Max. Yict.] VI.
831. 6 *K, Cato M, 165 victima regum R, regna a, 166 triumphys M, 167 et 168 omissi
suo loco ad calcem pag. positi MA (in utroque ant. m. in M v. -iOns et 41us), intra
versus manu glossatoris U, 166 post 168 BE, corr. be, J67 egerit et U, ruina V,.
156 Xon tactus pro intactus, cf. ad V. 58. nus. Sic per quo alio transitur. Fabrlcius
Census latiore significatione cf. sqq. pecuniam pro redimendis captivis debitam
a Pyrrho recepit; eaFabricius nonprodidit
160 Regni Bern. et M sec. Steinh.; A, patriam, sed auxit aerarium. Versus ex
geminus Montepessulani, regi; E: regi', vulg. lectione non sine causa Burmanno
tacet mea coll. et Oudendorpii cui Boh.=M, suspectus, a Schradero probante Jeepio
regni Hosius lecepit, incertum qua senten- omissus. Lectio regno exstitit ex regi no',
tia; regno Oudend. falsa Acronis ad Hor. C. I. regni est falsa correctio toO regno. Ad attrac-
12 ]ectionedeceptus(„regno sive regi" Oud. tionem auro cf. YI. 683.
interpretatur). Aurum U (auro u). Haskin- ^ . . „.
sius: „aurum recusatum a Fabrieio mane- , ^^ -^^^^l~J^^'^ !.^P®.>^ aequora" Florus
bat in possessione Pyrrhi et una cum reli- ^" ^ ("^- ^ Duk.) Porcms Cato Cyprias
qua praeda iUatum est in aerarium post opeshburnis per Tibennumostiummvexit.
victoriam Manii Curii". Artificiose. Pyrrhus ^^^'^ ^^^ ^^^^^^, aerarmm P. R quam ullus
non erat dives, sed bellum trahebat im- triumphus implevif. post pubhcatum lege
pensa sociorum; aurum his postea devictis ^lodia regem msulae Ptolemaeuui. fratrem
P Aiiletjie
collatum in aerarium non a Pyrrho reli- • -=-""=»^^-
ctum poterat dici. Praeterea si \>qx Pyrrhus 167, 168 omissi in AMU, adsunt in RY,
et regi eadem persona significatur, uterque aliis. In prioribus suppleti sunt in marg. aut
versus eodem pertiuet, et quo corrumpit inter versus m. 2 sed antiqua. Cum nihil
anaphoram per octo membra v. 157-164 habeant a Lucani genore alienum etstruc-
continuatam, etmere relativam sententiam turae paene necessarii sint. casu ensomis-
explicativam annectit misere languentem. sos esse statuendumestetex familiaaltcra
Ad diversa pertinere debent hi versus (V) suppletos, cf. Mnem. XVIII. 13. Sunt hi
159. 160, aut posterior eximendus. Apte versus eximendi manifesto spuriis Mnem.
Galli dicerentur aurum reliquisse sibi ap- XIX. W. Soli sunt in I-III dequorumfide
pensum subito adventante Camillo. cf. Plut. propter consen.sum rautilorum MSS. dubi-
Cam. 29. Verum puto pro Pykkhls: Bkf.n- tatio est (nimirum omisais I. 436-440).
96
M. ANNAEI LUCANI
Pliocaicas Amphisa manus scopulosaque Cirrha,
Parnasosque iugo misit desertus utroque.
Boeoti coiere duces, quos inpiger ambit
Fatidica Cephisos aqua, Cadmeaque Dirce, 175
Pisaeaeque manus, populisque per aequora mittens
Sicaniis Alpheos aquas. Tunc Maenala liquit
Arcas, et Herculeam miles Trachinius Oeten.
Thesproti Dryopesque ruunt, quercusque silentis
Chaonio veteres hquerunt vertice Selloe. • I80
Exhausit totas quamvis delectus Athenas,
Exiguae Phoebea tenent navalia puppes,
Tresque petunt veram credi Salamina carinae.
lam dilecta lovi centenis venit in arma
172 cirrlia V, cyrrha rell. et vulgo, 173 parnasosque Mi Ai, 174 quos inpiger —
aqua (175) 1, Lact. Theb. VII. 340, boeolii V, venere A (coiere a), 175 schephisos M,
dyrce A, 176 populosque Mi, pisaeque T. 177 alpheos ]\IVU, alpheus A, sicanis U,
alpheis R, linquit AUBi. 178 trachenius M, 179 diopesque (s. s. r) M, silentis (corr. in
-tes)M, 180 selloe V. 181 dilectus MAURBG del. U, totus U, 182puppisMi, 183 saZa-
mina M, 184 tc g.
172 Confundit Phocidem et Phocaeam, cf.
ad V. 53. Pro vulg. Cyrrha dedi Cirrha
auctoribus Graecis obsecutus.
175 Themidos oraculum ad Cephisum
commeraorat Ovid. Metam. I. 379 Schol.
Voss., qui Tiresiae Orchomeuium addit.
De aqua eius in furorem agente nihil
comperi, Per Cephisum et Dircen alterum
septentrionalem, alteram prope Thebas
sitam, P.oeoLia satis indicatur, sed in se-
quentibus poeta recta excidit regione via-
rum; Elea Pisa multum abest a Boeotia,
Alpheus cst in Elide; haec ne ab imperito
quidem potuerunt ad Boeotiam referri;
Arethusam subter mare ex Alpheo Eleo
fluere poeta Romanus quivis ignorare
non potuit. Ut nunc est, duriter ex v. 174
coiere pracdicatum est supplendum. Itaque
Alpheus coit? Non fereudum,quoniamipse
fluvius ob oculos ponitur, non populi propin-
qui (Schol.). Suspicor versus 174 Boeoti — et
175 fatidica — post 178 (— Oeten) esse ponen-
dos, ubi transitum ad septentrionalem Grae-
ciam faciunt, versu autem 176 pro manus
substituendum nemus. ..Parnasus iugo mi-
sit desertus utroque, Pisaeaeque nemus".
Pisaea ost quam Graeci TIioaTLv appellant.
Loca sic sibi succedunt: Phocis 172, 173,
Elis 176 sq. Arcadia 177, Locris 178, (Boeo-
tia 174 sq., Epirus 179 sq., Athenae 181.
His tria nobilissima oracula Delphi, Olym-
pia, Do'\one tanguntur. Loca poeticis fig-
nientis i .obilitata coacervare studuit poeta.
Veteres Selloe fatidici mire interponuntur
181 Commentum: „Livius in primo libro
belli civilis [1. CIX] ait: nam Athenienses
de tanta maritima gloria vix duas naves
effecerunt." Delectus et dilectus perpetuo
confunduntur, hoc quoque loco; delectus
omnino verum puto, alterum si probatur
etiam diligere milites erit probandum;
deligit et diligit dux milites, sed sententia
diversa.
182 „Piraea — nav." Omnibonus et Gro-
novius Cbss. p. 27 (I, 3),, , Pimea tomoi nav."
Bentl. Versum 182 (exiguae — ) ante 181
{exhausit — ) coUocat Gron. 1. 1. p. 29. Nihil
mutandum puto, modo procul absit fabula
de Teucro et ,,ambigua Salamine", quae
nihil cum hoc loco commune habet. Athe-
nae ita degeneraverant, ut victoria Sala
minia vix fidem inveniret. Tres tamen
naves veterem gloriam vindicant; postu-
lant victoriam Salaminiam (Salamis) veram
haberi (credi). Phoebea navalia Heinsius
Advv. p. 2-58 de Rhodo interpretatur col-
lato V. 50, alii de Munichia, Phoebea
propter „Dianae Munichiae templum" (sic
Comm,), alii de ApoIIonia in Epiro, alii de
Actio intellegunt, cf. Strabo VII. 6. Aut
Rhodus aut Actium (prolepsi historica)
significatur.
183 Cur vetant pro petunt cum Burm. le-
gamus, nulla causa est. Naves illae exiguae
bonitate se commendare nec dedecori Athe-
nis esse potuerunt.
PHARS. LIB. III. 172 — 193.
97
Creta vetus populis, Gnososque agitare pharetras 185
Docta, nec Eois peior Cortina sagittis.
Tunc qui Dardaniam tenet Oricon, et vagus altis
Dispersus silvis Athaman, et nomine prisco
Enchelidae, versi testantes funera Cadmi,
Colchus et Hadriaca spumans Absyrtos in unda. 190
Penei qui rura colunt, quorumque labore
Thessalus Aemoniam vomer proscindit lolcon —
Inde lacessitum primo mare, cum rudis Argo
Miscuit ignotas temerato littore gentes,
185 cnosasque M (g s. s. m. 2) U (o ra. s.), parethras A, 186 gort- AGr, cort. rell.
etiam g, -tyna VQMAR, -tina TG, cf. VI. 214, 187 quid hardaniam A, dardanicam u,
189 encheliae — Cadmi 1. Lact. ad Stat. Theb. III. 290, enchelidae V, encheliae rell. vulgo,
caesi g, 190 colchis et hadriacas — undas vulgo, absyrtus M, assirtos V, absyrtos AUG,
apsistos U, absirtidos c, cholcis Ui, 192 proscidit M, 193 sequebatur in A v. 211 (Iliacae — )
alia manu deletus, unde? 0 ad 192.
185 „Potens populis" Bentl, ^Aptare pha-
retras" Bentl.; propius erat „ag. pharetris"
sed cf. VII. 767.
186 Eois i. q. Parthicis.
187 Ab Heleno Troiano
Comm.
conditam sec.
188 Athaman scripsi cum Bentl., vulgo
Athamas, falso a librario, cui heros Atha-
mas in memoria haerebat, substitutum;
Athamanes populas Epiri; cum forma cf.
Acarnan, Atintan et alia ethnica.
189 Vulgo Encheliae. Cadmi (in eyx^^^^
anguem, pro s/iv, e;ftJvav, conversi) et
Harmoniae posteri; a Strabone 'Eyxiksioi
dicuntur VII. 326 C, ab aliis 'iiy/sAer?,
a Steph. Byz. ''EyxsUai, quae forma errore
ab acc. vocabuli iYXB?.ug — ?.(ag ficta. No-
men latine sonare debebat EncheUi, et
Encheliae hoc uno loco et Mela III, 160 ex-
stat. Scripsi cum V Enchelidae. — Pro funera
Bentl. sibila, etiam Stat. Theb. L 227, ubi
funera est, temere mutans.
190 Plin. IIL 151: „(insulae) Absyrtides
Graiis dictae a fratre Medeae ibi inter-
fecto Absyrto; sunt in mari lonio" cf.
Pape i. V. MtpvQtiq. Codi:es: „Colchis et
Hadriacas spumans Absyrtos in undas".
Colchis alii de regione ad pontum Euxi-
nura, alii de Colchinio (Plin. IIL 144 „01ci-
nium, quod antea Colchinium dictum est
a Colchisconditum"); neutrum probandum.
Grotius cum Micyllo adiectivum fera. pu-
tat, scribitque Absyrtis, probat Bentl., du-
bitans tamen an versusspurius sit. Fluvium
esse aliquem Absyrtum nemo dixit vete-
rum nisi Vibius Sequester ex hoc loco, vid.
Reland, ad Vib. p, as Oborlin. Cogitandum
igitur de insula, quod si est verum,
„Hadriaca — in unda" legendum ; spumat in
undas fluvius, qui incurrit in mare, in
unda insula, ad quam mare cautibus repul-
sum spumas agit. Ante spumans littera s
iterata est, inde undam vocabulo Hadria-
cas accommodantes undas fecerunt. Insula
„venit in arma" (ut Creta supra, 184 et alibi
pro incolis), h. 1., ut vere Bentleius, inter
Enchelidae et qui rura colunt v. 191 ferri
non potest. Minus durum si nomen personae
Absyrtus cum codd. legitur, quare „Colchus
(= Colchius) Absyrtus" scripsi. „Absyrfus
spumat in unda" pro: „insula de eius no-
mine dicta" y.ay.6::ti?ov dicere licet, modo
ne propterea neget quis a Lucano potuisse
proficisci. Cf. VL 365.
191 Et, quod ante Grotium huic versui
praeponebatuf, deest in omnibus MSS. et
Fheneon Heins, ad Ovid. Met. XV.8;32 („est
lacus Arcadiae, Pheneon dixore priores"
cf. Stat. Theb. IV. 291) et post dubitanter
Adv. p. 257. Duram synaloephen non licet
obtrudere Lucano, contra usum poetarum,
qui praeter Verg. Georg. IV. 355, semper
recte vocabulum trisyllabum fecere (Grae-
cum est TJtjvsio;) cf. ipse Lucanus VI. 372,
377. Cum copula abesse debeat, restat ut
credamus poetam excidisse constructione
incohata et post parenthesin 193— 197prae-
dicatum („ruunt in bollum" vel sim.) omi-
sisse, aut excidisse versum ante 191, quod
probabilius; eo enim offensio asyndeti
tollitur.
192 Aesoniam Heins. quia Haemoniam
sit superfluum.
194 Ignotas non visas antea in freto
Pagasaeo. Heroes erant e diversis locis
collecti, inde miscuit, sine causa imbuit
7
98 M. ANNAEI LUCANI
Primaque cum ventis pelagique furentibus undis 195
Conposuit mortale genus, fatisque per illam
Accessit mors una ratem. Tanc linquitur Haemus
Thracius, et populum Pholoe mentita biformem.
Deseritur Strymon tepido committere Nilo
Bistonias consuetus aves, et barbara Cone, 200
Sarmaticas ubi perdit aquas, sparsamque profundo
Multifidi Peucen unum caput adluit Istri,
Mysiaque, et gelido tellus perfusa Cayco
Idalis, et nimium glebis exilis Arisbe.
Qaique colunt Pitanen, et quae tua munera Pallas 205
Lugent damnatae Phoebo victore Celaenae,
Qua celer et rectis descendens Marsya ripis
Errantem Maeandron adit, mixtusque refertur.
Passaque ab auriferis tellus exire metallis
198 pholoen Mi, 199 bello ub, 200 coni Mj, conae U, 201 ubi perdit M, linquit
G (perdit g), 202 abluit T, allinit G (alluit g), 203 moesiaque MAUGT, misia g (lam)
V, 204 arisba M, arispe U, 205 pltanan c, 206 damnatae — Celaenae 1. Lact. Theb.
TV. 186, Cilaenae M^, 207 qua - adit (208) 1. Prisc. 202 14 H; et rectis - adit (208) L
Lact. Theb. IV. 136, mars.z.a M, marsia A, marsea a, 209 auferis R.
Jev. et ignaras id. — Gurgife Bersmannus unum multifidi Istri adluit Peucen, spar-
et Schrad., cf. Val. Flacc. 1.801 „indignatos sam profundo", in quo sparsami. q. asper-
temerato littore reges". Id. I. 627: „teme, sam, profundo i. q. aqua maris. Multo
rare rudentibus undas". Temerare 1. q. minus toleranda alia explicatio, qua ante
violare; littus, vacuum antea et lacitum, perdit subiectum est ,,unum caput Istri".
impletur armis et quasi mari praeripitur. Sparsamque profundo tamen corruptum,
Argo = expeditio Arg. Ceterum cf. VI. 800. nam molesta est interpretatio supra pro-
,^^ ^, ., ^ , .. ^ posita, et altera, qua sparsa profundo sit
196 Conposmt tanquam par gladiatorum ^^ispersa inmari" nonLatina est. Desidero
^- • • senteniiam „properansque profundo"(=i: in
197 L q. novuiu genus mortis accessit pi-ofundum); unum ostium festinatinmare
superioribus. Jev. : „mor.s uda". Non vidi ^i proximum.
magis! cf. Stat. Theb. 1. 109 „et populis 203 Moesiaque exstitit ex mesiaque, quod
mors una venit. habet T, idque ex primitivo misiaque, quod
,„„ _ ., „ -r, X, • j -T. a prima manu unus V. Moesia h. I. aiie-
199 „Tepido" sqq. Bentleius:<re»if^tscom- . , . ^_, . . . .
• i..L T. 77 T, • . .> ^T- num m plerisque. Omnia in proximis ex
mittere hello Pugmaeis assuetus aves". Ni- » • -at-
, ., , A -^ i. ■ -D ii • A-Sia Minore.
hil plane desidero, et miror Bentleium.
Strymon solet committere grues cum tepi- '^^^ ^'^^^^'^ ^g"°^^' ®* substituissem Aeolis
dis Nili accolis; nempe Strymon mittit (Ortelius), nisi plura satisfacerent: Lz/dias,
aves, quae pugnam ineunt cum Nilo (Nili Daedahs, Attalis, cf. Burm.
accolis). Committere = componere ad pug- 20-5 De cortamine inter Apollinem et
nam. Res ex Homero nota dc gruibus Minervam agitur, in quo cum Phoebus
avdqctoi TJuyiuaioiai (povov y.ai y.fioa (psQovaai:. Celaenarum iudicio vicisset, Pallas suc-
Fluvius. ut locus quivis, poetis dicitur censens munus aliquod (oleas, Schol.) civi-
facere ipse quae fiunt in eo. bus praeripuit. Sic Schol, Voss. et Comm.
rem, puto,ex ipsopoetadivinantes, Marsyae
202 Caput est h.l. ostium, cf. ad IL 51. fabula cum Pallade nihil commune habet.
Significatur unus locus 200—202, ubi Cone
influit in Istrum et Peuce insulaest: Cone ^08 Refertur quasi repetens vestigia cum
non amplius suas (Sarmaticas) aquas ha- Maeandro.quiitque reditquevias,et, yentu-
bet, sed fundit in Istrum ; reliqua sparsam- ^'^'^ ^^^P^^^t undas", Ovid. Metam. VIII. 164.
que e. q. s. sic expedienda: „et (ubi) caput 209 Pactolum e specu prodire signiflcat.
PHARS. LiB. III. 19-4 — 227. 99
Pactolon, qua culta secat non vilior Hermus. 210
Iliacae quoque signa manus perituraque castra
Ominibus petiere suis, nec fabula Troiae
Continuit, Phrygiique ferens se Caesar luli.
Accedunt Syriae populi: desertus Orontes,
Et felix (scit fama) Ninos, ventosa Damascos, 215
Gazaque, et arbusto palmarum dives Idume.
Et Tyros instabiiis, pretiosaque murice Sidon.
Has ad bella rates non flexo limite ponti,
Certior haud ullis duxit cynosura carinis.
Phoenices primi, famae si creditur, ausi 220
Mansuram rudibus vocem signare flguris.
Nondum flumineas Memphis contexere byblos
Noverat et saxis tantum volucresque feraeque
Sculptaque servabant magicas animalia linguas.
Deseritur Taurique nemus, Perseaque Tarsos, 225
Coryciumque patens exesis rupibus antrum,
Mallos, et extremae resonant navalibus Aegae.
210 1. Acronis cod. y Hauthal epod. 15. 20, pactalon M, 211 delevit A {cf. 194), antea per
signa a et b hunc versutn post 212 posaerat, pos^ 193 BE, 214 accedunt s. p. 1. Lact.
Theb. VIII. 366, 215 ventura Damascus 1. Probus IV. 20. 24 K, ninus a, minos M (ninos
m), ventura Prob., 216 et — idume 1. Serv. Georg. III. 12, idyme MR, ydume U,
220 et 221 1. Isidorus I. 3. 5., magnis pro famae Z. ap. Ts., magni, de'eriores Is.. ansis Z,
Siusidet. Is., 221 1. C. ad v. 715, vocem rudibus Is., 222 byblos (per y) AMR, 224 scul-
taque T, maicas T, 226 coriciumque MARV, antro Mi, 227 sonant R, eiae g.
215 Vulgo „sic fama". Recepta debetur proxime ad polum borealem accedit, diri-
Heinsio Adv. p. 259. „Sic fama" de re du- gunt, Graeci minus recte ad ursam maio-
bia, „scit fama" de re inclita dicitur. Cf. rem s. Helicen, quae, paulo a polo romotior,
Stat. Theb. H. lOS „iamque ille novis (scit maiorem motum habet et incertius indi-
fama) superbit 1 conubiis", et alia ap. Heins. cium praebet. Res saepe notata Arato 36,
Bentleius proponit: „et felix sic fama ni- sqq., Germanico inArateis 47„Sidoniamque
7nis, prunosa Damascus", quia Ninus iam ratem numquam spectata fefeliit", Manil.
deletaerat, et Damascus non ventosa; talia oOl „Poenis haec certior auctor | non appa-
corrigere est laterem lavare. rentem pelago quaerentibus orbem" {non
^ apparentem i. q. absconditum) Ovid. Fast.
217 Insfabilis „terrae motu (cf. Sen. Q. jjj^ ^^^^ ^^f^.^ ^^ yjjj ^^- ^^te certior
N. VI, 1.13) aut quoniam Dido inde naviga- ojnigsum secl. Sine causa igitur Grotiu..:
vit". Comm. Furtasse propter Novam ^^^^ ^^^^^ ^lli^,,^
Tyrum. "
218 „Non flexo limite ponti" i. q. non ^20 „3/a://s si creditur" voluit Z qui ap.
flexuoso itinere ponti, sed recta. li qui ^^^^: ^'^9ms dedit.
navigant secundum indicia n.aris, puta 224 „Magicas linguas", dicta sacerdotum.
promuntoria et aiia, oculis procul in mari ^. „ , ^.^ ... ,
. , . i V ■ ■ 22o Persea longe repetitum epitheton:
oblata. non sequuntur brevi.ssimam viam. „ . .. r .. ,, ^ -mt ^
•p. ..fo^c. /7w .^^f .«• -ifT 1- Perseus interfecit Medu.sam; Medusae san-
jjortassti fluxo et ci. VI, l-o. ., . r^ ,-, m • .
gume probiluit Pegasu.s, Pegasus Tar.si.in
219 Nullis populis certior est cynosura terram decidit. AmmianusXIV. 8. 3: „hanc
i. e. nullus populus magis confidit ea. (Tar.sum) condidisse Perseus memoratur",
Phoeniccs in navigando cursum secundum f-utasse coniciens ex epitheto. Idem Schol.
cynosuram, ursam minorem, cuius cauda Voss.
100
M. ANNAEI LUCANI
Itque Cilix iussa, iam non pirata, carina.
Movit et Eoos bellorum fama recessus,
Qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe 230
Ostia nascenti contraria solvere Phoebo
Audet, et adversum fluctus inpellit in Eurum;
Hic, ubi Pellaeus post Tethyos aequora ductor
Constitit, et magno vinci se fassus ab orbe est,
Quaque ferens rapidum diverso gurgite fontem 235
Vastis Indus aquis mixtum non sentit Hydaspen,
Quique bibunt tenera dulcis ab arundine succos,
Et qui tingentes croceo medicamine crinem
Fluxa coloratis adstringunt carbasa gemmis,
Quique suas struxere pyras, vivique calentis 240
228 idque AB, iusta vulgo, luxta c, 229 extremos G (eoos g), 230 orbae J^., 231 ho-
stia A, 232 attoUit Eg., 233 te thyos, supra te: ger M m. 2, tethios U, 234 s. e M.
se vinci V, passus G (fassus g), est om. U. 235 diviso VUMg diverso G, pontem m,
pontum VU (fontem u), 236 1. Isidorus XIII. 21. 12, ydaspem R, 237 duces Mi, 239 co-
doratis Mi, coronatis E.
228 lussa cum Heinsio Adv. p. 261 scripsi
pro vulg. in 0: iusta, quod interpretantur:
non praedante. At „iusta carina" significare
debet aut potest certe (eoque ambiguum
esset): plene structa. Magis intellegerem
e. g. de Salaminia, sed quis probaret, hanc
aut Paralum iustum navigium dici, et
tamen magisferendum esset. lussa est quae
patitur imperium alienum, quod non facit
pirata. lam non ut saepe i, q. non amplius,
cf. Hor. 0. I. 4. 3, IV. 12. 3, Hand ad Turs.
III. 130.
231 „iSrascenti Phoebo" Bentleius, ut Lu-
canum aliquatenus defendat contra Scali-
gerum, interpretatur do „regione orientis";
quasi Ganges solus extremae Asiae opposi-
tus dicatur. Scaliger deplagacoeliorientali
recto acceperat, Eurus hic non inter Orien-
tem et Meridiem (ZO), sed orientalis ventus
est, cf. Gellius H, 22. 11.
233 „Post Tethyos aequora i. q. ut teti-
git mare, cf. ad VI. 145.
233, sq. Hos versus spurios putat Guyetus
quia in „aliis" sit „et magno se fassus ab
aequore vinci est". Nimis praefidenter, ta-
men scabra est oratio, nam post hic verbum
aliquod sequi debebat. Puto legendum:
„consHterat magno". De plq. perf. post ubi
cf. Kuehner II. p. 900.5. Melius esset victor
ante vinci se, et confnnduntur ductor et victor
saepius. Post234 oratio abrupta resumitur;
reliqua usque ad 241 (ro^ros) cohaerent cum :
„movit fama recessus" v. 229, in quibus
offendit qui 237 e correctione restitutum,
ut bibunt haberet subiectum expressum,
(quo opus non est) progwa. Secuta sunt 233
et quiet 240 quique, pro quibus verum puto
et qua, quaque.
235 Vulgo (liviso. Bentl. „quaque petens
rubrum diviso gurgite pontum". Cortius:
qua feriens —pontum". De fluvio sermonem
esse apparet ex epitheto rapidum. Diverso
ex G (s. s. diviso) recepi. Diverso = remoto ;
significatur ipse Hydaspes. Fontem i. q.
aquam.
237 „Indicam intellegit harundinem ex
qua hodie fit saccharum, quod olim non
fiebat, sed aqua duntaxat exprimebatur
ad potum". (Salmasius Exercc. Plin.)
„Arriano /iif?.t to y.aXduivov to Isyoiuivov
adxxaQi", cf Schrevelius et Triller ap. Cort.
ad li. 1., Usener ad Comm. Plin. XII. 32
„saccharum — mel ex harundinibus col-
lectum". Saccharum non pulvis siccus, ut
nobis, sed spissus liquor, quasi mel. Cf.
etiam Marquardt Privatalt. p. 448.
238 Tingere Cathaeos Indoscrinem et ve-
stes Strabo XV. 30 med. narrat, et uxores
in rogo cum viris comburi, de quo Ciceronis
locus in Tusc. notus. Q. Curtius VIII 9. 32
„apud hos (sapientes Indiae) occupare fati
diem pulcrum, et vivos se cremari iubent
quibus aut segnis aetas est aut incommoda
valetudo"; cf. ib. § 21 et 24. De fibulis
gemmeis 239 alibi non inveni.
PHARS. LIB. III. 228 — 253.
101
Conscendere rogos. Pro! quanta est gloria genti,
Iniecisse manum fatis, vitaque repletos
Quod superest donasse deis! Venere feroces
Cappadoces, duri populus non cultor Amani,
Armeniusque tenens volventem saxa Niphaten. 245
Aethera tangentis silvas liquere Cohatrae.
Ignotum vobis, Arabes, venistis in orbem,
Umbras mirati nemorum non ire sinistras.
Tunc furor extremos movit Romanus Orestas,
Carmanosque truces, quorum iam flexus in austrum 250
Aether non totam, mergi tamen adspicit Arcton;
Lucet et exigua velox ibi nocte Bootes ;
Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla
241 focos Rg, 242 ingentisque Ui, 243 diis VT, 244 amanni MAVUgR, 245 saxa
tenentem (9. s. nifatem) V, 246 cohatrae MABU, coatrae VRT, coarae c, 247 igno-
tum — sinistras (248) 1. Hyginus grom. I. p. 188, 10 Lachm., invisum Hyg., 249 extremos
MG, romanos Mi, horestas T, 250 iam flexus AVUMGRT, 252 velox — Bootes L Isidorus
de nat. rer. XXVL 5, lucet in U, 253-255 1. Servius Aen. VL 795.
241 „Quanta" medium vocabulum; quam
exigua laus donare diis, quod tibinimium
est. Bepletos enim i. q. satiatos.
244 Nunc ante Grotium; libriomnes non:
Amanus culturam non patitur. Nunc defen-
dit Haskins: „since Pompeius' conquest;
they now cultivate the soil instead of being
pirates". Sed iam Pharsalicis temporibus
omiseraat piraticam. Mire Jeveren.: „duri
populus nunc ultor Hamani" legens inter-
pretatur de ludaeis etiam tunc quotannis
Hamanum caedentibus ad Mordechai ulti-
onem.
246 Coas'rae ante Grot. qui Coa^rae dedit;
sic vulgo, Choatrae Bersmanni tres et
Colb. vetus. Graecum vocabulum non exstat,
nec est ap. Plin. VI, ut Grotius dicit, certe
§ 19 hodie Cetae.
248 Sinistras. Sinistrorsum a mane ad
vesperum paulatim moventur umbrae ei,
qui infra tropicum meridionalem colloca-
tus est, contra nobis, qui supra tropicum
sept. sumus, cf. IX. 538, sq. Non per num-
quam interpretabatur non male Grotius,
cf. Palmerius p. 917 Oudend., Plin. VL 87
rem turbat.
249 Oretas Grotius,' i2p«'ra; Strabonis (cf.
Arriani Anab. VI. 21, Indic. 22. 10, 25. 2),
significari ratus, non motus laesa quanti-
tate. Eosdem Plinius IL 184, „Oretum mons"
designare potest;alii quoque, Oudendorpio
laudati, quantum apparet, primam produ-
cunt. Itaque restitui cum Hosio traditam
lectionem. Olostres lectionom commemorat
ex uno Grotius.
250 Duces vulgo, truces correxit Bent].
de feritate Carmanorum conferens Strabo-
nem XV. 727 C 1013 Mein. Non duces soli
ibant. Devexus ex uno Bersm. Grotius
(= declives), deflexus Aldina, Weise. lam
usurpatur in enumeratione, ubi terminus
aliquis cito tactus esse significatur ; iam per-
ventum ad hemisphaerium australe. Bentl.
assensum non inveniet: „quorura it de-
flexus".
251 „Videt Arcton non totam quidem.
sed tamen aliquatenus mergi". Qui magis
meridiem versus habitant, nusquam Ursam
vident, quemadmodura meridianus polus
nos latet. „Exigua nocte" i. q. parte noctis.
„Aether adspicit" i. q. ii qui sub aethere,
coelo illo habitant. Bentleius v. 252 (lucet — )
spurium existimat propter ihi male ad
duces relatum.
253 Bentleius Lucanum correxit v. 255:
„<runcatt procederet ungula ca^jn". Credidit
Lucanus Aethiopiam tam austrum versus
sitam esse ut nullum sidus Zodiaci ei
immineret, nisi Taurus crure uno extra
Zodiacum promincret; itaque Lucanus pu-
tavit esso Taurum signum australe, cum
contra sit horeale. Sine causa hunc erro-
rem sustulit Bentleius. Taurus in zodiaco
prolapsus prominente crure uno designa-
tur, in quo extremo una stella eat, quae
iam apoeta flngitur supra Aethiopiam esse.
102 M. ANNAEI LUCANI
Signiferi regione poli, nisi poplite lapso
Ultima curvati procederet ungula Tauri; 255
Quaque caput rapido toUit cum Tigride magnus
Euphrates, quos non diversis fontibus edit
Persis et incertum, tellus si misceat amnis,
Quod potius sit nomen aquis. Sed sparsus in agros
Fertilis Euphrates Phariae vice fungitur undae, 260
At Tigrim subito tellus absorbet hiatu,
Occultosque tegit cursus, rursusque renatum
Fonte novo flumen pelagi non abnegat undas.
Inter Caesareas acies diversaque signa
Pugnaces dubium Parthi tenuere favorem, 265
Contenti fecisse duos. Tinxere sagittas
Errantes Scythiae popuU, quos gurgite Bactros
Includit gelido vastisque Hyrcania silvis.
Hinc Lacedaemonii, moto gens aspera freno,
Heniochi, saevisque adfinis Sarmata Moschis, 270
Colchorum qua rura secat ditissima Phasis,
Qua Croeso fatalis Halys, qua vertice lapsus
254 lapsa Ui. post hunc versum iterabatur 244, nu7ic erasus AB, 258 inc, est VGT, 259 par .
sus A, 260 fertiles Mi, fingitur Ui, 262 cursusM, renatus m, 263 undasMi,undisrell,
266 cont. f. d. 1. Schol. ¥033. ad VIII. 360, contentus Schol., deos corr. in : duos, s. s. populos, M.
269 et moto T, lacedemonia c, populosM, 270 haenioci M, mochis T, 272qua verticeMi.
i. e. Aethiopiam premere. Cf. omnino deli- 266 „Fecisse duos" caeso Crasso ex tri-
neatio in Grotii Arateis ad p. ^^b. „Non umviris fecisse duumviros. Satis inepte.
prem. — poli" i. q. non iaceret sub ulla Cf. I. 106 „bellum victis civile dedistls".
parte eclipticae. Polus procirculo, regio^^ro Nihil luvat Jeverenus: suos et A.Schaefer,
directione, nec austro nec borea, rell. Ce- (diss. Monast. a. ]836) p. 17, sq.: „ser\:asse
terum pendent 253-255 a movit 249. duos", i. q. observasse duos. Poetae lusus
256 Quaque i. q. et eos (movit 249) qui ^st Ovidio dignus, satis tamen certus e
habitant, qua -. Non curanda vitia geogra- ^0^° l^^^^to. - L nxere Hems. ad SU. IX. 13.
phica:simplicissimainterpretatio verborum Contra Bentl. confert „spicula tmcta^vene-
non diversis est. eisdem. V. 259 sedsm. op- °^« 0^' P^^^' ^^' ^^' ^^' ^'''^' ^^^' ^^' ^"
posita sunt verbo misceat, non coniunguntur
sedutrumqueflumensuispartibusfungitur, 267 Bactros fluvius, Curtius, VII. 4.31,
Euphrates vice Nili. - Ceterum si misceat StraboXI. 11. 2 (p. 516 C), Vib. Sequ. (Geogr.
est in perpetuum afontibusinde; nonhinc ^i^- ed. Riese) p. 147: „Bactros Scythiae
sequitur, Lucanum Pasitigrin ignorasse, ^^^^s Hyrcanos alluit".
ut putat Burmannus.
261 De Tigri idem Nero Imp. Schol. Voss. 269 Lacedaemonios ex lasonis expeditione,
adh.l.,Baehrens,fragmentapoet.Lat.p.363. ducibus aurigis Castoris et Pollucis, Heni-
ochorum regionem incoluisse fama ferebat,
263Vulgo undis, utsubiectum ad ahnegat ^^^^^^ -^I. 2. 12 (p. 496. C). - „Bocto freuo"
sit tellus V. 261. TJndas Mi (correxit 1» m. Bentl.
aut coaeva), non A, nec ex mea coll. g. Recepi :
flumen non recusat maris consortium. In ^70 Moschis Plin. VI. 13 „(Phasis) oritur
vulg. flumen abundat. ^j-^ Moschis".
265 Ancipites ^ro pugnacesBQXiW. quoniam
Parthi tunc non pugnabant: 271 Laetissima Heins. in marg.
PHARS. LIB. III. 254 — 284.
103
Rhipaeo Tanais diversi nomina mundi
Inposuit ripis, Asiaeque et terminus idem
Europae, mediae dirimens confinia terrae,
Nunc hunc, nunc illum, qua flectitur, ampiiat orbem.
Quaque fretum torrens Maeotidos egerit undas,
Oceanumque negat solas admittere Gades
PontuB, et Herculeis aufertur gloria metis;
Hinc Essedoniae gentes, auroque ligatas
Substringens, Arimaspe, comas, hinc fortis Arius,
Lcngaque Sarmatici solvens ieiunia belli
Massagetes quo fugit equo, volucresque Geloni.
Non, cum Memnoniis deducens agmina regnis
275
279
278
280
273 riphaeo MAVUGR, ritheo T, 276 huc (ex hunc) M, huc UAEG vulgo, hunc Vg.
illum, VMg illuc UAEG, 277 qnaque - maeol. 1. [Proh.] IV. 228.22 K, maeotidas ABCE,
279 negant 0 vulgo, negat G, 280 hinc ef sidoniae M, esidoniae AB, et sidoniae VUERCG,
281 1. Prisc. 72. 26 H, subsMngens M, hic Mi, animasphe (s. s. r) R, armaspe T, 282, 283 T in
marg. a 1 m., 282 sarmai^td M, sermatici T, 283 massagete G (-tesg), 284 meoniis T,
273 Riphaeo (ripheo) 0 et vulgo, aspi-
ratione, ut saepe, in secundam syllabam
proiecta, ut apud Graecos tenuis etaspirata
locum mutant ut /CaP.///Jtbv et XaXy.tjddn;
al.; Graecum vocabulum est 'Pirtaia IJQt]
unde „Rhipaei montes" et aspiratione male
mutata Riphaei, id quod Hosius dedit
[Riphaeo).
Ib. Diversi, rell. alteri ripae Europae no-
men, alteri Asiae dedit, itaque muncli i. q.
partium mundi. Quoties nomina imponebat,
toties diversi mundi nomen eligebat. Ita
quodammodo singularis excusatur.
275 „Medio dirimens confinia tractu"
Bentl., non intellegens, quid sit terra media.
Medius coni. Hosius, recte opinor, quam-
vis non necesse. Saepe per hypallagen
media dicuntur quae rem quampiam me-
diam includunt. Horatius C. III. 27. 27
„mediasque fraudes l palluit audax". Val.
Fl. VII. 103, „raedios Inter deserta paren-
tes". Infr. VI. 313 „exire (?) e mediis potuit
Pharsalia fastis".
276. „NnncA8iam nuncEuropamampliat,
prout flectiturincontrariampartem". Quod
si rectum, (ut orbis sit terrae, non flumi-
nls) absurda est lectio vulgo recepta hvc
illuc, quasi orbis terrarum sic augeri posset.
278, 279 Versus transposuit Postgate,
Mnemsoyne N. S. XIV p. 439 et Usener;
V. 277 MaeoHdas Heins., Oudend., Bentl.;
undae (Maeotidos) Gronovio adscribitur;
utraque lectio inventa, quod Maeotidos
genetivus quo referretur dubium esset;
sed caesura iam satis docet ad iindas per-
tinere. Kegani Heinsius Advv. p. 276, Bur-
mannus, Hosius.— Bentl. : „et vetus Herculeis
aufertur gl. m. | oceanusque negat solas se
admittere Gades". In vulgari versuum ordine
minus recte: pontus egerere dicitur/^re/tm,
undas, inepta appositione, etinsolenterfrg-
tum ipsum egeri, quae oflensio non tollitur
lectione „fretum Maeotidos undae". In
recepta supra lectione fretum apparet sub-
iectum, undas obiectum esse, Bosporus
Cimmerius emittit undas Maeotidis in
Pontum Euxinum, quas accipit ex Oceano
Boreali. Porro iungendum „oceanumque
negat — Pontus". Oceanus Atlanticus per
columnas Herculis influitin mareMedium.
280 Et Sidoniae iibri praeter A et Bern.
(esidoniae) ; in 'Metin rasura. Vulgatam resti-
tuit Heins. ad Val. Fl. VI. 95 e fragm. S. Ger-
manensi Issidoniae praebente, cf. Sylloge
Epist. III p. 459. „Essedones gentes. Pulmanni
duo; cf.Val. Fl. VI. 750. Veram lectionem inve-
nit posteaBentl, in ,,Colbert. vetere etRegio"
diverso a nostro Regio qui et sidoniae habet,
281 Ad apostrophen cf. I. 30, III. 101.
Distringcns Heins.
282 „Solvens ieiunia" cf. Ov. Metam. V.
535, Fast. IV. 607.
283 „Quo fugit equo" sanguinecaesi equi,
qui eum avexit. Caesura non quinaria fe-
minina, sed septenariaposte</uo, ubidistin-
guendum.
104 M. ANNAEI LUCANI
Cyrus, et effusis numerato milite telis 285
Descendit Xerxes, fraternique ultor amoris
Aequora cum tantis percussit classibus, unum
Tot reges habuere ducem. Coiere nec umquam
Tam variae cultu gentes, tam dissona volgi
Ora. Tot inmensae comites missura ruinae 290
Excivit populos et dignas funere Magni
Exeguias Fortuna dedit. Non corniger Ammon
Mittere Marmaricas cessavit in arma catervas,
Quidquid ab occiduis Libye patet arida Mauris
Usque Paraetonias Eoa ad littora Syrtes. 295
Acciperet felix ne non simul omnia Caesar,
Vincendum pariter Pharsalia praestitit orbem.
Ille ubi deseruit trepidantis maenia Romae,
Agmine nubiferam rapto superevolat Alpem
Cumque alii famae populi terrore paverent, 300
Phocais in dubiis ausa est servare iuventus
Non Graia levitate fldem, signataque iura,
Et causas, non fata, sequi. Tamen ante furorem
Indomitum duramque viri deflectere mentem
286 descendit M, perses vulgo, persis M persis A, xerses T, 288 coire A, 290 mersura
a mixtura u, 291 excivit pop. 1. CGl, V. 196, populos et M, sed ABi (et a), 293 barba-
ricasRG, (marmaricas rg), marmaridas var.lect.G, 295 faretonias C, 296 semelMAVUg,
simul GH, 299 1. Prisc. 328. 18 H, super evolat M, Alpen C, 303 [fata] M (add. m 2).
2S5 „EfFusis numerato milite telis". Nemo expeditio in Croesum significatur. Memno-
tradidit nec intellexit, nisi Schol. Berol.: 'nus i. q. orientalibus.
„non potuerunt numerari, sed quisquecen- 290 Mer i. e. mersura A m. 2 in marg.,
tenarius misit sagittam". Quod a nullo ^^^^ propter dativum nunc (cf. Mnem.
auctore vetere traditura e coniectura pro- ^j^. 26) improbo. Minus displicet mfx^um
fectum puto, aeque acScholion Voss.,quod .^ ^ ^^ mistura i. e. admixtura cladiPom-
videapudOudend.Conieci:„eflusismn&mto •• ^i^^^^^sae ruinae); sed vostcomitesnon
Zumme telis". Jeverenum videoproponere: ^.^^^ ^^^^^ missura, in eo enim latet
umbraio sidere, quo coniectura mea flrmatur .^^ admixtionis notio. Ruinae est dativus;
ex parte: numerato etuMBUATO admodum ^^ ^^mittere aliquem comitem Magno" sic:
similia, cum praesertim B et U centies i^mensae illi ruinae Pompeii (=z Pompeio
confundantur. De sole obscurato telis Per- j-uenti)
sarum omnia nota. ' . x ,i.
296 Semel vmcere est ita vincere ut altera
286 Tres duees memorantur Cyrus, Xer- victoria non requiratur pro imperfecta
xes, Agamemnon. Pro A'erxes yulgo Perses; prima; simul vincuntur hostes divisi ab
cum saepius J^erses in codd. sit et Cyrus initio, qui solent requirere plures pugnas.
aeqne Perses ac X., correxi A^erxes cum Alterum h. 1. requiritur. Simul h. 1. G. et
Grotio; locus, ne vel sic quidem nimis Heinsianus tantum. sed perpetuo confun-
perspicuus, in valgata lecticne admodum duntur simul et se^nel, cf. index Weberi, si
obscurus. Cf. ad 11. 672. A^erses h. 1. Tauri- tanti. Saepe semel esse i. q. nos : eens voor al
nensis. In vulg.lectornonpotestnon verba notura. Clara exempla H. 147. VIH. 707,
de una expeditione accipere, et ita Ben- VI.824. Heins.incollationesuimanuscripti
tleius scribens contra historiam: „Cyrus — addidit „lego: ne non simnl". Nenon= ut,
descendif Perses de eodem dictum". Cyri cavit fortuna ut simul orania acciperet.
PHAKS. LiB. ni. 285 — 327. 105
Paciflco sermone parant, hostemque propinquum 305
Orant Cecropiae praelata fronde Minervae:
^Semper in externis populo communia vestro
Massiliam bellis testatur fata tulisse,
Conprensa est Latiis quaecunque annalibus aetas.
Et nunc, ignoto si quos petis orbe triumphos, 3io
Accipe devotas externa in proelia dextras.
At si funestas acies, si dira paratis
Proelia discordes, lacrimas civihbus armis
Secretumque damus. Tractentur volnera nulla
Sacra manu. Si coelicolis furor arma dedisset, 315
Aut si terrigenae temptarent astra Gigantes,
Non tamen auderet pietas humana vel armis
Vel votis prodesse lovi; sortisque deorum
Ignarum mortale genus, per fulmina tantum
Sciret adhuc caelo solum regnare tonantem. 320
Adde quod innumerae concurrunt undique gentes,
Nec sic horret iners scelerum contagia mundus,
Ut gladiis egeant civilia bella coactis;
Sit mens ista quidem cunctis, ut vestra recusent
Fata, nec haec alius committat proelia miles, 325
Cui non conspecto languebit dextra parente,
Telaque diversi prohibebunt spargere fratres?
305 pacifero UGRB, pacifico VAM, 309 conpressa C, 310 quo H, 312 a,t M, 319 per
fulmina — tonantem (320) 1. Acro C, III, 5. 1, fulmina, M, flumina c, 320 sonantem AB,
322 iQhers A, 323 gladiis. egeant M, egeant gladiis T, 325 commitat et commititis
(328) M, comitetur V, 326 dextra parenti M, 327 proibebant Ui.
305 Pacifero minus aptum, quoniam non- „tractentur volnera cliva sacra manu". Dei
dum bellum exarserat cum Massilia. In suavolnera curent. DIUA et NULLA non
memoria haerebat librariis e 300 „nubi- valde diversa confusis ll et u.
ferum".
320 „Coeli solio" Bentleius. Solmn, non
813 Latebras pro lacritnas Guyetus, cogi- alium, cui fulmen non proprium sit.
tans de perfugio victis parato. Claud. de
4° Hon. cons. 271 „(monebo) cunctis tua ' 324 Sit non est concessivus {si sit), ut
gentibus esse 1 facta palam nec posse dari Bentleio videtur, cum quo non recte con-
regalibus usquam | secretum vitiis." veniret apodosis, post concessivum enim
„si recusent gentes" sequi debebat: tamen
314„Secretumquedamus"malumusdeliis yos soli satis valetis. Contra memorato
tacere, ut parum honorificis. auxilio exterarum gentium pergit:utinam,
Ib. „Nulla manu" iungendum. Abstineat qyod vix credibile (quidem), scelerum so-
manus mortalis a rebus deorum i. e. Ro- cietatem recusent, vol sic tamen satis erit
manorum. Haec fere requiritur sententia. miseriae, quod fllii patribus oppositi erunt.
Sed nudum mayius non potest significare
„humana manus", nisi dii non habeant raa- 327 Omissum conspecti e sup. versu sup-
nus. Nulla interpolatum videtur ; coniicio: plendum.
106 M. ANNAEI LUCANI
Finis adest rerum, si non committitis illis
Arma, quibus fas est. Nobis haec summa precandi :
Terribilis aquilas infestaque signa relinquas 330
Urbe procul, nostrisque velis te credere muris,
Excludique sinas, admisso Caesare, bellum.
Sit locus exceptus sceleri, Magnoque tibique
Tutus, ut, invictae fatum si consulat urbi,
Foedera si placeant, sit, quo veniatis inermes, 335
Vel, cum tanta vocent discrimina Martis Iberi,
Quid rapidum deflectis iter? Non pondera rerum,
Nec momenta sumus; numquam felicibus armis
Usa manus patriae primis e sedibus exul,
Et post translatas exustae Phocidos arces 340
Moenibus exiguis alieno in littore tuti,
Inlustrat quos sola fides. Si claudere muros
Obsidione paras et vi perfringere portas,
Excepisse faces tectis et tela parati,
Undarum raptos aversis fontibus haustus 345
Quaerere et effossam sitientes lambere terram,
Et, desit si larga Ceres, tunc horrida cerni
329 haec nobis TGi, 331 que velis M, 333 exeptus c, 334 est inv. T, sic R, 335 fae-
dera U, sic R, 337 non - sumus 1. Serv. A, X. 528, quod T, 338 non momenta Ai,
339 us.a M, e sedibusU, a sedibus rell. vulgo, 340 phocidusU, 345 haus^itsM, austis
Ti, frontibus U, 347 ceres expunxit ef coma s. s. b, cernes V, cernis a.
328 „Finis adest orbis et imperii, si non 336 ,, Vel, cum" i. q. vel nunc (foedera non
arma datis iis, quibus fas est gerere" (i. probans) debes nobis abstinere.
e. civibus, sed exteri^) Grotius, cui Bentl.
assentitur: „id est his, qui putant sibi 339 „Exul a primis sedibus" i. q. inde a
licere bellum gerere civile, sine quibus Pi"i"^is sedibus semper errantes (nusquam
necessario bellum civile interibit." Hoc patriam mvenientes), „e sedibus exul" i. q.
est, quod Galli: et le corabat cessa faute P^l^^-^ ^ sede. Haec lectio praestat, si
de combattants. Premitur non una diffl- (^t oportet) e sedibus cum exul iungitur,
cultate haec explicatio: secundum eam ^in cum numquam cohaereret, a esset
nonnullis fas est bellum civile gerere, praeferendum.
porro sententia est intricata, qua nihii 340 Cf. ad V. 53. Exhaustae coni. Burman,,
nisi axioma quod aiunt continetur: sine infaustae Jever., aras id. Non ab erroribus
civibus non est bellum civile. huius generis liber Lucanus; in dubiis
_-,„ „ , -_. . . , or> \T,-i,^i abstinendum. Arces sc. novos muros ; no-
333 Exemptus, Hems. Advv. p. 82. Nihil „, ,.„ ^ '
„ ^ . r^ i.c. c\ » A ^ vam Phocaeam aedincaverant.
opus; cf. Sen. de Const. Sap. 9. 4 ,,dum
sapiens iniuriae excipitm-". Ambiguitas 346 Quaerere sc. effossa terra; quaerere
aeque in exemptus est. Sententia clara, i. q. arcte sequentibus adhaeret.
' ' 347 Stat, desit coni. Burm.; iuvat horrida
334 Invitae, Heins., Bentl., quod invictam cerni Withof ; (pendet „carpere" a „parati"),
dicere urbem discordia distractam non „tunchorridacerni, foedaquei-eZ/^wQ-i, macu-
oporteat. Legato supplicanti Roma sem- latoattingeremorsu" Bentl. ; „si/br^eCeres"
per invicta est. id.; larga est epitheton ornans veluti
PHAES. LiB. III. 328 — 369. 107
Foedaque contiagi maculato carpere morsu.
Nec pavet hic populus pro libertate subire
Obsessum Poeno gessit quod Marte Saguntum. 35o
Pectoribus rapti matrum, frustraque trahentes
Ubera sicca fame medios mittentur in ignis,
Uxor et a caro poscet sibi fata marito,
Volnera miscebunt fratres, bellumque coacti
Hoc potius civile gerent". Sic Graia iuventus 255
Finierat, cum turbato iam prodita voltu
Ira ducis tandem testata est voce dolorem.
„Vana movet Graios nostri fiducia cursus.
Quamvis Hesperium mundi properemus ad axem,
Massiliam delere vacat. Gaudete cohortes: 360
Obvia praebentur fatorum munere bella.
Ventus ut amittit vires, nisi robore densae
Occurrunt silvae, spatio diffusus inani,
Utque perit magnus nullis obstantibus ignis,
Sic hostis mihi deesse nocet, damnumque putamus 365
Armorum, nisi qui vinci potuere rebellant.
Sed si solus eam, dimissis degener armis,
Tunc mihi tecta patent? lam non excludere tantum,
Inclusisse volunt. At enim contagia belli
348 maculato attingere UABEc, aftingere M, maculato corpora VEG (in ras), 350 1.
Schol. vet. luven. XV. 93, gessit quae nec arce schol. luv,, quo MiG (quod mg), 352],
Probus IV, 226, 4 K, ignes M, mittantur A, 354 miscebant U (correxit rec, m),
355 fala G (graia g), 357 testatur Heinsianus, 359 in axem ABi (ad a), 360 mass.
d. v, 1. Servius D. A. IV. 132 et VI. 60, choortes M, 362 amitit U, denso MB, robora
VG, 363 occurrant ABiEu difusws MA, 365 deese M, 366 rebellant M (re a ra 2)
AUGR, rebellent Vu, vincti R, 367 [si] U (add. m. rec).
(iiodioQo:. „Sunt horrida cerni — corpora" 362 „Robore densae" probat Bentl. con-
DorviHius, Carpere emend. Grotius, inven- ferens Silium III. 442 „iamque per et
tum postea in uno Rott. Burmanni, tribus colles et densos abiete lucos". „Robora
Cortii ignotis. Affingere in Paulinis q. d, densae" Grot., Oud., sed huic magis placet
debilius est et post contingi inopiam ver- ..robore denso", quod non miror. Eodem
borum probat, non propriam Lucano, qui in redit „denso robore silvae" et „densae
diversis versibus, non eisdem, idem vo- robore", sed huius potior est auctoritas.
cabulum repetit, De metro cf. Trampe Robora autem raolestum est sive substan-
p. 16. AfJingere Hos, tivum regens habetur, sive appositum^ et
exstitit eo quod „densae silvae" genitivum
349 Paveat poxmlus Heins, rati sunt.
350 Quod passum est Heins, Sed factura
(res gesta) est, quo respicit: mortem sibi ^„„ -.■r j . -^
intulit civitas. Eo refutatur quoque Bentl., ^^66 Nostrorum pro armorum coniecit
probans ouae Bentlems. Armorum est genitivus ob-
iectivus, arma i, e, bellum nobis praeripi
355 Hic Heins.; bellum hoc civile est putamus (cum lucro et gloria). Nisi pro si
mutua caedes intra nioenia, non positum.
108 M. ANNAEI LUCANI
Dira fugant: dabitis poenas pro pace petita, 370
Et nihil esse meo discetis tutius aevo,
Quam duce me bellum". Sic postquam fatus, ad urbem
Haud trepidam convertit iter, cum moenia clausa
Conspicit, et densa iuvenum vallata corona.
Haud procul a muris tumulus surgentis in altum 375
Telluris parvom diffuso vertice campum
Explicat; haec patiens longo munimine cingi
Visa duci rupes tutisque aptissima castris.
Proxima pars urbis celsam consurgitin arcem,
Par tumulo, mediisque sedent convallibus arva. 380
Tunc res inmenso placuit statura labore,
Aggere diversos vasto committere colles.
Sed prius ut totam, qua terra cingitur, urbem
Clauderet, a summis perduxit ad aequora castris
Longum Caesar opus, fontesque et pabula campi 385
Amplexus fossa, densas tollentia pinnas
Cespitibus crudaque extruxit brachia terra.
lam satis hoc Graiae memorandum contigit urbi,
Aeternumque decus, quod non inpulsa neque ipso
371 tucius M, 373, 374 A in inf. pag., 373 hsiud M, tunc vulgo, tum AV, 374 om.
Bi, 375 aut C, muro C, 376 parvo diffusum Rg, 378 rupis Mj, 379 conscendit MAB,
(consurgit m), 380 par tumulo M, 381 tunc res M, 382 diverso. M, diversos AB,
diverso EUVig. vastos EUVigcB, 383 orbem Ui, 384 produxit g, 387 exstrux bra-
chiatexxdi M, 388 gratiae C, 389 nec MAG, neque MRVU, in ipso U.
373 Alacritas narrationis violatur vul- inclusum s. arcem mediae erant convalles
gato tunc, eodem tempore accessus erat v. 380. Concrescit coni. Hosius coll. IV. 10
et conspectus; tunc languet. Igitur Bent- et Avieno, Descr. Orb. 485, ubi de montibus
leianum cuni, natum e tuyn, recepi. dicitur concrescere, excrescere. Me consurgit
374 „Circuit et densa" Heins. °0" offendit.
375 CrescenUs Bentl., quod consurgit se- .
quitur versu379.PafMZMmproparmmv.376 382, sqq. A castris utroque usquead
idem, putans hoc pugnare cum difTuso ver- ^are aggeres, brachta, duxit, mcludens
tice, sed id significat summum tumulum P^aeter urbem pascua, quae mtrmsecus
non fuisse acutum sed planitiem quandam fo^sa a moenibus separabat. Colles sieBaent
effecisse; patulus non est aptura epitheton s^P^a descripta cumulus et rupes 37o, 378
verticis sed camporum. recipiendum esset hinc 377, sed possunt
plures et ahi significan. Nam ex Caesare
377 Tumulus ita situs erat, ut undique q^^^ u ^^ ^^^ ^^ collibus vicinis non agit,
plena loca haberet, quae una cum tumulo jjijjji ^Q^y^ potest. De arce v. 379 cf. ib. :
munimine cingi possent. Jeverenus: ,Mnc pj^j-g 3^^ q^^e ad arcem pertinet, loci na-
patiens", reli. Bentleius distinguit etlegit: ^ura et valle altissima munita". Commit-
„haec, patiens - cingi, visa duci rupes ^^^g gg^ coniungere. Curtius IH. 1. 13 „nisi
tutis aptissima castris", omisso que. At tenuediscrimenobsisteret(vulgo: obiceret),
„haec rupes" =: tumulus. q^^ae nunc dividit maria (terra), commit-
379 „Urbi" Heins., minus bene; inter teret". Caes. B. G. VH. 22. - Brachia to«un<
tumulum castrorum et alterum moenibus pinnas i. q. ostendunt, erigunt.
PHARS. LiB. III. 370—408. 109
Strata metu, tenuit flagrantis in omnia belli 390
Praecipitem cursum, raptisque a Caesare cunctis
Vincitur una mora. Quantum est, quod fata tenentur,
Quodque virum toti properans inponere mundo
Hos perdit Fortuna dies! Tunc omnia late
Procumbunt nemora, et spoliantur robore silvae, 395
Ut, cum terra levis mediam virgultaque molem
Suspendat, structa laterum conpage ligata
Artet humum, pressus ne cedat turribus agger.
Lucus erat longo numquam violatus ab aevo,
Obscurum cingens conexis aera ramis, 4oo
Et gelidas alte submotis solibus umbras.
Hunc non ruricolae Panes, nemorumque potentes
Silvani Nymphaeque tenent, sed barbara ritu
Sacra deum, structae diris feralibus arae;
Omnisque humanis lustrata cruoribus arbor 4u5
[Si qua fidem meruit superos mirata vetustas]
Illis et volucres metuunt insistere ramis,
Et lustris recubare ferae, nec ventus in illas
390 strato M (corr, m. 2), fragiantisM, 397 suspendant vulgo 0, ligatam vulgo 0,
398 humum M, 400 ramus V, 404 diris altaribus vulgo 0.
390 Stagnantis Heinsius. lauro" i. q. cincta habens ; loca vacua circum-
dabant opacae arbores, lucem paene exclu-
392, 893 Quo utroque versu coni. Burm. ^^^^gg^ ^^^.^^^ i^ca videtur dixisse sub dio
Quantum non est: „quam exiguum»(Burm.) ; ^^^ ^^^ conspicitur. Umbras (401) loca um-
magnum erat properanti fortunae moram ^^^^^ similiter a cingens suspensum; ea
inicere. „Vincitur una" sc. Massilia. erant gelida, cum soles (radii solis) alti-
897 Ut artet v. 898 subiectum haberet, tudine arborum longe submoti essent. Lux
dedi suspendat nempe terra, pro suspendant. ^^^^ ^^^^^' ^mbrae gelidae.
Terra remotius, sed gravius subiectum, cui 404 „Sacris feralibus" Grotius secundum
adhaeret virgultaque. Humus est fluxa ma- Bersmannum qui „m. scr. sacris feralibus"
teria, quod optime caret epitheto, unde annotat; reiiqui omnes „diris altaribus"
liyata praeferendum, sic quoque melius cf. VI. 432. Discrimen inter altare et ara
haec terra et artet per ligata cohaerent. tam saepe neglegitur, ut putidum sit ea di-
Bentl.: „ligatam | arctet humum pressus, stinguere; struere aras habet certura et
nec cedat turribus agger" paulo obscurius. definitum usum, nec pro tns^ruere usurpatur,
Suspendere, fulcire, et est verbum fere nec s^nicfus pro ins^ruc^MS, ubidearasermo
techuicum: „suspenso fm-culis ab hostibus est. Haskins: „basements with— altars built
muro" Liv. XXXVIIL 7. 9. „Tellus ligneis uponthem"; hocestacsiquisdicat: structa
columnis suspenditur" Plin. NH. XXXIII. terra aedificiis. Non dubitavi recipere fera-
68, unde „pendent anabathra tigillo"' apud libus; „diris fer.' est dativus neutr.
luvenalem 7. 46. Levis terra opposita com- ^ Sique" coni. Peerlkarap ad Aen. v.
pactae videtur (nos: slap, los). jj^ p^ "293 g^ Bentl.. rara iunctura. Mihi
^riA r^w /•£•,. -o ii * 1 versus suspectus. Quid eniin admiratio
400 „Obscurum e/yiciens' Bentl , non mtel- vci.^ut -.u^h^'-^ .',. -^ , , „ „„^ ^^
, , . " V •• T5 deorum huc facit? Quid vetustas cura re
legens „lucus cmgens obscur jm aera . Poe- "^^ "" . t „ „„^,..,1^
^. x^-,j. vv praesenti tunc et Lucanum uno saeculo
tica est ratio loquendi pro: „habens ramos ^ . ^^
cingentes(circumdante.s)", utdicaturaliquid an ece en 1 .
facore id quo:l in eo fit: „cingens tempora 407 Insidere Burm.
110
M. ANNAEI LUCANI
Incubuit silvas, excussaque nubibus atris
Fulgora; non ullis frondem perflantibus auris 410
Arboribus suus horror inest. Tunc plurima nigris
Fontibus unda cadit, simulacraque maesta deorum
Arte carent, caesisque extant informia truncis.
Ipse situs putrique facit iam robore pallor
Adtonitos ; non volgatis sacrata figuris 415
Numina sic metuunt: tantum terroribus addit,
Quos timeant non nosse deos. lam fama ferebat
Saepe cavas motu terrae mugire cavernas,
Et procumbentis iterum consurgere taxos,
Et non ardentis fulgere incendia silvae, 420
Roboraque amplexos circumfluxisse dracones.
Non illum cultu populi propiore frequentant,
409 excusaque A, 410 aures Ai, fulgora R, 411 arboribus — inest 1. Serv. A. I. 165
412 frondibus m, 413 trunce?s M, versus m. ant adscriptus, U, 415 attofos s, s. ni (2 m.)
M, 417 timeant... nonM, 421 draconis ABi, circumflexisse G, circumfluxisse g, fulsisse
T, 422 populi cultu VU.
410 Yulgo praebentibus. Fronde CortiiLS,
sc. horrorem, dubiometro etdurastructura,
sed recte intellegens, quid loco deesset. Ar-
bores sponte moventur, sine vento. Horror
lenis motus est foliorumsivetremulusmo-
tus; is vento solet excitari, sed in luco Mas-
siliensi nascitur sine auris s. ventis. Conieci
perflantibus. Bentleius, ut postea vidi, qua-
tienHbus. Haskins explicat: „horror suus
inest arboribus praebentibus frondem non
ullis auris", ut tam auris, quam arboribus
dativussit;itaqueprae6en^2&Msetaunsiuxta
collocata dativi sint sed non iungendi, quod
durum. Ausus sum perflantibus recipere
quodper etprae lineae unius positu tantum
differunt: p p, eoque confusio facilis. Mi-
nus probabilia puto : rajJientibus, agitanti-
bus, laedentibus alia apud Oud. et Burm.
414 Sifus sordes, neglectus, tantopere
diversus a vulgari cultu et nitore. Paedor
pro pallor Bentl. sine causa; quae colorem
amiserunt et mucida sunt pallida dicuntur^
ut h. 1. stipites illi putres, goava ; propter
neglectum signorum iram divinam metuunt.
415 Attonifos Bon accolas,ut"W"eisius dicit,
sedobiectumestgenerale. Deindeiunge: non
sic metuunt numina sacrata vulgari flgura.
417 Timeas prius Cortius; videant Jevere-
nus. Sine causa. Sententia confirmat supe-
riorem: tantopore metus augetur, si timen-
tur ignota. lam = porro.
419 Commentum: „utrumque miraculum
est: et procumbunt sponte et surgunt",
Consurgere pro regerminare vix recte Wei-
sius.
420 Cf. Seneca Thyest. 673, sqq. inter por-
tenta: „quin tota solet | micare silva
flamma et excelsae 1 ardent sine igne".
421 Circumfl.uxisse ut defendat Cortius
affert VI. 408: „(Python) Cirrhaeaque fluxit
in antra", quod dicitur de undante serpen-
tis motu, id quod hoc loco non usu venit,
nam serpens arborem circumdat, motusque
ille est helicis, non fluctuum. Claud. II
(non III) Stil. 366 „malumcircumflua vestit
pampinus'', quocum comparandum repere
de plantis dictum. Minus huc facit (Has-
kins) Stat. Theb. VI. 540 „chlamys circum-
flua limbo Maeonio", quod aptum estlanae
flexiV)iIi, cuius plicae tam mobiles sunt
quam undulae,utcum dicitur „pedes vestis
defluxit ad imos". Aequabilem serpentis
motum allapsus quoque continet; circum-
labor non de serpente extat. Nec Graece
&,ii(pixv^slg de serpente, sed de somno et
clangore, qui undique ad aures allabitur.
Valde suspicor Lucanum dedisse circum-
lusisse.
4221. q. nonpropelucumhabitant. Distin-
guendum post deis, nonpost ^ene^: „incolae
(semper) cessere deis, sacerdos ipse, cum
Phoebus, rell. Nempe ne deum meridiantem
aut nocturno sopore excitet, cf.Theocr, 1. 15.
PHARS. LIB. III. 409 — 443. 111
Sed cessere deis. Medio cum Piioebub in axe est
Aut caelum nox atra tenet, pavet ipse sacerdos
Accessus, dominumque timet deprendere luci. 425
Hanc iubet inmisso silvam procumbere ferro;
Nam vicina operi belloque intacta priore
Inter nudatos stabat densissima montes.
Sed fortes tremuere manus, motique verenda
Maiestate loci, si robora sacra ferirent, 430
In sua credebant redituras membra securis.
Inplicitas magno Caesar torpore cohortis
Ut vidit, primus raptam librare bipennem
Ausus et aeriam ferro proscindere quercum
Effatur merso violata in robora ferro: 435
„Iam ne quis vestrum dubitet subvertere silvam,
Credite me fecisse nefas. Tunc paruit omnis
Imperiis non sublato secura pavore
Turba, sed expensa superorum et Caesaris ira.
Procumbunt orni, nodosa inpellitur ilex, 440
Silvaque Dodonis et fluctibus aptior alnus
Et non plebeios luctus testata cupressus
Tunc primum posuere comas, et fronde carentes
423 merlio - Inci (425) 1. Serv. Georg. IV. 400, medio — axe et: sacerdos — deprendere
1. Schol. Bern. Georg. IV. 4ul (teste Hosio), 424 tenet tunc ipse Serv., 425 acces-
sum Serv., 427 priori M, priori AB£, 428 montisA, 430 robora s-acra M, 431 securis M
(corr. in — res), 432 1. Prisc. 473. 5 H, terrore AUG, torpore Prisc. g cum rell., choortes
M (ut saepe), 433 vibrare a, bibennem UMi, 434 aereatn M (e ex corr.) c, 435 et fatur
s
GB, misso T. 439 suspensa glossa in U, 441 dodonis maG, dodone (e corr. in, i) U,
dodones rell. et vulgo, 442 1. Lact ad Stat. Theb. IV, 460, piebeos Lact.
429 Renuere Heins., „sed sontes tenuere sam movere, vibrare est movere ut emittas
manus" i, e. cohibuere, Bentl., cui non manu; prius de gravi pondere bipennis
assentior, fortes non ad virtutem sed ad aptum h. J. Sil. It. V. 293 „fronti librare
robur h, 1, pertinere contendenti: quae securim".
manus non tremebant in proelio, nunc
deficiunt dum arbores caedunt. 434 Bentl. : „aeriara properans prosterntre
„_ ,^ quercum", negans proscindere pro evertere
iS2 Magico pro magno nonmaleali- esse latinum, sed h. l.proscmrfere significat
quandoBurra. -rerroredefenditBurm„^.r- laedere, violare. Aereus (per e) etiam I,
pore Bentl. conferens V. 434 „alto torpore ggg -^
ligata", Burra. „implicitas terrore" dici posse
negabat, ^^^ Dodonis Cortius coll. „Dodonidaquer-
433 Vibrare M sec. Steinh., de quo du- cum", Val, FL 1. 302. Sine dubio recte;
bito propter Oudendorpii contrarium testi- „Dodones silva" pro Dodonaea ab usu cul-
monium,proptorABE,etmeamcollationera. tioris linguae abhorret, ut nenio nescit.
Quod addit b ex p ex confusione proximi De ultima producta vid. ad I, 642. Silva
bipennem p ex b (vid.supra) forta.sse natura. rjualis Dodonae est, nonpote.stdici Dodones
Utique praostat librarc, i. e. rem pondero- silva.
112
M. ANNA.EI LUCANI
Aamisere diem, propulsaque robore denso
Sustinuit se silva cadens. Gemuere videntes 445
Gallorum populi, muris sed clausa iuventus
Exultat. Quis enim laesos inpune putaret
Esse deos? Servat multos fortuna nocentis,
Et tantum miseris irasci numina possunt.
Utque satis caesi nemoris, quaesita per agros 450
Plaustra ferunt, curvoque soli cessantis aratro
Agricolae raptis damnum flevere iuvencis.
Dux tamen, inpatiens haesuri ad moenia Martis,
Versus ad Hispanas acies extremaque mundi
lussit bella geri. Stellatis axibus agger 455
Erigitur, geminasque aequantis moenia turris
Accipit; hae nullo fixerunt robore terram,
447 putsiret U, 450 iamque satis G, 451 pZawstra M, cessantis M_ 452 flevere M, annum
vulgo, 0, 455 stellatis — accipit (457) 1. [Servius] A. IX. 527, 456 aequates M (n s. s.),
aequantis VUG, turris G, turres rell.
444 „Verbere denso" Heins., sed „robore
denso" iungendum cum seqq.: silva non
procidit sed cadens arbor stante alia sus-
tenta est, ut post procellam in silva videre
licet.
448 Magnos f. nocentes Markl. ad Stat.
Silv, III. 3. 68. Prox. versu Heins. adscrip-
sit „noscunt vel poscunt". Non opus; vacat
diis tantum nocentibus succensere, si pau-
peres (wisen) suntdum potentes, ut Caesar,
vindictae exirauntur. Ad miseris int. nocen-
tibus e sup. versu. Geterum Jeverenus:
„servat melior f.".
450 Sat est Bentl., quo non opus, cf. Heit-
land ap. Haskins p. CVIII a. Omittitur
post ubi, IX. 109, 500, post ut potuisse omitti
etiam sine exemplo credendum.
452 Annum vulgo, cf. supra ad v. 70.
Locuscorruptus; iungunt: „agricolae fleve-
runt annum soli cessantis aratro", quod
eleganter vertit Haskins, ut solet (andthe
husbandmen wept for the years produce
of the soil, novv resting from the curved
plough), qua eleganter vulnus fere tegitur,
non sanatur. Minus est quod: „flere mes-
sem" (annum) dicitur pro „fl. iacturam
messis" et quod „annumflere"turpiteram-
biguum est, maius et non ferendum quod
annum soli iungitur. Optime se habet:
„agricolae raptis damnum flevere iuvencis".
Quale damnum? „soli cessantis (ab) aratro".
Qui annum invexit non cogitavit derecon-
ditiore significatu, quem annus habet {an-
nona). MN et NN conf. IIIT. 284 et al.
454 „Arces" Heins. ut alia in proxx.,
ludens, in marg. cod.
455 Cf. Sil. It. XIII. 109 „hic latera in-
textus stellatis axibus agger (surgebat)".
„Axe3 stellati" esse videntur pali directi
ferreis capitibus muniti; cuspides splen-
dentes nomini axis ansam potuere dare
cf. 386. Caesar, ut ipse narrat, valde in-
cendium metuebat. Civ. II. 9. Quamquam
vocabulum stellatus apud Caesarem non
invenitur, sed asseres, qui saepe memoran-
tur, ab axibus non valde diversi. Vocabula
sunt cognata. Deminutivum est axulus,
apud CatuUum prisce acsulus, de quo docte
Baehrens ad Catull. 17. 3. Assis etiam tabula
lignea est legibus scribendis, Gr. ulwv,
Gell. II. 12. Paul. Ep. Festi, p. 3. „Stellatis
cancellatis" Comm.
456 Aequantia maluit Heins. teste Burm
Ceterum haec facta a Trebonio, Caesare in
Hispaniam profecto. Obscure Luc. 455.
457 „Fixerunt robore terram placuic tan-
quam singulare aliquid Lucano" inquit
Burm. „ut figere corpus, pectus, viscera
etc." Sane singulare, nam hae res sunt quae
transfigi possunt. Robore = stipitibus robo-
reis. Malim flixere i. e. afflixere. Strinxerunt
Schrad.
PHAKS. LiB. III. 444 — 474. 113
Sed per iter longum causa repsere latenti.
Cum tantum nutaret onus, telluris inanis
Concussisse sinus quaerentem erumpere ventum 4go
Credidit, et muros mirata est stare iuventus.
Illinc tela cadunt excelsas urbis in arces.
Sed maior Graio Romana in corpora ferro
Vis inerat. Neque enim solis excussa lacertis
Lancea, sed tenso ballistae turbine rapta, 4G5
Haud unum contenta latus transire quiescit,
Sed pandens perque arma viam perque ossa, relicta
Morte fugit, superest telo post volnera cursus.
At saxum quotiens ingenti verberis actu
Excutitur, qualis rupes, quam vertice montis 470
Abscidit inpulsu ventorum adiuta vetustas,
Frangit cuncta ruens, nec tantum corpora prensa
Exanimat, totos cum sanguine dissipat artus.
Ut tamen hostilis densa testudine muros
458 1. Prisc. 531, 23 H.. 459 inanes MiAVU inanis s. s. e G-, 460 quaerentem — cre-
didit Servius Georg. II. 479, A. III. 73, Lactant. Ach. L 206. Myth. Vat. II. 17, 462 uvhis
M, V. 462 in marg. G, 464 nec Mi, 465 balistae MVAG ballistae Ui, 469 1. Phocas
V. 423. 2t K, ad saxum Phuc. CA, quatiens G, actu MAVR, ictuUPhocas, 471 1. Anecd,
Helv. 295. 23 (Hos.), abstulit uvg, 472 sternit mavT, pressa vulgo 0, 473 totus U.
458 „Rotam machinariam dicit." Comm. Verg. infralaud. „fertur inabruptura magno
ad 455, nempe sub machina latentem. Me- mons inprobus actu" (procella) cum bervio
lius dixisset „phalangas" (rollen), quibus A. VI. 360, deteriores idu. Infra IX. 472
naves subductae in littore moventur; Cae- „(arena) pilaque contorsit violento spiritus
sar Civ. 11.10: „hoc opus omne (muscu- actu". (Sen. Ag. 432dub. propter var. 1. tac/t6
lum et turrim latericiam) machinatione supra 11.77). Vides ac'Mm poni proimpetu. et
navali phalangis subiectis ad turrim ho- iibrariospassimic<u.ssubstituisse. Magnum
stium admovent," ubi sine causa Paul ed. momentura habet Verg. locu". Ubi actionis
1889 verba mach. nav. inducit. notio requiritur, ut infra 490, actm neces-
.__ _, ^ . . ^ sarium, idque praeterea pro vi et impetu
459 Terrae motum oriri e vento ex ca- ■+ J , i ■ „ ^ w ^ • *. *. rr -i
, ^ ,. ponitur, ubi saepe ictus ferri potest, Verher
verms subterraneis erumpere studenti cre- metonymiam pro causa verberis, ut
didit vetustas, Sen, Nat QQ, VL 2o. 1, ^^i^^ ^ telo.
Serv. ad Georg. 1. 1,
465 Ballistae et catapultae habent tur- ^^^ -^''^'^'^ i'upe«" caret verbo; anle
hinem i. e. trochleam (spil), qua versa ^''''^'J'^ subiectura est saxum. Similiter
nervus una cum telo reducitur, tendVur, L 185, et rywaZiVer L152,5<3,574. - Manifesta
cf. in delineatione ap. Marquardt. Kriegs- Vergilii imitatio A XII 684 „ac veluti mon-
alt. p. 504 pars machinae indicata litteris ^''^ ^a^""^ ^^ vertice praeceps | cum ruit
e/-; H. Schilier Kriegsalt. p, 740, avolsum vento, seu turbidus irabor | pro-
luit aut annis solvit sublapsa vetustas; |
469 Glossa in V „ordo: ad (leg, at) saxura fertur in abruptum magno mons improbus
frangit cuncta ruens" (472). Ponderis ictu actu, — | sic urbis ruit ad rauros".
Grotius ex uno Bersmanni. Infra 490 „aries
suspenso fortior ictu", ubi Heins. coni. 472 Prensa pro pressa Bentl. Recto. Non
acfu, vere. Sil. I. 491 „pronoquosilex(devo- agitur de saxo, quod homines suflbcet tec-
lutus in pugna)ruit jncitusictu", ubi Hoins. to.s, .sed do missili, cf. Sil, XV. 6.32. Idom
acfu, rfcto, nempe = duni adigifur, cf. Iloins.
114 M. ANNAEI LUCANI
Tecta subit virtus, armisque innexa priores * 475
Arma ferunt, galeamque extentus protegit umbo,
Quae prius ex longo nocuerunt missa recessu,
lam post terga cadunt, nec Graiis flectere iactum
Aut facilis labor est longinqua ad tela paratis
Tormentis mutare modum, sed pondere solo 48o
Contenti, nudis evolvunt saxa lacertis.
Dum fuit armorum series, ut grandine tecta
Innocua percussa sonant, sic omnia tela
Respuit, at postquam virtus incerta virorum
Perpetuam rupit defesso milite cratem, 485
Singula continuis cesserunt ictibus arma.
Tunc adoperta levi procedit vinea terra,
Sub cuius pluteis et texta fronde latentes
Moliri nunc ima parant et vertere ferro
475 innexa MuA, innixa UVE, prioris U (ex — res), 476 extensus A (ex — sos factum)
G, extentus g cum relL, 478 p..rga Ui, grais AVUR, 479 haud facilis AiVG, autgrell,,
paratis RgBi, parati vulg. rell., 480 tormenti vulg. 0, 484 at - arma (487) I. Serv. A.
LX. 515, incessa s. s. n M (forma n ambigua); incerta AUGCB incensa aVugb, 485 gra.
tem, T 487 adoerta Vi, 488 fronde mVTbE, fronte tUAMBe, tecta v, 489 evertere T.
475 „Innixa prioris" Grotius, innixa pri- defendit Heins. adhibito VII, 129 „sua pec-
ores Oud., Burm., innexa priores Weis. tora pulsant | ictibus incertis", Sen. Ag, 777
Hoc verum puto, nempe armis suntMassi- „vulnus iucertum", aliis, in qmbMfi incertus,
liensium, arma Romanonma, id apparet oppositum stdbili, est vacillans, non desti-
ex vocabulo ;9nores = ubi primi oppugna- nahis. Qui incensa probant, intellegunt uiro-
tores cum hostibus manus conseruerunt rwm de Massiliensibus; sed et his et Roma-
{aonig uq icanid^ sQfiaevj. In Grotiana lect. nis virtus iam antea erataccensa; virorum
{prioris nos: voorman) singularis offendit, pertinet ad Romanos, quorura virtus per
in Oud. innixa male se habet, nam in te- temporis momentum deficiebat ; sic demum
studine omnes, nontantumprioresnituntur at recte dictum. Ceterum in M sitne n an
scutis. Praeterea dicendum erat appropin- r supra scriptum dubium; in cod. primi-
quasse muris (cf, apodosis), Bentl, „innexa tivo illa ambigua correctio iam fuisse vi-
prioris (sc. seriei, ut dicit) arma haerent." detur, cf, A.
477, sqq. Caesar 1. 1. 16 „(hostes) cum 437 Levi cf, supra 896 et Caesar II, 10. qui
paene inaedificata [in] muris ab exercitu i^teres impositos musculo dicit (ut h. 1.
nostro moenia viderentur ac telum raanu ^erra), utruraque raanifesto utincendii peri-
coniceretur (cf. 481), suoruraque torraen- culum averteretur, Texta fronde (488) Guyet
torum usum, a quibus ipsi magna spera- ^^ gentl. i. e, ramis contextis, quibusterra
vissent, spatii propinquitate interire", rell, sustentaretur cf. 508 „viridi robore," vulgo
cf. Drakenb. ad SH, IX, 821 „amisere ictus". f.cta fronte, sed tota vinea erat tecta. Pro-
Ante Grotium erat recussu. V. 478 Bentl. babilius est texta et fronde in tecfa etfronte
„nam Gr. fl. i. haud fac. lab. et long." transiisse quara contra, et saepius permu-
482 Heins. antea ruU, subit Adv. p. 386 tantur, ut h. 1. Erlangensis 1 m. ab AMB
e cod. quodara Harab,, quia fuit frigidius- recedit,
culura sit, Ad pluralera tormentis (ex mea .„^ „ ^ , ., . -^ .
corr,) cf, Caes, II. 1 „multitudo torraento- ^^ f'^'' h"^)?^'/'"'"'-' ?^''*'- ^'°^
rum in onnido" causa fundo. Ad 490 cf. supra ad 409. Actu
Heinsii est, i. q. penduli ponderis motione,
484 Zwcer^a cum Heinsio Adv. p. 387 Burra., qua validior est aries, Distinctionem post
incensa Cortius, alii, accisa Guyetus, Incerta parant sustuli.
PHARS. LiB. III. 475 — 509. 115
Maenia, nunc aries suspenso fortior actu 49o
Incussus densi compagem solvere muri
Temptat et inpositis fundum subducere saxis.
Sed super et flammis et magnae fragmine molis
Et sudibus crebris et adusti roboris ictu
Percussae cedunt crates, frustraque labore 495
Exhausto fessus repetit tentoria miles.
Summa fuit Graiis, starent ut maenia, voti.
Ultro acies inferre parant, armisque coruscas
Nocturni texere faces audaxque iuventus
Erupit; non hasta viris, non letifer arcus, 5oo
Telum flamma fuit, rapiensque incendia ventus
Per Romana tulit celeri munimina cursu.
Nec quamvis viridi luctetur robore, lentas
Ignis agit vires, taeda sed raptus ab omni
Consequitur nigri spatiosa volumina fumi, 505
Nec solum silvas, sed saxa ingentia solvit,
Et crudae putri fluxerunt pulvere cautes.
Procubuit maiorque iacens adparuit agger.
Spes victis telluris abit, placuitque profundo
490 ictu 0 vulgo, 492 temptat MVUG semper, unum 0 vulgo, 495 frustaque Mi,
grates R, 496 repeti Ai, 497 grais R, 499 nocturni M, nocturnis U, 500 loetifer M
VU ut solent, erurapit a, 501 rapiens[que] T, 503 et quamvis AB, nec a cum relL,
504 tedas et R, si et raptus T, 509 telluvU M.
492iMnc?MmcorrexeramcumidemWitho- 34. 2: Domitius cum navibus actuariis 7
fio et Schradero placuisse vidi. Funda- Massiliamprofectus;36§l recipitur aMassi-
raentum erat substrahendum, non unum liensibus; initium obsidionis § 4, naves
saxura, quod sane non suffecisset etiara si longas Arelati construit XI[, intradiesSO.
molare. Imum Omnibonus. Super 493 qua- Caesar D. Brutum his praeflcit, ipse in
si per tmesin a verbo separatum i. q. Hispaniam proficiscitur. Prima pugna na-
desuper, ut „cum super e totis eraisit col- valis, qua Domitius vincitur 1.56-58. Post
libus agmen" VI. 291. oppugnationem terrestrera susceptam (11.
1 et 2) L. Nasidienus cum classe auxilio
495 Pertusae Heins. Adv. p. 386, nimis mi-,sus nova spe Massilienses implet (3 et
mite vocabulum, „pertusumvas"novimus. 4). Brutus navibus Arelatensibus auctis
Non perforabantur tantura crates robore confligit et vincit II. 5-7. Obsidio conti-
adusto, i. e. flararais durato, ut fieri solebat, nuatur cap. 8. - Naves Arelati constructae
propria vi praepositionis (ad = paulura). initium fuerunt classis Caesarianae, quas
-A- c- r^ i.- nunc Rhodano deferri narrat Lucanus v.
oOo Smuosa Grotius. _ , _ ■ *. ^ j t , • ,•
D 5, manifesto duo proelia navalia conlun-
507 Liquefactae et dissolutae sunt. Si- ^^ns. Quae de refecta classe Roraana narrat
raile quid Livius XXI. 37. 2. ^^^ (invidiose vicHs) conferantur curaCaes.
1.58, med., vid. supra 503. ConserUurs. 513
509 Contra historiam narraLionem insti- i. q. connectitur; nempe arhor (trabs) col-
tuit, quasi bellum terrestre perfectum es.set, lective dictum ; post conserUur distinxi cf.
cum mari pugnare inciperent, ut recte IV. 136. Cum yurgite i. q. secundo flumine
Guyetus animadvcrtit. Cf. Caes. b. Civ. I. Rhodani, Arelato.
116 M. ANNAEI LUCANI
Fortunam temptare mari. Non robore picto 5io
Ornatas decuit fulgens tutela carinas,
Sed rudis et qualis procumbit montibus arbor
Conseritur, stabilis navalibus area bellis.
Et iam turrigeram Bruti comitata carinam
Venerat in fluctus, Rhodani cum gurgite, classis, 5i5
Stoechados arta tenens. Nec non et Graia iuventus
Omne suum fatis voluit committere robur,
Grandaevosque senes mixtis armavit ephebis.
Accepit non sola viros, quae stabat in undis
Classis: et emeritas repetunt navalibus alnos. 520
Ut matutinos spargens super aequora Phoebus
Fregit aquis radios et liber nubibus aether,
Et posito borea pacemque tenentibus austris
<Pro>stratum bello iacuit mare, movit ab omni
Quisque suam statione ratem, paribusque lacertis 525
Caesaris hinc puppes, hinc Graio remige classis
Tollitur, inpulsae tonsis tremuere carinae,
Crebraque sublimis convellunt verbera puppis.
Cornua Romanae classis validaeque triremes,
510 fortuna a, 511 fufela M, docuit U (decuit m. 3) Gj, 516 stechados A (corr. in: stolchados),
stecados E, stocados G, arva 0 vulgo, 518 ephoebis U, 520 emeriti C (lemma — ^os),
521 matutinus G (s. s. os), 522 radius m, aquas R, aer Rg, 523 astris Gi, 524 iacuit
bello VU, servatum bello 0 vulgo, 525 sua c, 526 hinc puppes hic M (n ss. m. 2),
pupes T, 529 triremis U.
515 „Cum miUte" Heins. contra rem ge- sic usurpato pro planus non dubitatur;
stam, etiam „in fluctus Rhodani" iungere siratum et servafum non multum differunt,
coactus, nam nemo sane Rhodani inter exciditinitio versus praepositio. Pros/^raiwm
flncius et milite positum iunget cum milife. iacet durior est metaphora sed non falsa,
Flucius dubium, requiritur quod stationem cf. e. g. amplecti IV. 15. lacet mare
significet pacatum, sic Val. Flacc. IV. 712. In-
fra V. 433 „aequora lenta iacent; alto
olG Stoechades plures fuisse Plinius torpore ligatae — haesere undae". Verg.
XXVII. 107 refert et nomenipsumindicat; Ecl. 9. 57 „et nunc omne tibi sirafum silet
Una ex his signiflcatur, Caes. I. 56 fln. aequor." Plin. Paneg. 31 „tuis virtutibus
„ad insulam, quae est contra Massiliam". materiem campumque prosterni", ubi
Sed miraculi instar est quod classis arva alii praesterni, de quo verbo Heins. ad Ov.
tenebat, probo arta i. e. angustias (Guye- Am. III. 13. 24 et Arntzen. ad Plin. 1. ].
tus). Jeverenus corrigit: „Rhodani de gur- (lustinus II. 10 „Xerxes maria pontibus
gite — Stoechados alta pefens" sine dubio sternebat" Bentl. ad II 672 diversum).
improbandum, sed sententia apta.
527 Cf. IV. 418 „neque enim de more —
520 Et pro etiam omisso, ut saepius, sed. puppes levant." Val. Fl, 1. 340 „concussoque
ratem gauderem tollere remo". V. 526 pubes
524 Servatum Schol. paratum interpreta- Grotius cum Regio quodam et Burm.
tur; ne hoc quidem recte se haberet, multo
minus servatum, quasi vero interire possit 529, sq. „Biremes \ quamque" („biremium
maro. Numpro.s/ra^m? De simplici .s7ra/;(.<;- quamque'' interprotatus) Ileins. Adv. p. 82,
PHAKS. LIB. III. 510 — 54:3. 117
Qaasque quater surgens extructi remigis ordo 53o
Commovet, et plures quae mergunt aequore pinus,
Multiplicis cinxere ratis. Hoc robur aperto
Oppositum pelago. Lunata fronte recedunt
Ordine contentae gemino crevisse liburnae.
Celsior at cunctis Bruti praetoria puppis 535
Verberibus senis agitur, molemque profundo
Invehit, et suramis longe ferit aequora remis.
Ut tantum medii superat maris, utraque classis
Quod semel excussis possit transcurrere tonsis,
Innumerae vasto miscentur in aethere voces, 540
Remorumque sonus premitur clamore, nec ullae
Audiri potuere tubae. Tunc caerula verrunt,
Atque in transtra cadunt, et remis pectora pulsant.
531 aequora MiR, pinos U (pinus u), 532 robor ]\IiAU, cincxere 0, 533 o.b.positum
M, classe UVR (fronte v), recidunt M (ex recedunt corr.) RTG, recidunt UV, redu-
cunt V, 534 contemptae T, crepuisse G, (crevisse g 1» m.), 535 a cunctisa, 537 et —
remis 1. Serv. A. X. 207, ferit Serv., petit vulgo 0, 538 fuerat 0 vulgo, 539 possit
AVRTEB posset MUG, concurrere u, remis RT, 540 innumeras g, Siethere M, aetherae R»
543 1. Serv. A. V. 189, rastra M, (transtra m), trastra T.
(hiremes operarum vitium puto). V. 531 ordine lunulae formam referente; Sil. It.
idem p. 84 „et plures quae tergunt aequora XIV. 301 „(turris) tabulata decem cui cre-
pinr\ Salmasius: et longae quae verrunt scere Graiiis | fecerat",
aequora pinr et 532 rafem. Burmannus: ^^ ^^.^^^ ^ ^^ verberibus pro ordinibus;
„plures quae mergunt aequore sam^s' , de ^^^ ^^^^^ universorum remigum unus
pentenbus intellegens.Pemsvulgata !Pmws ^^^ ^^^ ^^^ ^.^^ j^ ^j^ . ^^^^
pro remo h. 1. dicitur, quod cum sit sine ^^^.^ ^^^^^^^ Rhoeteius ibat | pulsibus". Re-
auctoritate, tamen satis apertum est de . ^ ^^^^.^ ^^^.^. ^^^ ^^.^^ describitur.
triremibus et quadriremibus dici, mox ^^^^ j^^^^ -^^ ^^^,.^ praetoria, sed
de seremi v. bSo (Jeverenus: palmas pro describitur tanquam vastaetlongissummi
pinus). „Naves quae amplius, quam qua- ^^^.^.^ ^^^^.^^ instructa. „Longe petere"
dnremes, remos aqua tingunt" (531) satis ^^^ ^g^ longinquo petere", et quivult
perspicue dictum: „Multiplicis rates" est intellegi non hoc verbum praeferet. Remi-
obiectum a cinxere pendens, reliqua omnia feriunt
subiectum efficiunt. Multiplices ratesintel- _„^-kt 1 •■i-.i ^ :. ,. . , .
i^„^v,^o^ ^^^;^^ „i;„ ^ C^ „^ vs,.„^c^v,+^v., 0-39 Non de nihilo est quod optimi plenque
legendae oneranae aliaequead praesentem , , ^ ., , ,, . ^ , .
usum armatae habent possif, quod nullam mxta vulgatam
fuerat rationem habet, lectio posset MU
532 Heins. 1. 1. p. a5 hinc et v. sq. redu- infringitur per AB et Erlangensem eius-
cunt, a quo pendeat robur: „roburreducunt ^^^ familiae; V diversae habet 2)ossit; id
Liburnae" i. e. Massilienses, ut explicat, ^Situr commendatur traditione. At plqperf.
sed hi cur retro moventur?corrumpitquo- fuerat cum hoc conciliari non potest; pro
que ordinem narrationis; v. 538 demum f scripsi s; b, pro quo centies u, excidit
appropinquant Massilienses. Liburnae bire- Post alterum n. Superat i. e. superest;
raes signiflcantur verbis ^contentae gemino intervallum postquam sensim accesserunt
ordine crevi.sse", quod dicit ad constructio- altera classis alteri, significatur. - Quod
nem navis a carina inde sensim sursum P^o quantum.
latioris attendens, i. q. ordinem duplicera 543 „In transtra (/ras/ra utT Pers.V. 143)
habere (Minus recte Corara.). Recedun', ut cadunt" capite prono, dum remos protru-
apparet, ab aperto pelago, propius insulam, dunt, quisque in scamnum superioris ordi-
ubi satis aquae est parvis navigiis. Luna^a nis incurrere videtur (thalamitae inzygitas
fronte manifesto intellegendum de primo etc); transtra (sedilia romigum) obliquo
118 M. ANNAEI LUCANI
Ut primum rostris crepuerunt obvia rostra,
Id puppim rediere rates, emissaque tela 545
Aera texerunt vacuumque cadentia pontum.
Et iam diductis extendunt cornua proris,
Diversaeque rates laxata classe receptae.
Ut, quotiens aestus zephyris eurisque repugnat,
Huc abeunt fluctus, illuc mare, sic, ubi puppes sso
Sulcato varios duxerunt gurgite tractus,
Quod tulit illa ratis remis, haec rettulit aequor.
Sed Graiis habiles pugnamque capessere pinus
Et temptare fugam, nec longo frangere gyro
Cursum, nec tarde flectenti cedere clavo; 555
At Romana ratis stabilem praebere carinam
Certior, et terrae similem bellantibus usum.
Tunc in signifera residenti puppe magistro
Brutus ait: „Paterisne acies errare profundo,
Artibus et certas pelagi? lam consere bellum: 560
Phocaicis medias rostris oppone carinas".
Paruit, obliquas et praebuit hostibus alnos.
Tunc, quaecumque ratis tentavit robora Bruti,
544 rostris M, 545 in — rates 1. Prisc. 330. 2 H, puppem V, diserte Prisc: -em, cf. 592,
546 taxerunt T. 547 rostris m VU, 548 lassata T, 549 ut — mare (550) 1. Serv. A. V.
289, quotiews M, euris zephoris H, ve TGH, repugnant V, 550 habeant R, illo AUGiC,
551 sulcatos vario U, sulcato et g, 552 rettulit MGR, retulit ATVU, 553 grais MAVU,
capessere M capessere AVUGRT, 554 giro MVU, 555 rursum Ra, caedere A, credere
g, tardae G.
ordine posita erant. Remiges reducentes opposita, quae igitur iam transvecta est.
remos surgunt („insurgunt remis"), et eos Non reputavithoc poeta, quisusque deque
deinde pectori admovent: ,.pectora pulsant". omnes naves motas cogitavit. Haskins
^,^ „ . . . , ^. difficiiltatem sensit (the sea, which one
545 Prisciam lectionem puppem unus s^p drove forward with its prow, another
• ship drove back with its oars), ita vero
546 Antiquum perfectum taxi, quod h. 1. post ratis esset distinguendum contra rati-
in T exstat, a sententia alienum. onem versus.
549 Ad comparationem cf. II. 454. Aestus 553 Lacessere Grotius cum deterioribus
(stroom) oppositus ventis comparatm- cum et fortasse sic Mi „rectius, inquit, ob id
diversarum navium in mari movendo vi. quod sequitur", sed sequentibus („et temp-
Fluctus sunt maris superficies (aequor), tare fugam") capessere non minus recte
mare est profundum. respondet.
552 Reppulit Grotius cum Bersmanno 555 Tardae Hosius: „Nec tarde cedere"
contra MSS. Aequor cum quod iungendura (i- Q. et non tarde cedere) tam recte cum
est aqua marina, cf. Ov. Metam. XI. 488 /«a6i7es iungitur quam „nec frangere" (et non
„egerit hic fluctus aequorque refundit in frangere). Ceterum mutatiopaenenullaest.
aequor». Remis pellitur aquain puppem,ut ^ „Residenti" Sil. XIV. 401 „residentis
cuique manifestum; hanc aquam non pos- puppe magistri".
sunt repellere remi alterius navis, nisi
vost priorem naviget, et quidem directione 560 „Artibus pelagi" i. q. nauticis.
PHARS. LIB. III. 544 — 581. 119
Ictu victa suo percussae inpacta cohaesit.
Ast alias inanicaeque ligant, teretesque catenae, 565
Seque tenent remis: tecto stetit aequore bellum.
lam non excussis torquentur tela lacertis,
Nec longinqua cadunt iaculato volnera ferro.
Miscenturque manus. Navali plurima bello
Ensis agit. Stat quisque suae de robore puppis 570
Pronus in adversos ictus, nullique perempti
In ratibus cecidere suis. Cruor altus in unda
Spumat, et obducti concreto sanguine fluctus.
Et quas inmissi traxerunt vincula ferri,
Has prohibent iungi conferta cadavera puppes. 575
Semianimes alii vastum subiere profundum,
Hauseruntque suo permixtum sanguine pontum.
Hi luctantem animam lenta cum morte trahentes
Fractarum subita ratium periere ruina.
Inrita tela suas peragunt in gurgite caedes, 580
Et quodcumque cadit frustratum pondere ferrum,
564 percusse M percufcsaq G percussa et mAVUg percussaeque T, capta vulgo 0, 566 remi
Cg, 568 haec longinqua T, 571 nullique MUARg, multique mVug, 572 unrfaMAVUgE,
undis G vulgo, 573 concrescunt mV (concreto v), concr. sang. fl. U, 574 immensi G,
575 puppis M, (puppes m), conferta VGH, conserta rell, (vulgo), 576 semanimes Vj,
578 trahentis Mi, hii U, 579 1. Aldhelmus p. 528 M. (239. 13 G, Hos.), subito Aldh. (M),
ratum U, 580 inrita AMR, 581 quocunque MiT, frustrato 0 vulgo.
564 „Fixa" Heins. Idem : „suo est, infixa 574 „At quas" Heins.
et capta" vel „percussao ut capta" vel „per-
cussa et" ; Rutgers ex coni. „ptrcussae capta" 575 Tam infra IV. 490 ex A, quam Val.
cum olim legeretur „percussa et capta". Sic Fl. III. 274 confertus est reponendum. An-
inde a Grotio vulgo. Suo ipsius impetu victa cillae Ulixis tanquam flcedulae una linea
cohaesit Bruti navi percussae. Sed capta iuxta suspensae erant consertae', densa
abundat nec aptum. Suspicor capta exsti- aut stipata, sed non iuncta, sunt conferta.
tisse ex pacta et corrigo inpacta-, cf. VI. Conserta sunt ordine iuncta, ta icpsgtjg^ cf.
137 „roboris inpacti crebros gemitaggerad IV. 31.
ictus". V. 209 „tunc pectore vatis 1 inpactae
cessere fores". Elisio longae in quarta thesi 579 „Fractarum ratium" fragminum nau-
legitima est. Ceterum c. Liv. XXXVI. 30. ticorum.
566 „Seque tenent" impediuntur, nempe 581 Vulgo frustrato. Schraderus: „fru-
dum remj remis hostium implicantur, tenere strato corpore" aut „frustratum corpore".
pro retinere. Aliud est „detergere remos" in Haec (581 sq.) explicant versum 580. „Frus-
loco consimiii Silii XIV. 382. Nec tenere trato pondere" obscurius dictum putat
h. 1. significare potest i. q. swsimere. „Excu- Burm.; nos tam obscurum, quam perver-
tere lacertos" IV. 386 et alibi. gum; si quid, ut h. I., pondere premitur et
568 Volnera sunt tela letalia, inde cadwn^ ^^^^^' P°"^"^ "°° ^'''''^'^ ^«<^' ^«"^ra agit
Infra VII. 517 „inde (ex aere) cadunt mor- ®^ ^""^^'^ deorsum. Itaque legendum fru-
tes" i. e. tela mortifera. Saepius apud Ver- ^^^«^""^ (passive), ferrura frustratur, non
gilium, ut „volnere insequi", „volneraderi- ^^^^"8^^ propositum, pondere suo, et ante
gere" Aen. IL 529, X. 110. '^'^^'^ vulnerat humi, h. 1. in mare cadit.
„Quocunque (quaquaversus) cadit" minus
572 Unda Hosius. rectum, nam omnia eodem (in mare) cadunt.
120 M. ANNAEI LUCANI
Exceptum mediis invenit volnus in undis.
Phocaicis Romana ratis vallata carinis
Robore diducto dextrum laevomque tuetur
Aequo Marte latus; cuius dum pugnat ab alta 585
Puppe Tagus, Graiumque audax aplustre retentat,
Terga simul, pariter missis, et pectora telis
Transigitur; medio concurrit pectore ferrum
Et stetit incertus, flueret quo volnere, sanguis,
Donec utrasque simul largus cruor expulit hastas, 590
Divisitque animam sparsitque in volnera letum.
Dirigit huc puppim miseri quoque dextra Telonis,
Qua nullam melius pelago turbante carinae
Audivere manum; nec lux est notior ulli
Crastina, seu Phoebum videat seu cornua lunae, 595
Semper venturis conponere carbasa ventis.
Hic Latiae rostro compagem ruperat alni,
Pila sed in medium venere trementia pectus,
Avertitque ratem morientis dextra magistri.
584 deducto MiA, 585 cuius - puppe (586) 1. [Sergius] IV. 497. 34 K, 586 ^a^us M
tagus AuGBE, cagus VT, catus aUvE Serg. Cg targus t, retentant a, 588 transfigitur
G, 592 puppem V, 593 qua — manum (504) 1. Lact. ad Stat. Theb. V. 412, nullae a,
turbare carinam Lact. (qui explicat audire: „obtemperare"), pelago M, 594, 595 omissos
inter lineas adscr. m. ant. U, 597 solverat H, 598 tela mVUTG, 599 sequebantur
594 et 595, post in suum locum translati U.
586 Cahis Hosius, propter Silium, apud sare, qui fando audiverat de ea, dum in
quem Tagus nomen est Hispani, I. 152. Hispania aberat, Civ. II. 6. 5.
Sed apud eundem XIV. 443 TeZon estPoeni
nomen, quod h. ]. Eomani. Earius nomen 59^3 ^^Certus venturis" proponit Burm.
probabilius videtur, cf. Verg. A. IX. 416, sollers Jeverenus coll. Hor. C. IV. 8. 8
VII. 734. Aplustre acp/.aatov, clatri (hek- ^sollers ponere". Ita tamen „semper |
werk) cum ornamentis in puppe, puppis ventis" trahuntur contra mentem poetae
igitur puppi propinqua. in sententiam secundariam. Infinitivusest
587 Propter Burmannum moneo shmil
pertinere ad et pectora, pariter ad missis.
epexegeticus, non necessarius ad supplen-
dum id quod antecedit, fere i. q. (oare.
„Impotens sperare" apud Hor. i. e. ita sui
592 Puppem supra 545, hoc loco et 600 impotens ut speraret, et multa alia habent
habet V, Prisc. qui oib puppem,62Qpuppim laxam iuncturam non dissimilem.
habet cum V, reliqui puppim, sed parum
constanter. — Quae h. 1. et in seqq. me- 597 Ruperaf tanquam per condicionem
morantur sunt e genere miraculorum, quod dictum accipit Burm., quasi sequeretur
solum sapientia Stoica poetae reliquerat msi, cf. ad 11. 617. Eecte, ut appareteseqq.
pro deorum interventu et miriticis docu- ,,avertitque ratem", id fieri non potuisset,
mentis roboiis divini in epica poesi. Sed si iam rostrum fixisset compagem alni, s.
vetustam epicam poesin, quo propius aberat texturam solvisset, quo vocabulo utitur
a divina origine, taliaminus dedecent, quod SchoL Voss. : „rostro scil. navis suae sol-
pristis facilius creditur. Quam incredibilia verat Eomanam ratem" unde origo lecti-
de hac pugna narrata sint apparet ex Cae- onis Heinsiani (solverat) apparet.
PHARS. LIB. III. 582 — 614. 121
Dumque cupit sociam Gj-areus erepere puppim, 600
Excipit inmissum suspensa per ilia ferrum,
Adflxusque rati telo retinente pependit.
Stant gemini fratres, fecundae gloria matris,
Quos eadem variis genuerunt viscera fatis
(Discrevit mors saeva viros; unumque relictum 605
Agnorunt miseri sublato errore parentes,
Aeternis caussam lacrymis. Tenet ille dolorem
Semper, et amissum fratrem lugentibus obfert)
Quorum alter, mixtis obliquo pectine remis,
Ausus Romanae Graia de puppe carinae 6io
Iniectare manum, sed eam gravis insuper ictus
Amputat; illa tamen nisu, quo prenderat, haesit,
Deriguitque tenens strictis inmortua nervis.
Crevit in adversis virtus: plus nobilis irae
600 dum cupit in vulgo, dumque U, [in] U, girare et repere U, gyareus ir u, idem:
irrupere, gyareus eruwpere M, erumpere AYGBE, puppem MAVR, puppim U,
601 inmensum g, 605 di&crevit... mors M, 606 agnorunt M, adgnorunt A, paren^es
M, aggnorunt VU, 607 alternis Mi, aeternam U, dolore A, (dolorem a), 608 et — offert
]. Servius A. X. 392, Lactant. Tlieb. IX. 295, v. 608 in fine paginae Mi 39ns in pag.,
deinde verus locus ei assignatur litteris DR, 609 pectore m (s. s) aVG, (pectine g),
612 prendeiait M, 613 diriguitgue VG, iam mortua M, inmortua mURG, imm. gV.
600 Suhrepere Heinsius in marg. Idem quo referantur, cum in vulgata de simili-
Adv. p. 85 erepere coll. VI1L39 „correpsitin tudine nihil dicatur, Eleganter Jeverenus
alnum". Schol. Voss. : „erepere] ut pro illo v. 603 „gemini similes fec. gl. matris 1 quos
(Telone) navem gubernaret". Nimirum haec eadem v. gen. sidera fatis" et v. 605 di-
cum superioribus cohaerent, quare exUre- gnorunt Est hoc corrigere poetam potius
cepi ^dumgue cupit sociam" omisso in. Mori- quam librarios. Minus aple hoc (605—608),
tur Telo magister et in eiuslocumsuccedere praemissum summarium narrationis, con-
studet Gyareus, sed dum erepit in navem tinet quae epilogo convenirent. De paren-
sociam, ex alia hostili transfigitur. Accusa- thesi apud Lucanum cf. IX. 38, 150, 413.
tivus nudus post erepere suspectus erat,
unde m addiderunt; que omiserunt postea 609 „Obliquo" nempe remi cum navi non
alii, ut metro succurrerent. Cf. Hor. S. I. efficiebant rectum angulum; ita quodam-
5. 87 „(montes) quos numquara erepsemus, modo intellegitur, quomodo spatium inter
nisi", rell. Avienus, descr. orbis de Erembis naves tam exigumn esse potuerit. Sueto-
1143 „erepunt ardua semper | culmina saxo- nius lul. 68 „Acilius (miles Caesaris) navali
rum". Cf. Heins. Adv. p. 372. Totus versus ad Massiliam proelio iniecta in puppim
convenit nunc cum U correcto. hostiura dextera et abscisa, memorabile
cr^ ..,„ . . . „ ^ , . ^ illud apud Graecos Cynaegiri exemplura
•^:^:f^/f""^ putat Guyetus quod smt i^it^tus, transiluit in navem umbone ob-
„inepta . Satis pro arbitrio. ^.^^ ^^^^^^,, Haskinsio assenUor eandem
605 ImitaturVergilium A. X. 390 „simil. historiolam significari statuenti; quod ta-
lima proles | indiscreta suis gratusque pa- men Massiliensi adscripsit factum Caesa-
rentibus error, | at nunc dura dedit vobis riani, consulto factum ut Caesari detrectet,
discrimina Pallas". vid. Cortius. cf. Valerius Max. III. 2. 22,
Plut. Caes. 16.
605—608 Parenthesin primus notavit
Grotius.V.C04 Bentleius commendat: „quo3 G12 cf. Verg. Aen. X. 394 „te decisa suum,
eadem simili genuerunt viscera forma", ut Laride, dextera quaerit | semianimesque
illa „discrevit'' et -j^ublato errore" habeant micant digiti ferruraque retrectant"
122 M. ANNAEI LUCANI
Truncus habet, fortique instaurat proelia laeva; 615
[Rapturusque suam procumbit in aequora dextram]
Haec quoque cum toto manus est abscisa lacerto,
lam clipeo telisque carens, non conditus ima
Puppe sed expositus, fraternaque pectore nudo
Arma tegens, crebra confixas cuspide perstat: 620
Telaque multorum leto casura suorum
Emerita iam morte tenet. Tum volnere multo
Effugientem animam lassos collegit in artus,
Membraque contendit toto, quicumque manebat,
Sanguine et hostilem, defectis robore nervis, 625
Insiluit, solo nociturus pondere, puppim.
Strage virum cumulata ratis multoque cruore
Plena per obUquom crebros latus accipit ictus.
At postquam ruptis pelagus compagibus hausit,
Ad summos repleta foros desedit in undas, 630
Vicinum involvens contorto vertice pontum.
615 ahet M, 616 rupturusque T, 618 conditus MVUREB, conditur GA, (condltus g ex
corr.), 619 in ima pag. antiqua manu A, rupe et A, pectora R, 620 teges m, perfixus
R, pers/a^M, 621 multorum in ras. 9 litt., rum per comp. M, (Stht.: telatot . . .), virorum rg,
623 coUegit M, 624 quaecunque Rg, tenebat A, raanabat a, tenebant g, 625 membrls
MABi, nervis VUGRTE, deiectis RT, 626 1. Prisc. 541. 2 H, puppim Prisc. diserte, VU,
puppem MA, 629 sed M, et m, sed GT (at g), 630 descendit vulgo 0, 631 cum torto A.
616 Hunc versum alienum puto ab hoc 628 „Per obliquom latus" Val. Fl. X. 618
loco, primum quia dextra non in mare „conversaque frontem | puppis in oblicum
deciderat, porro quod procumbit h. 1. non resonos latus accipit ictus".
potest signiflcare inclinat se (in mare autem
Graecus non cadit, vide sequentia), denique 630 Desidif Heins. coll. Ov. Metam. VI. 390
quod haec quoque proximo versu non per- et Bentl., quod praesentis temporis esse
tinet ad dextram, quo post 616 referendum vult. Desedit Sabellicus, quem refellit Ou-
erat, sed ad laevam v. 615, quod non fieri dend. adhibito Statio, Theb. III 57 „iam
potest, nisi omisso inteirposito versu. descendente carina (Heins. coni. desidente)"
618 Condiiur (absconditur) post Oud. et Claud. XV. 220 „undarum verbere nutat
vulgo, sed condiius bene respondet tib ex- descensura {desessura Heins.) ratis." Sed
pQsHng ' certum Verg. A. III. 564 „subducta ad manes
inia desedimus unda". Plin. ad Trai. 39 (X.
621 Casura vim condicionalem habet i. q. ^gj ^(theatrum) ingentibus rimis descendit
quae cecidissent. Corpore suo colligebat ^^ j^j^^.» legendum desedit, Omnino cf. Silius
tela nocitura suis, ut Scaeva clipeo et ^^ pugnae navalis descriptione, in qua saepe
Arnoldusv. Winkelried. ut fama fert, cor- Lucanum ob oculos habet, XIV. 412 „(ratis)
pore. „Emerita morte" cum (gloriosam) ^^^^g^ subsedit in unda 1 divisitque fre-
mortem iam meruisset. Memorabile exem- ^um." Alia vide apud Oud., sed IX. 337
plum ablativi leto pro: cum leto. Heinsius ^^^.3 ^q^^^ ^na ratis" huc non pertinet,
aliquando cessura, non nimis feliciter; non ^^g^ Qi^y^^ ym^ 628 {= fixa haeret). De
satis causae cur „casus latura suorum" terra hiante nullus, quantum scio, unquam
aut alia violenta probemus. i^^gj. ^escendere sed desidere. (De praes.
625 :^ervis Oud. c.MSS. restituit. Cum „de- desideo non audio Oudendorpium). Addatur
fectis robore nervis" cf. X. 281 „defectus Val. Arg. VIII. 332. Cum Heinsio Cortius ,
epuJis". Membris WeiseHaskins. cum Bentl. Burm. facit.
PHAKS. LiB. III. 615—657. 123
Aequora discedunt mersa diducta carina,
Inque locum puppis cecidit mare. Multaque ponto
Praebuit illa dies varii miracula fati.
Ferrea dum puppi rapidos manus inserit uncos, 635
Adfixit Lycidan. Mersus foret ille profundo,
Sed prohibent socii, suspensaque crura retentant.
Scinditur avolsus; nec sicut volnere sanguis
Emicuit lentus: ruptis cadit undique venis,
Discursusque animae diversa in membra meantis 640
Interceptus aquis. Nullius vita perempti
Est tanta dimissa via: pars ultima trunci
Tradidit in letum vacuos vitalibus artus,
At tumidus qua pulmo iacet, qua viscera fervent,
Haeserunt ibi Fata diu, luctataque multum 645
Hac cum parte viri vix omnia membra tulerunt.
Dum nimium pugnax unius turba carinae
Incumbit prono lateri vacuamque relinquit,
Qua caret hoste, ratem, congesto pondere puppis
Versa, cava texit pelagus nautasque carina, 650
Bracchia nec licuit vasto iactare profundo,
Sed clauso periere mari. Tunc unica diri
Conspecta est leti facies, cum forte natantem
Diversae rostris iuvenem fixere carinae.
Discessit medium tam vastos pectus ad ictus, 655
Nec prohibere valent obtritis ossibus artus,
Quominus aera sonent. Eliso ventre per ora
632 descedunt m, discedunt M (3» m.), discindunt u, moesta V ss. mersa, 633 inque —
mare 1. Lactant. Theb. IX. 502, cedit T, 634 ille AGT, 635 rabidos M, insinus uncos Ri,
636 lycidan MU, lycidam AGV, lydan R, lycida in mersus Bi, 637 retentat U, 638 vul-
nera A, (vulnere a), 641 perempti MVURG, peremti A, 643 artus M, 645 tibi AB,
647 pugnas M, pugnans m, 648 incubuit mVU, 650 mersa V, 654 1. Lactant. Theb.
VIII. 218, afixere T.
632 Discedunt illustrat Heins. ad Ov. Fast. 642 „Tanta via" i. q. tam lato vulnere.
III. 371.
633 „Multaque ponto" Guyetus porro- ^^- "^f'^ "Itima trunci" nempe crura,
" *^ j ^ » qy^Q retment socii (637), avulsa a corde,
frigide, sed dubito an spectacula prox. versu
melius sit quam miracula, ut Ponto sit
•statim exstinctasunt, reliqua vix morsab-
... stulit. Bene de his exposuit Burmannus in
Praef. — Moytg xtjiJe? e[iav ,'^avutoio ipinovaai.
639 Bentleius distinguit poat micm^, quod Versus quoque 633, sq. aliquid habent Ho-
lenfus et emicare inter se pugnent. Quo flt mericum {h^a y.tv ovtig ^evt)o Kqyov ovoaaito
ut Lycidae sanguis contra sententiara lentus uttt).S(hv).
ruptis venis cadere dicatur. Idem praeterea:
ruptis len'us. 651 Vacuo pro vasto Bentleius.
124
M. ANNAEI LUCANI
Eiectat saniem permixtus viscere sanguis.
Postquam inhibent remis puppes, ac rostra recedunt,
Deiectum in pelagus perfosso pectore corpus 660
Volneribus transmisit aquas. Pars maxima turbae
Naufraga, iactatis morti obluctata lacertis,
Puppis ad auxilium sociae concurrit, at illi
Robora cum vetitis pressarent artius ulnis,
Nutaretque ratis populo peritura recepto, 665
Inpia turba super medios ferit ense lacertos;
Bracchia hnquentes Graia pendentia puppe,
A manibus cecidere suis; non amplius undae
Sustinuere gravis in summo gurgite truncos.
658 perm, v. sanguis 1. Serv. Georg. I. 139, Lucretio verba adscribens, electat M, flectat
m, viscera AGcBiME, viscere m c. relL, mixtus post volnera R, 659 remis MaV, remos
mATGCUB, puppes ac M, recedunt, MRg, reducunt mGVU, 660 perfosso M perfuso A,
corpus M, 661 fra?ismisit, 663 concurrit M, illis Mi (post illi add. s sed eadem erasa),
664 ventis R, pressarent Di Hosii, T vulgo prens,, artius G, altius vulgo rell., 667 puppe
MAURE, puppi GV, 669 truncus a.
658 Bentleius: „sanie perm. viscera"; Cor-
tius: „saniem perm. viscera sanguis" quod
explicat „mixtu9 per viscera". Lectio Ben-
tleii recedit a Servio, sed assentiendum
est Bentleio ineptum esse saniem a san-
guine separari sed non minus ineptum
sanguinem eiectare solida viscera. Cf. Ov.
Metam. VL 259.
659—669 spuria iudicat Guyetus propter
auxilium 663 („accipienduman ferendum?"
rogat, procul dubio prius verum), porro
propter super, quod male pro desuper sit
usurpatum, denique quod incertum sit,
num corpus v. 660 sit eiusdem iuvenis de
quo 654. Sed hoc minime dubium. Omnino
haec teratologia placuit Lucano.
C59 „Postquam inhibent remos puppes"
Gronovius Obss. p. 83L Remis iam Grotius,
et reliqui praeter Oud,, qui remi dedit
contra usum loquendi. Inhibere absolute
vel inhibere remis est remis conversis redu-
cere navem, ut puppis anteeat; id fiebat
cum in pugna, a recedentibus, tum in navi
subducenda, ut prora obversa esset mari
et facili opera navis deduci posset. Ita
postulabat sermo nauticus; depravata con-
suetudo (veluti apud Quinct. X. Praef. 4)
tulit fortasse remos pro: „cessare a remi-
gando"; utique non „remi inhibent", sed
„remiges" ut h. 1. per meton. puppes. Notus
est de ea re Ciceronis locus ad Att. XIIL
21. 5, ubi usum et suum ipsius errorem
exponit. Germ. Arat. 845: „(Argo stella)
puppe etenim trahitur, non recto libera
cursu, I ut cum decurrens inhibet iam na-
vita remos (Gron. remis) \ aversamque ratem
voti damnatus ad oram ] perligat", relL
Praeter nostrum locum, in quo „rostra
recedunt" clarum documentum est, alios
multos collegit Gron. L L p. 819, sqq. cf.
Boot ad Ep. Att. L 1. Ceterum remi non
exstat in G, sed supra litteras OS punctis
deletas scripta est littera i, sed haec rursus
suprascripto puncto et linea obliqua in-
ducta, ut correctio non videatur perfecta;
fortasse corrector s additurus erat.
663 IJlis recepit Hosius.
664 Artius dedi ex GU et pressarent ex
T, idque coniectura assecutus erat Damste.
„Altius prensare" significaret altiore loco
(longius ab aqua) latus navis prendere,
quod cum parvo raodulo navigii, quod
sibi fingit poeta (cf. v. 626 et h. L nuta-
ret) non optime convenit, et perplexum
est; nam ubi tandem prehenderent parvum
navigium depressius quam uno loco, ad
foros? Sed artius premunt, metu mortis
et externati (krampachtig) in nisu perstan-
tes. Lectionem artius sequitur paene neces-
sario pressare, praesertim cum prensus et
pressus perpetuo confundantur. Haskin-
sius, si recte intellego, interpretaturaZ^ms:
lacertis non manibus, neglegens significa-
tionem v. ulnis. Artius Heins. quoque
Adv. p. 86.
PHAHS. LiB. III. 658—686. 125
lamque omnis fusis nudato milite telis, 670
Invenit arma furor; remum contorsit in hostem
Alter, at hi tortum validis aplustre lacertis
Avolsasque rotant, expulso remige, sedis;
In pugnam fregere ratis. Sidentia pessum
Corpora caesa tenent, spoliantque cadavera ferro. 675
Multi inopes teli iaculum letale revolsum
Volneribus traxere suis, et viscera laeva
Oppressere manu, validos dum praebeat ictus
Sanguis et hostilem cum torserit exeat hastam.
Nulla tamen plures hoc edidit aequore clades, 680
Quam pelago diversa lues. Nam pinguibus ignis
Adfixus taedis et tectis sulphure vivax
Spargitur: ac faciles praebere aUmenta carinae
Nunc pice, nunc Hquida rapuere incendia cera.
Nec flammas superant undae, sparsisque per aequor 685
lam ratibus, fragmenta ferus sibi vindicat ignis.
670 omnis MAURTE, omni VG, 672 hic OER, totum AG (tortum ag), 673 rotant
pulsos a {rnarg.), excusso Ag, expulso MVUGRT, 674 in — rates 1. Serv. A. II, 446,
sidentia — tenent (675) 1. Prisc. 515. 9. H., sedentia Mi (corr. m. 2) A (m. 2 marg. corr.),
pesum ver. lect. Prisc, 675 spoliewfgwe U, 677 vulneribus MARTGVU, viscera MATGVU,
678 cum A, (dum a), 679 hostilem — hastam 1. Lactantius Theb. VIIL 727, dum Lact.,
exeat hosteraM (in: hastam corr. m. 2), hastam m (m marg.) hastem A, 680 Jioc edidit
U, edidit hoc V, 682 tecto 0 vulgo, sulphure 0, 683 ac MAE, ad a, at rell. vulgo
facilis MiU, carinas {del. as) M, carina m, 686 ferox G.
670 Vulgo, ut sententia constet, ex dete- nere dicendi potest defendi, quam si dextera
rioribus scribunt omni, admodum dura omissum credas aut miles. „Hostilis" est
structura: ,,omni milite nudato fusistelis". hasta ab hoste ante missa, nunc retorta.
Reliqui nmnis: puto iamqne omni corvu.pta. Conipressere vel oppressere malebat Heins.
Dicendum erat „omne genus arma" inve-
nisse furorem, non simpliciter arma; aut 6S2 Tacfo Guyetus et Bentleius; Oudend.
omissa aliorum telorum mentione (v. 670) idem cum aliis coniecturis proponit. Cur
nihil amplus quam: „Invenitarmafuror". sulphur tegerent non erat, nec cur eo
aliud tegereut (si tegere ahquid sic potest
674 Ut pessumire et pessumdare; mani- dici). Lego tectis „taedis pinguibus ettectis
festum studium, alibi obscuratum, vetera sulphure". S ante sulphure omi.ssa peperit
aut rara usurpandi. Pessum subsidere Lucr. mendum. Ov. Metam III 374 „summis cir-
VI. .588. cumlita taedis — sulphura" memorat.
„„-, ^ .■ ■ -r, i. Ramis pineis (taedis) pice saturatis et
677 Grotms primus ex „Bersm. uno et ^^^.^.^ ^^ -^ .^.^.^^^^ _ p^,,-^^^
YoHHxano nno" viscertbus -vulnera.Eodem ^^.^^ ^^^^^^^^ ^^^^^^^ praeferrem,
redit; utraque lectione viscera sunt vul- • i- +
nerata iisque compressissanguinisimpetus
per totum corpus ita crescere dicitur ut 683 Carinas defendi posse putat Hosius,
dextrae iaculantis vim augeat. receptam vero magis usitatam oatendit.
Re vera carinas nullam habet auctoritatem,
679„E</^os/t7m]. For theorder cf.L14,V. ^^^^ ^gj, ^^^ ^^ ^ulg^ faciente.s, con-
387, VI. 710,711-Haskins. „Tumdemumex- gentiant in carinae, dum in M litterao as
eat,cumtorserithastam"Weise.Itasanguis y^^^^^ traductis sunt deletac.
dicitur torquere hastam,quod quamvismi-
rnni, magis tamcn ex Lucani quidem ge- OSO tlammnm Corlius. Bnrm.
126 M. ANNAEI LUCANI
Hic recipit fluctus, extinguat ut aequore flammas,
Hi ne mergantur, tabulis ardentibus haerent.
Mille modos inter leti mors una timori est,
Qua coepere mori. Nec cessat naufraga virtus: 690
Tela legunt deiecta mari, ratibusque ministrant,
Incertasque manus ictu languente per undas
Exercent. Nunc rara datur si copia ferri,
Utuntur pelago; saevus conplectitur hostem
Hostis, et inplicitis gaudent subsidere membris 695
Mergentesque mori. — Pugna fuit unus in illa
Eximius Phoceus animam servare sub undis
Scrutarique fretum, si quid mersisset arenis,
Et nimis adfixos unci convellere morsus,
Adductum quotiens non senserat ancora funem. 700
Hic ubi conpressum penitus deduxerat hostem,
Victor et incolumis summas remeabat ad undas.
Sed se per vacuos credit dum surgere fluctus,
Puppibus occurrit, tandemque sub aequore mansit.
Hi super hostiles iecerunt brachia remos, 705
Et ratium tenuere fugam. Non perdere letum
Maxima cura fuit; multus sua volnera puppi
Adfixit moriens, et rostris abstulit ictus.
687 fauces a(marg.)uRGb, fauces V, flammas v, 688 hinc mergantur U, 689 mille —
mori (690) 1. Lact. Theb. IX, 230, timorem [estj Lact., 692 incertasque — exercent
(693) L Lact. ad Stat. Theb. V. 384, iactu U, ictu u, 693 exercet a, rata U, rara u,
694 compZectitur M, saevum VEg, 697 animam — undis 1. Lact. Theb. IX. 238, 698 [que]
A wh.l. a, 699 adnixos C, uncis E, 701 compressum MVAGE, comprensum mUE,
diduxerat VGi, 702 incolomis MiA, superas V, remeafta^ M, adunda.3 M, in undas AVG,
705 legerunt A, iecerunt a, 707 multos MiA.
687 „Restinguat ut aequore /"auces" Heins, dam vim v. eximius esset additum; sen-
tentia: exstitit in illa pugna unus aliquis
689 Curtius IV. 16. 17, laudatus Bentleio, Massiliensis, admodum peritus.
„quippe ubi intravit — animos pavor, id
solum metuunt, quod primum formidare 698Heins.:si quidmersisset, arenis ] etni-
coeperuut". Sen. Phoen. 181 „hac parte niis adfixos", ut mergere sit neutrum, cf. 696.
mortem perage, qua coepi mori". Sententia: Melius : „si quid (fretum) mersisset arenis."
mille atrocia pericula capessunt, ut unum
vitent quod nunc minatur. Stat. Theb. IX. 701 Conprensum praefert Bentl. Non tan-
281 „mille modis leti miseros mors una tum prehendebat hostem, sed fortiter cor-
fatigat". Cf. Cortius. pori suo apprimebat, ne nare et eflfugere
„„,„., 11 4. FT • 4. „4.„ -D posset. Et V. 702 iungit victor cum incohi-
691 Retecta mallet Hems. teste Burm. . t^ ,., , , t ^i
,. j- ■ . r. t. r. A ^^„„ '^nis. Pedibus demerserat Jeyeienus; pedihus
melius disiecta Guyet., sed non opus. ^ ■, ^ , *• „iw,n„
non aptum, demerserat glossemati simile.
696 „Unus Phoceus" est aliquis Ph. et
eximius arcte iungendum cum servare, non 706 Non perdere letum i. q. per letum
cuai tmus, quasi hoc tantum ad intenden- suum nocere.
PHARS. LiB. III. 687—730. 127
Stantem sublimi Tyrrhenum culmine prorae
Lygdamus excussa, Balearis tortor habenae, 7io
Glande petens, solido fregit cava tempora plumbo.
Sedibus expulsi, postquam cruor omnia rupit
Vincula, procurrunt oculi, stat lumine rapto
Adtonitus, mortisque illas putat esse tenebras.
At postquam membris sensit constare vigorem, 715
„Vos, ait, 0 socii, sicut tormenta soletis,
Me quoque mittendis rectum conponite tehs.
Egere quod superest animae, Tyrrhene, per omnis
Bellorum casus. Ingentem militis usum
Hoc habet ex magna defunctum parte cadaver; 720
Viventis feriere loco". Sic fatus in hostem
Caeca tela manu, sed non tamen inrita, mittit.
Excipit haec iuvenis generosi sanguinis Argus,
Qua iam non medius descendit in ilia venter
Adiuvitque suo procumbens pondere ferrum. 725
Stabat diversa victae iam parte carinae
Infehx Argi genitor, non ille iuventae
Tempore Phocaicis ulli cessurus in armis;
Victum aevo robur cecidit, fessusque senecta
Exemplum, non miles erat. Qui funere viso 730
709 sublime Mi, 710 excussae MVURTG, lycdamua A, 711 frangit T, 712 exclusiu g,
713 stat M, procurrunt ORTE, 715 nervis m a, vigorem U, sensit membris TG, 716 mox
ait T, 717 iniciendis A, sicM^ tormenta solelis U, 718 omnis A, tirrenae U (sic 709, 718),
721 viventes Mi, 722 inrita MjR, misit UT, 723 iuvenes Mi, arcus c, 724 1. Prisc.
103. 16 H, discedit MVRG, (descendit m), discendit A, ad ilia c, 725ferroMi, 726 diversa
vita A (diversae victa m. 2), iam victae diversa GT, div. victae i. g., in parte T,
727—731 in marg. T, 729 senectae Hi.
710 Excussae exstitisse videtur accom- 717 Lectum „volebat Heinsius". In com-
modato exitu ad habenae. Balearis in gen. x^onite nemo haesisse videtur; dicit de se
I. 229 („Balearis fundae"). Excussa cum tanqu^im „cadavere" (750), quod sanelonge
Ascens, Oud., Heins. Ov. Met. VII. 777 petitum, de eo, qui mittere tela debet.
(-excussae contorto verbere glandes"). „^, ^ ,.. ^t • ^ .a x
724 Desedit Hems. lam non mficete, ac
711 Solido, non fuso, cf. ad VII. 513. si de terra ageretur, per quam iter fit.
Stantis hominis medium est venter, sive
712 Expulsi Heins. umbilicus, infra quem a capite progressus
„„ „ . ^ r, ^- T^ -TT . si descenderis, iam non, non aniplius, eris
713 Procumbunt Gvotms, Burm., Weise- .^ ^^^. .^^^^ ^^^^ris infra um-
Hask. (1. e procidunt) ex dett. ahquot, ^.^.^^^ ^^^ ^^^ ^^^.^^ ^^
prorumpunt veteres editt., quod m nullo
cod. exstat. Oculi protuberantes videntur 730 „Vulnere viso" Bentl, Futtiles Jeve-
significari verbo „procurrere", alibi de iis reni animadversiones neglegerepossumus;
non lectum; procumbunt a libris oblatum tam lonyae (731) quam saepecadens habent
ferrem, sed non nirais placet. Lumine i. q. eximiam vim. Transfra, obliqua, impc-
visu. diunt currentem.
128 M. ANNAEI LUCANI
Saepe cadens longae senior per transtra carinae
Pervenit ad puppim, spirantisque invenit artus.
Non lacrimae cecidere genis, non pectora tundit,
Distentis toto riguit sed corpore palmis.
Nox subit atque oculos vastae obduxere tenebrae, 735
Et miserum cernens agnoscere desinit Argum.
Ille caput labens et iam languentia colla
Viso patre levat; vox fauces nulla solutas
Prosequitur, tacito tantum petit oscula voltu,
Invitatque patris claudenda ad lumina dextram. 740
Ut torpore senex caruit, viresque cruentus
Coepit habere dolor, „Non perdam tempora, dixit,
A saevis permissa deis, iugulumque senilem
Confodiam. Veniam misero concede parenti,
Arge, quod amplexus, extrema quod oscula fugi. 745
Nondum destituit calidus tua volnera sanguis,
Semianimisque iaces, et adhuc potes esse superstes.''
Sic fatus, quamvis capulum per viscera missi
Polluerat gladii, tamen alta sub aequora tendit
Praecipiti saltu. Letum praecedere nati 750
Festinantem animam morti non credidit uni.
Inclinant iam fata ducum, nec iam amplius anceps
n
731 cadis Mi (cades m. 2) A (cadens 2m marg.) Bi, 732 spirantis M,AiVU"i, puppem
Ui, 735 oculos M oculis aBi, 737 etiam M, 738 faucis MiA, soluta est (ex solutas
m. 1) A, 740 dextra, 747 semianimesque MiA, simanimisque Ui, 748 capulum quam-
vis V, mersi mUvGb, missi uVgM, 749 polluerit AUG, aequore Ui, 750 praeceps et
laetum gaudens a (versus inter 760 et 751 repetitus), 751 1, Ennodius lib. pro synodo
p. 306. 6 Hast. (Hos.), movti M.
7Si DistensisBenU. quod illa forma Luca- tam ardenter cupit, ut extremum votum
no placeat. Sane fensus, sed nusquam dis filii propterea recuset?
tensus fide librorum nititur. Vid. Cortius
ad III. 476. Distenta bracchia habitus sunt ^^^ i- ^- quamvis gladium capulo tenus
subito perculsi. adegisset in viscera.
735 Subit praesens. quamvis perfectum "^51 FesHnans Bentl., sine causa (in poeta
sequatur, vid. ad VI. 237. quidem) onimum desiderans et negans
„animam festinasse". Alia essent corri-
738 „Solutas prosequitur" i. q. deficit genda, non hoc, si minus poetica corrigere
hiantem, vox frustratur conantem Mirum oporteret. Ceterum quomodopraeposteram
prosequi sic usurpatum. philosophiam h. 1. adhibuerint aliquot in-
terpretes vid. ap. Burm.
739 Nutu pro vultu Heins. Contra Burm.
/ad^o «M?/'it confirmat ex Ovid.Am.I.lL 18, Ib. „Morti non credidit uni" sed tam
II. 7. 5. ferro, quam mari commisit eius caedem.
742 Tempora me ipsum interficiendi et 752 „Fata ducum" ut Pompeius vincere-
morlem filii praccedendi. Sed cur hoc tur, superior esset Caesar.
PHARS. LIB. III. 731 — 762.
129
Belli casus erat; Graiae pars maxima classis
Mergitur, ast aliae mutato remige puppes
Victores vexere suos; navalia paucae 755
Praecipiti temiere fuga. Quis in urbe parentum
Fletus erat! quanti matrum per littora planctus!
Coniunx saepe sui, confusis voltibus unda,
Credidit ora viri Romanum amplexa cadaver,
Accensisque rogis miseri de corpore trunco 760
Certavere patres. At Brutus in aeguore victor
Primus Caesareis pelagi decus addidit armis.
753 pars M. per Ai (corr, m. 1). 755 vectores E, 757 quantus G, plancfus M, 758 con-
iunx M, sepesiti U, 760 trunci ma, 761 at M, 762 1. Aldhelmus p. 530 M, 244. 7 G.
757 Quanius ante Oudend. legebatur.
759 „Amplexa Roraanum cadaver credi-
dit (esse) ora viri." Constructio dia ufoov,
obiectum pertinet ad amplexa et creclicUt,
cf. V. 694, ubi vulgo sic interpretantur :
„mundi iam summa tenentem permisisse
mari (sc. ea)"'.
762 „Primum — belli decus" Bentl. Kon
nimis curiose quaerendum est, num in hoc
bello aliquam gloriam mari reportaverit
Caesar, sed notandum poetam inscium glo-
riam Caesaris, adversarii, his verbis augere.
At Bentleius habet alia, quae obiciat, in
quibus, ut ipsius verbis utar, „non libet
diu argutan."
Quae in altera huius libri parte absurda
et improbabilia inveniuntur bilem iam
moverunt Burmanno (Praef.). Ex manifesto
ubique studio exaggerandi efficere licet hoc
lectoribus poetarum placuisse, et exigenda
haec sunt ad aetatem, qua exstiterunt.Ut
semel migramus verum et phantasiam
admiscemus, difficile est, ubi fines sint
designare. Si quis credere potest deos in
certamine Homerico intercedere, potest
alia. Et ne pro veris quidem accipere haec
flgmenta lector debet; volunt sibi illudi,
qui toti sunt in admirando heroe. Potius
genus poesis historicum reprehendendum
est quam poeta.
M. ANNAEI LUCANI
PHAESALIA.
LIBER QUARTUS.
At procul extremis terrarum Caesar in oris
Martem saevus agit, non multa caede nocentem,
Maxima sed fati ducibus momenta daturum.
lure pari rector castris Afranius illic
Ac Petreius erat; concordia duxit in aequas 5
Imperium commune vices tutelaque valli
Pervigil alterno paret custodia signo.
3 moniraeta a (s. s.) (monumenta Lips. c. Web.), 4 illis vulgo 0, 6 tutela-signo
(7) 1. Prisc. 354.1 H, tetula Mi.
profectus (cf. Fischer Zeittafelnp. 272),cum
Massiliae aliquamdiu moratus esset, pa-
rata expeditione in Hispaniam Pyrenaeos
cum copiis superavit, itaque non potuit
facile ante mensem lunium Ilerdam per-
venire. lam parte belliprofligataet remoto
incommodo aquarum scribit Caesar Civ. I.
48 „tempus erat difficillimum, quo neque
frumenta in herbis (? vulgo: in hibernis)
erant, neque multum a maturitate aberant",
fere lunio mense exeunte (Afranius et
Petreius se tradiderunt IV Non. Sext., 2
Aug., secundum Kalendd.). Videtur poeta
credidisse incrementa aquae primo vere
per nives liquefactas facta esse.
Alia ratione initium belli Afraniani con-
ficitur e Caes. Civ. H. 32, ubi legimus
res Caesaris in Hispania actas „diebus
XL quibus in conspectum adversariorum
venerat Caesar". Retro computando inde
a d. IV Non. Sext. invenimus in conspec-
tum hostium venisse a. d. IX Kal. Quinct.
i. e. 22 lunio (qui tum habebat 29 dies).
Vid. Exc. in fine libri.
7 Vulgo post pervigil distinguitur, sed
2 Non multa caede cruenfum" Peerl-
kamp. Aen. vol. I. p. 61. b; rubeptem Ben-
tleius ex Bersmanni cod. (sic Lips. b pro
var. lect.). Praeferendum prius. Florus H.
13 (IV. 20) ..anceps variumque sed incru-
entumin Hispania bellum". Sed impium
bellum nocens est (o: mnocejis) aut noxiimi.
cf. T. 203, VII. 260.
3 L q. ducibus (qui in eo vicissent) ad
reliquum bellum potentiam fatalem con-
ciliaturum.
4 Marklandus : ,, Afranius vvis ac Petreius
erant". UUc Schrad. De castris nihil dictum
erat, itaque iUis non aptum.
Errat Lucanus in definitione temporum.
dum initium expeditionis Hispanicae. quae
hoc libro enarratur. refert ad exitum hie-
mis a" 49 (v. 48, sqq.) et inundationem
Sicoris et Cingae aequinoctio verno (21
Mart. aerae rectae) factara dicit, quod per
confusionera temporura a» 49 incidit in
diera, quem notabant sextura Idus Maias,
cf. Unger Zeitrechnung der Griechen und
Romer in I. Mulleri enchiridio p. 643 volum.
I. Caesar non ante mediura Aprilem ab url e
s'.c languot nudura custodia.
M. ANNAEI LUCANI PHARS. LIB. IV. 1 — 22.
181
His praeter Latias acies erat inpiger Astur,
Vettonesque leves, profugique a gente vetusta
Gallorum Celtae, miscentes nomen Hiberis. lo
Colle tumet modico, lenique excrevit in altum
Pingue solum tumulo; super hunc fundata vetusta
Surgit Ilerda manu; placidis praelabitur undis
Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis,
Saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu, 15
Hibernas passurus aquas. At proxima rupes
Signa tenet Magni; nec Caesar colle minore
Castra levat, medius dirimit tentoria gurges.
Explicat hinc tellus campos effusa patentis,
Vix oculo prendente modum, camposque coerces, 20
Cinga rapax, vetitus fluctus et littora cursu
Oceani pepulisse tuo; nam gurgite mixto,
9 profugique - Hiberis (10) 1. Serv. Aen. L 2 (p. 8. 15 Th,), vectonesque m, vesto
nesque R, profugigi<e a M, 11 collectum et R, medico T, 13 hilerda R, blandis V,-
14 1. Serv. A VIIL 328, amnes MVUG, amnis Serv. A, 17 minori M {i ex e) V, ne Ui,
18 dirimit t. g. 1. Prisc. 11. 56. 26, 20 coercens MVGR, coercet mUg, coerens (s. s. h et
c) A, 22 suo VUMG, tuo u.
10 App. Ibericis I. 2 KeXtoi /uoi Soy.ouol
Ttots tijv IIvQijvrjv uTtfQ^^idvtsg autoTg {"ifirjQai)
ovvoiy.Tjaai, od^sv oQa y.ai to KsXtifitjQoov
ovojua iQQU7], cf. Strabo IIL 168 C. (226 Mein.)
Nomen Cdtiberi, non aptum metro dactylico,
hac periphrasi primus Lucanus, tunc Silius
et Marlialis vitarunt, Zingerle z. spat. Lat.
Dicht. II. 17, sq.
11 Tumens Heins. teste Burm. {non in
Advv. p. 132); ita que iungeret colle modico
tumens et leni tumulo, quo verbosa nascitur
oratio; per que annectitur sententia expli-
cativa. Le7iis ut in ..lenius fastigium" (veluti
Caes. b. Civ. II. 24) et „cle7nens clivus".
13 Blandis pToplacidis Heins. p. 132 cum V.
14 Amnis accusativusest; in codd. amnes,
nihil probans, nam id pro amnis a librariis
saepe substitutum.
16 Passurus tam validus, ut aliquando
repellat hibernas aquas. Participium fut.
significat istiusmodi locis nontam toposse,
quam propeiLsionera et id quod rebus iuvan-
tibus et opportunitate fiet, Ad exempla
Hask. IV. 39, 680, VL 456 add. „sonaturus"
Hor. S. L 4, 44, „positurus" Hor. C. IIL4.60,
^laturus" Liv. XXIV. 4, „erupturu3" Tac.
A. I. 28.
17 Bentl.: „colle minori | castra locaf.
Exquisitiorem lectionera non tollo, quara.
vis insolentem. Ceterum h.l. utalibi verba
apta sunt ad Caesarem celebrandum, nihilo
inferior est Pompeii ducibus. „Elevare con-
tabulationem" Caes. Civ. II. 9 fin.; saepe
simplici pro composito usus est Lucanus.
Nec iung. cum yninore. „Medius — gurges",
ex Caesare I. 41, 42 apparet flumen non
interfuisse inter bina castra, cf. etiam ib.
48. Ilerda iacet in dextra ripa Sicoris, ali-
quanto infra urbem, exiguo spatio ante
confluentes Iberi et Sicoris, Cinga in hunc
(Sic.) a dextra infundit aquas; spatiura
inter Sicorin et Cingam erat sedes belli.
Vs. 23 Sicoris erat nominandus.
20 Primus Heinsius Advv. p. 133 coerces
propter (ibi 23 et tuo var. lectionem in U,
cf. V. 805. Cinga et Sicoris circumdabant
castra et locum pugnae, cf. Caes. 1. I. 48.
Cinga absorptus ab Ibero Oceanum non
attingit; A. Schaefer, diss. Monasteriensi
p. 20 conicit ad Uttora, speciose; nara
„Iittora pellit fluvius" insolitum est; raare
pellit littus, non fluvius qui effunditur;
durius etiara post fluctus (maris), ita aqua
fluvialis propellere fluctus maris dicitur
et retrogrado motu litLora, at „Cingaveta-
ris cursu tuo fluctus (tuos) (pro)pellere ad
littora" recte se habet. V. 23 praestat sc.
nomen, Hiberia.
132 M. ANNAEI LUCANI
Qui praestat terris, aufert tibi noinen Hiberus.
Prima dies belli cessavit Marte cruento,
Spectandasque ducum vires numerosaque signa 25
Exposuit. Piguit sceleris; pudor arma furentum
Continuit, patriaeque et ruptis legibus unum
Donavere diem, prono cum Caesar Olympo
In noctem subita circumdedit agmina fossa,
Dum primae perstant acies, hostemque fefellit, 30
Et prope consertis obduxit castra maniplis.
Luce nova collem subito conscendere cursu,
Qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam,
Imperat. Huc hostem pariter terrorque pudorque
Impulit, et rapto tumulum prior agmine cepit. 35
His virtus ferrumque locum promittit, at illis
Ipse locus. Miles rupes oneratus in altas
Nititur, adversoque acies in monte supina
Haeret, et in tergum casura, umbone sequentis
Erigitur. Nulli telum vibrare vacabat, 40
Dum labat et fixo firmat vestigia pilo,
Dum scopulos stirpesque tenent, atque hoste relicto
23 1. Prisc. 234. 2 H et 295. 3 H. sibi U, 24 cesavit T, 28 cum Caesar ORT,
olympho A, 29 noc.tem A, 30 ^restant M (s. s. perseverant m. ant.) VU, 31 abdu-
xit A, 33 1. Prisc. II. 57. 1 H, castris tutam Prisc, 34 liu.c M, hunc g, versus intra
lineas adscr. manu, ut vid., 1» U, 35 caepit M, coepit VU, 37 honeratus v, 38 aver-
soque G, 39 integrum ABT in tergum a, 40 vocabat M, vacavit AiU, librare A, vibrare a,
28 St&i Heinsio adscribit Burm., refutatus 33 „Castra et tutam" Cortius ad X 312,
rursus (cf. ad 11) Advv. 1. 1. cf. Prisc.
24 Belli Bentl., iungens „marte belli" 35 „Cepit" nempe hostis. His (36) Caesa-
conferens Liv. VII. 7, ubi „communismars rianis; hic in oppositione subinde non id
belli" est „communis fortuna belli", „for- quod proximum est in oratione sed quod,
tuna alternans" quae h. 1. non significatur. ut praecipuum, menti primum obversatur.
Illis, Afranianis „locus promittit collem",
28 Tum Oudend. quod Weise-Haskins ^^^^ propius aberant et prius coUem occu-
reduxerunt, contra Bentl., Burm., Cort. parunt. Iniuria haeret Burm.
29 Occulta pro subita Bentl. contra sen- or> <- ^- -r, ..t. n v * tt^-
... , ^ . „ ,. 39 Sequenfi ex Rott. 2 probat Hems.
tentiam; ad praesentem usum fossa subi- „ .■ . . f u-4. 4-
*„,.;. .,•' ^Lv.„. ^^,,-f.„ .f Po.oo. T Assentior, sednemodemonstrabitsegMen^ts
Lucanum scribere non potuisse.
taria circumdabat milites, cf. Caesar I.
41, fin. De bello hoc praeter Caesarem
cf. App Ciy. IL 42 Vell Pat II. 50, Suet. ^^ ^^^^^^^ ^ ^^^ ^^ ^^^.^
^T'J\ T^ n' ^ oJ P, -^' T' obstantf scilicet .atque - viam" explica-
7^ v'.^; •^•^^^- ?^'\ ^^- ^^T-'"^.^ ^ rentsuperiora: occupant (tenent) eos siirpes
L. debet Livio, ut ex fragmentis discimus. .^.duntque viam ; sed vulgata, in qua tenent
31 Consertis cf. supra ad IIL 575. ^^^' ^- ^- ^^"^if
qua tenent [n.
32 Cf. ad haec Caes. 1. 44, sqq. praecipue 46. tum habent.
31 Consertis cf. supra ad IIL 575. est i. q. arripiunt, non minus recta est, in
qua tenent (manu) et caedunt idem subiec-
PHARS. LIB. IV. 23—57. 133
Caedunt ense viam. Vidit lapsura ruina
Agmina dux, equitemque iubet succedere bellO;
Munitumque latus laevo praeducere giro. 45
Sic pedes ex facili nulloque urgente receptus,
Inritus et victor subducto Marte pependit.
Hactenus armorum discrimina; cetera bello
Fata dedit variis incertus motibus aer.
Pigro bruma gelu, siccisque aqailonibus haerens, 50
Aethere constricto pluvias in nube tenebat.
Urebant montana nives camposque iacentis,
Non duraturae conspecto sole pruinae,
Atque omnis propior mergenti sidera caelo
Aruerat tellus hiberno dura sereno. 55
Sed postquam vernus calidum Titana recepit
Sidera respiciens delapsae portitor Helles,
44 equitemgite M, 45 producere MiA, praeducere a praecingere C (Usen. susp.) lato
pr. g, cyro A (giro a) monitumque T, 47 invitus MR, 48 arvorum RG, 49 incertj Ui,
(ex j facta ligatura us), 50 siccis C, 51 nuba Ri, 54 omnes Mi, proprior AT, 57 dilap-
sae VR(x, partitor Ai (corr. o), partitor a (marg.).
44 „Succedere colli" suspitio Burmamii. 49 Aer est temperies, guae instabilis erat
variis ventis.
45 „Praeducere" primus Grotius; praece-
dere placebat Heinsio. In 45—47 non sine 50 Horrens Bentl., quod „certissimum"
causa haeret Guyetus, qui eos proscribit. iudicat, potuit tamen bruma pro (brumali)
Recedit L. in singulis a Caesare ex cuius frigore dici, quod non desinebat. Frigus
compuratione nihil proficitur. Equitatus retinebat pluvias quasi congelatas in nubi-
auxiiio missus pressis militibus eos tegit bus. Horrens iam Heins., recepit Cortius.
et inter pedites, se recipientes, et hostes „AquiIonibus"establativus, quodnonintel-
insequentes positus munitum latus suum lexit Burm.
i, e. sinistrum praepandit hostibus, Sic
nuUo urgente facilis receptus est receden- 52 Vulgo distinguunt post nives, sed non
tibus. Huic explicationi tamen obstat quod, disiungenda ,.montana camposque iacen-
qui se convertit ut laevumIatus(?wumYum) tis". — „Non — pruinae" continent am-
opponat, non laevo sed dextro giro flectitur. pliationem subiecti.
Vereor tamen ne culpa sit poetae. Girus
vox propria, cf. Paneg. Mess. 94. 54 „Propior caelo mergenti sidera", pro-
pior occidenti, qui mergit sidera oceano.
47 „Inritus et ductor" (i. e. Caesar) Burm. Hispaniam significat ab Italia occidentem
suspicatur. Victores erant Afrauiani, rece- versus sitam. Sereno substantivum, ut pro-
debant enim Caesariani. Praereptis adver- fundum saepiusapudLucanum,adiectivum
sariis (quos tegebat equititus) incertus admittit.
pendebat hostis fructu victoriae destitutus.
Rursus contra operis institutum poeta ex- 57 Vulgo portitor, certatim proditor Scri-
tollit consilium Caesaris, tanquam insigni verius ad Mart. L79, Heinsius, Burmannus,
prudentia Pompeianos frustraverit, cum Oudendorpius, Bentleius, — GronoviusObss.
tamen non insigne sitartificiumsecundum III. 20, p. 4G2 sqq. ed. Lips. docnit portiforis
ipsum Lucanum. Haskinsius sic interpre- vocabulum vectorem, navicularium (veluti
tatur, ut munitum latus praeponatur rece- Charon est) quin etiam custodem signifi-
dentibus (to interpose before the infantry care; ex magnis copiis Gronovianis unus
their protected side), quod cui bono? Cum sufficit locus Coluraellae X. 155 „mox ubi
«subducto marte" cf. VI. 250. nubigonae Phryxi, nec portitor Helles | -
134
M. ANNAEI LUCANI
Atque iterum aequatis ad iustae pondera Librae
Temporibus vicere dies, tunc sole relicto
Cynthia quo primum cornu dubitanda refulsit, 60
Exclusit borean, flammasque accepit ab euro.
Ille suo nubes quascumque invenit in axe,
Torsit in occiduum Nabataeis flatibus orbem,
Et quas sentit Arabs, et quas Gangetica tellus
Exhalat nebulas, quidquid concrescere primus 65
Sol patitur, quidquid caeli fuscator Eoi
Inpulerat corus, quidquid defenderat Indos.
Incendere diem nubes oriente remotae
Nec medio potuere graves incumbere mundo,
Sed nimbos rapuere fuga. Vacat imbribus arctos 70
Et notus; in solam Calpen fluit humidus aer.
58 ad iustae p. libr. 1. Isidorus III. 70. 29, aequitatis Mi, 60 cum primum ma, eupo
Mi (corr. euro) eurum m, 61 borean MAR, boream VU, in euro UG (ab ug), accepit euro
A (.9. s. in), 63 nabathei V (var. lect), 64 araps M, gangeneta T, 65 exalat Ui,
67 chorus MARV, defenderet Mi, impulerat BUM, intulerat AVGETR, 68 nubesque Mi,
69 gravis M, 70 arcton V, nimbos M, 71 umidus MA, notos Ai.
„caput efferet undis" i. e. ubi Aries qui
transvexit Phryxum, non transvexit Hel-
len, orietur. PorWor ut ianitor funditor
brevi penultima a substantivo portus duc-
tum mire olim ad portare relatum. —
Sententia: „postquam sol (Titan) intravit
arietem (mense Martio)". Respiciens Com-
mentum p. 123. 8 Us.: „quod sic inter XII
signa pingatur aries veluti retrorsum re-
spiciens''.
58 „Atque iterum vicere dies" i. q. lon-
giores facti sunt quam noctes. „Iterum"
iungendum cum aequatis, aequinoctium
vernum post sex menses successit autum-
nali; „ad iustae pondera Librae" ad iustam
adaequationem noctium et dierum, quae
sub Libra fuit.
59 „Sole relicto" i. e. aliquot diebus post
novilunium. In novilunio luna e regione
solis posita terrae obvertit obacuram par-
tem, dein cura paulatim recessit a sole,
(eum „reliquit") exiguam partem aliquam
eius („cornua") illustratam videmus; hoc
est tempus illud, quoprimumlucemaligna
(„dubitanda") Cynthia cornu refulget. Cf.
e. g. Madler popul. Astron. p. 63, delinea-
tione 20.
61 ,.Excussit b. f. recepit in euro" Bentl.,
quo illud m tueatur, sed collato A exstitisse
videtur, postquam ab omissum est, ad
supplendum versum. Luna eflfecit ut ventus
orientalis succederet boreae, etsiccalorem
attulit. Non opus est coni. Guy. flamenque.
62 Axis h. 1. pro cardine (meridiaan) et
inde pro regione.
65 „Primus sol" est oriens.
67 Corus ad orientern ab occidente nebulas
movens caelum Eoum obscurat. Intulerat,
ante Oud. in quibusdam editionibus lectum ;
verbi ferre compositum, quod huic loco
conveniret tantum esset adferre. De inpellere
cf. ad VII. 452. Burm. ad UI. 232. Defenderat
contra ardores solis.
68 Heins. in^endere coll. 112. V. 67 in
quibusdam editt. post Indos oratio conti-
nuatur; omnia v. 64—67 pendent a torsit,
V. 63 per se sententiam efficit, in qua par-
ticipiura, ut f-aepe, pro substantivo est;
auxit solis ardores quod nubes oriente
rernotae erant, i. e. quod aurora statim
clara praefulsit. Pro perturbare („made tem-
pestuous") accipit Hask. coU. Verg. A. X.
895, Justin. XXXVIIL 8. Ita matutinitem-
poris notio perit.
70 „Sed nimium rapuere fugam" Guyet,
non sine causa, mirum enim quod nubes
leves rapiunt procellas; contra est. Legen-
dum puto nimbi (cf. M) i. e. procellae.
PHARS. LIB. IV. 58 — 89. 135
Hic, ubi iam zephyri fines, et summus Olympi
Caido tenet Tethyn, vetitae transcurrere densos
Involvere globos, congestumque aeris atri
Vix recipit spatium, quod separat aethere terram. , 75
lamque polo pressae largos densantur in imbres,
Spissataeque fluunt, nec servant fulmina flammas.
[Quamvis crebra micent: extinguit fulgura nimbus]
Hinc inperfecto conplectitur aera giro
Arcus, vix ulla variatus luce colorem, 80
Oceanumque bibit, raptosque ad nubila fluctus
Pertulit, et caelo defusum reddidit aequor.
lamque Pyrenaeae, quas numquam solvere Titan
Evaluit, fluxere nives, fractoque madescunt
Saxa gelu. Tunc qua solitis e fontibus exit, 85
Non habet unda vias; tam largas alveus omnis
A ripis accepit aquas. lam naufraga campo
Caesaris arma natant, inpulsaque gurgite multo
Castra labant, alto restagnant flumina vallo.
72 hic M, summos corr. in: summas R, 76 densentur G-R, 77 ruunt g, fuhnina V
flumine^^Ui, cursum s. s. flammas U, 78 tn marg. m. 2, oynissis quamvis c et fulgura,
quae abscisa sunt cum marg.; m. rec. Igura add. abscisis fu M, versum om. RT, m.
2 intra versus aut in marg. AV, adest tn UG, extingunt m, extingu.i.t G-, nimbi mGi,
fulgora G, 80 variatas Aj, 82 fusum de caelo M, defusum c, diffusum mVAUGB,
difussum E, 85 quae vulgo 0, 86 amnis MAUi, 87 ri.pis M, e ripis T, campis VUR.
72 „Et extrema linea meridiana excludit 80 „Luce colorum" Guyet., sed cf. VI 828.
oceanum". Cardo meridianus cf. V. 71, IV. ^-^ -n. ^, ^ ,.x ^
n—^ HT j.- j. j- 82 BentL: jretulit et rursum de caeloT.a,.
6t2. Non contmuat cardmes per oceanum. ^^ ^-i^ui.. „,c>.m,.<,<. ^u ,c*,o. ,<, ,^o vu^.^^i.a..
Nexus sententiarum postulat ut vulgatam
74 „Involvere globos" accusativus ver- interpretemur de aqua in terram refusa,
balis ut „saltare Cyclopa", „Satyrum mo- non (cum Grotio) de aqua in caelum sub-
veri", „agmina iungere", cf. adV. 386, i. q. ducta, ut Bentl. animadvertit; sed haec
se condensarunt in globos. Congestum sententia in vulg. inest, modo iungatur:
(= congeriem) est obiectum. caelo defusum. De arcu bibente cf. J. H.
na T, , ^ ^ TTT ^QA T7TT 001 ^ ^^^' ''^^ ^^rg. G. I. 380 p. 170, Sen. Nat.
76 Densare (non densere) IV. 780, VII. 221 ^ t /. r.^ .. ^ r 77 n^ rriv t -7 n
., \ -u ^ ■ i- • i'u • 0. I- 6. Pwrenaeo ut Tar&eWa Pi/rme Tib. 1. 7. 9.
in omnibus est, h. 1. in optimis libris. ^. ^j. ± n ^ ^ y
78 Pro altera parte (e. f. n.) „moriuntur 85 Qua Burm. cum uno Vossiano, quod
fulgura nimbi.s" invenitur in Hosii D, recepi. Ouae non continet aptam senten-
(Berol. saec. XIII), in Erl. m. 4a et aliis tiam: omnes rivuli exeunt solitis e fonti-
deterioribus, ante Grotium et in Weis.- hus, sed non seraper solitis alveis, de
Hask. Defendit Kindler in diss. Monast. a. quibus h. 1. nihil. Non eo loco {qua) ubi
18:52 p. 5. Versus ineptus nec defendendus effunditur alias, nunc viam potestreperire
ex V. 6.30; est antiqua interpolatio ex in- unda obstructis canalibus.
terpretatione, quae sensim formam versus g^ ^ ^.^.,^ ^^^^^ utrinque ex aliis fluviis
accepit, ad „nec servant fulmma flammas", redundantibus.
male intellectum, quasi servant habeat
tritam significationem. Sententia: ne ful- 89 Restagnant slagnum efflciunt contra
mina quidera obtinent naturam suam. Cf. altum vallura. Vallo dativus est. Castra
Mnem. 1890 p. 12. labant, sed ubi altius vailum, eo aqua
136 M. ANNAEI LUCANI
Non pecorum raptus faciles, non pabula mersi 90
Ulla ferunt sulci; tectarum errore viarum
Fallitur occultis sparsus populator in agris.
lamque, comes semper magnorum prima malorum,
Saeva fames aderat, nulloque obsessus ab hoste
Miles eget; toto censu non prodigus emit 95
Exiguam Cererem. Pro lucri pallida tabes !
Non deest praelato ieiunus venditor auro.
lam tumuli collesque latent, iam flumina cuncta
Condidit una palus, vastaque voragine mersit,
Absorpsit penitus rupis, ac tecta ferarum 100
Detulit atque ipsas hausit, subitisque frementis
Vorticibus contorsit aquas et reppulit aestu
Fortior Oceani. Nec Phoebum surgere sentit
Nox subtexta polo; rerum discrimina miscet
90 messi a, peccorum U, facilis U (s. s. sc. fuit), nec pabula T, 92 occultis MVURT
occultos ABE, agris MVURT, agros ABE, 94 obseptus b, 96 proh V, 97 de.est M, pro-
lato vulgo 0, 100 1. Prisc. 491, 16 H, CaperVII. 94. 15 K, absorbsit VUR absorsit T, et
Prisc. VRg acM, at T, 101 dei;ulit Mg, 102 ac (sic) repp. — oceani (103) 1. Prisc. II. 175.
3 H, II. 308. 2 (ubi ef), vorticibus M, verticibus AQv, gurgitibus Vag, equos UiVg aquas
Vi, reppulit MVU, aestus 0 vulgo, 104 subtexta MU, subiecta AVTG, subtecta R.
retinetur. Stagni significatio etiam Sil. IV. nativum putat. Perinde est; praesentiori
750 in composito manet. Cf. 99. remedio indiget vulgata: aesius Oceani, qyxa.
ipse Oceanus dicitur repulisse sive aquas
90 Pash(s Heins. Adv. p. 133 coll. Sil. sive equos, sed ab oceano multum aberant;
XV. 710. Significatur raptus pecorum ali- aestum minus etiam satisfacit, nam palus
menti causa. (99) ita repellit oceanum. Correxi igitur
aesiu; oceani aestus sic tantum in compa-
91 Caecarum Heins. rationem adhibetur. Satisfaceret „aestus
fortior oceano" sed lenius remedium prae-
94 Obseptus Heins. Advv. p. 133 ex Voss. tuli. Subiectum est palus, 99. - I^quos etiam
uno correcto, coll. VI. 292. Sic B. pro var. missa auctoritate postponendum; fremere,
lect. Exquisita et quaesita elegantia. In iungendum cum subitis vorticibus, aptius
proximis non ad toto pertinet. \^^ 1, ^e aquis; fremitus equorum non nas-
citur vorticibus, nec repellitur. Ceterum cf.
97 Praelato olim Heins., Schraderus. Pro- Haskins ad 102, qui incrementum aquarum
lato e scriniis vel crumena, sc. ab emtore, ^^^^^ ^q^^^^ repellente bene explicat;
unum temporis momentum significat.prae- yeruntamen iunctura „et repulit" non fe-
lato (i. q. praeferens aurum) ad subiectum ^^^^^^^ ^^^^^^ correctio videtur ex frementis
venditor referendum, perpetuam condicio- ^^^^_ y^^^ Hosius, JJ. 1893 p. 343.
nem ieiuni. Itaque correxi. Non ieiunus
aliquis fit ostento auro, sed manet semel ^^^ Subtexta Grotius iam coni. exsubtecta
vendito frumento. ^^ Gronovius ad Stat. Diatr. p. 60 (112
100 Tesr,ua ferarum", Heins. coll. VI. 41, Hand.), ubi agit de subfectus et subtextus,
sine causa cf. Verg. A. VI. 8. Z)epuhYplacet s^d de priore h. 1. non agitur. Cf. Stat.
Bentleio: mihi quoque, ut fortius, sed quo- Theb. I. 346 „subtexit nox atra polos ,
modo varient poetae in depellere et deferre infra IX. 519 „ferro subtexitur aether
apparet coll. II. 666 cura Sil. II. 523, ubi Mnem. XIX. 26. „Tenebrae non sentmnt
cf Burm Phoebum"' audax translatio, pro non ex-
periuntur eius vim. In alio poeta desiderares
102 Aes*um Heins. Aestus Oudend. nomi- sivit.
PHAKS. LIB. IV. 90 — 121. 137
Deformis caeli facies iunctaeque tenebrae. 105
Sic mundi pars ima, iacet qua zona nivalis
Perpetuaeque premunt hiemes, non sidera caelo
Ulla videt, sterili non quidquam frigore gignit,
Sed glacie mersos signorum temperat ignis.
Sic, 0 summe parens mundi, sic sorte secunda iio
Aequorei rector facias, Neptune, tridentis,
Et tu perpetuis inpendas aera nimbis,
Tu remeare vetes quoscumque emiseris aestus.
Non habeant amnes declivem ad littora cursum,
Sed pelagi referantur aquis, concussaque tellus 115
Laxet iter fluviis. Hos campos Rhenus inundet,
Hos Rhodanus, vastos obliquent flumina fontis,
Rhipaeas huc solve nives, huc stagna lacusque
Et pigras, ubicumque iacent, effunde paludes,
Et miseras bellis civilibus eripe terras. 120
Sed parvo Fortuna viri contenta pavore
105 cunctaeque m, 106 sic — hiemes (107) 1. Isidorus III. 40, de N. R. IX. 3, pars una
G 1 ap. Is. illa u, quam 0 vulgo, sola G 1 ap. Is., 108 sterili — gignit 1. Isidorus XX.
10. 1, Serv. Aen. VI. 265, stereli A, nec u, a frigore g, 109 glaciae Mi, glaciesU, medios
0 vulgo, 110 sic 0 summe ^^arens M, pater AB, 112 intendas a, 113 quoscunque . . emiseris
M, imraiseris V, inmiseris R, 115 pela^/i referantur aquisM, 118rtiipheasMAriphae(oe)as
VUR rimpheas T, hic A, solvent Mi dissolve G, effunde g, hic stagna MA (huc m),
119 paludes v, huc funde T.
106 Latet Schrad. Pars ima lcvtix9-(av; 113 Pluvia ex evaporatione maris nas-
vulgo: „iacet, quam", sed de situ («acei!) non citur, itaque mare recipit per pluviam hu-
agitur, at de condicione; porro (109) meclios, morem ante a se emissum. „Tu, Neptune,
quod frustra conati sunt interpretari. „Per- prohibeas, quominus de caelo descendant
petuaeque" i. q. „et quam perpetuae". Con- aquae {aestus), quas (ante) emiseris". Satis
structio Graeca, cf. Commentationes Lysia- perplexa haec. Aestus evaporationes, causa
cae meae p. 93. Eberhard-Jahn ad Cic. Bru- pro effectu. Post sic avay.okou&cag et (112)
tum § 258, cf. Mnem. 1. 1. supra 1. 260 et IV. 745. sequitur.
108 „A frigore" ex deterioribus Cortius. ^^^ Referantur i. q. repellantur. Laxet,
112 Infendas Heins. Advv. p. 133, sq. coll. solvat, permittat fluviis qua velint ire.
IV. 67 (ubi incendere hodie), I. 530 (v. s.),
VII. 477, IX. 473(„spiritusintentus"),V.438 116 Conicio: „quos campos".
ffalsa lectio) et 569 (pelagus intendit ven- „ „ x^., ^ tt i-ir.
tum) quae dubia sunt aut huc non faciunt. ^^\ ^'''''' pro Auctibus, cf. II. 4 9 casu-
Quasi nimbi nutriri aut reparari debeant, ^^« ^" quaelibet aequora fontes . Int. in
hoc dicitur. Placet hoc Burraanno, Has- ^°^ campos.
kins: „devote to" quod eodem redit, nisi ii8 J, soZue Heins. - Disso/ue coni. Cortius,
quod vocabulum exquisitius est. - Mihi ^^^^ Rhipaeas eadem varietate scribitur
legendura videtur praepandas = pandas q^g^ jj q^q^ IU 273, ubi Rhipaeus scriben-
nimbos ante aethera. Cum p ante pandas dum esse monui.
excidisset, locus malesuppletus est. Eodem
rediret praetendas sed — tendas in uno a 120 Versus 98-120 interpolatos iudicat
est. De duplici constructione talium com- Guyetus. Eadem temeritate multa inlibro
positorum non est quod dicam. III possis damnare, et alibi.
138
M. AKKAEI LUCANI
Plena redit, solitoque magis favere secundi
Et veniam meruere dei. lam rarior aer
Et par Phoebus aquis densas in vellera nubes
Sparserat, et noctes ventura luce rubebant, 125
Servatoque loco rerum discessit ab astris
Humor, et ima petit quidquid pendebat aquarum.
Tollere silva comas, stagnis emergere colles
Incipiunt, visoque die durescere valles.
Utque habuit ripas Sicoris camposque reliquit, 130
Primum cana salix madefacto vimine parvam
Texitur in puppim, caesoque inducta iuvenco
Vectoris patiens tumidum superenatat amnem.
Sic Venetas stagnante Pado, fusoque Britannus
Navigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus, 135
Conseritur bibula Memphitis cymba papyro.
His ratibus transiecta manus festinat utrinque
122 favore, a forma insolita, fere langob., in spatio 2 litt, 123 clarior G (rarior g),
124 vellere T, 127 petet U, 129 rurescere Vi, deducere Ei, valles UMAg, calles
V(Stht:colles)G, 131 primum - puppem (132) 1. Prisc. 336. U H, robore Prisc. VRg,
vimine v rell., 132 puppem Prisc. puppim MA cf. III. 592, induta (ex corr., deleta c)
M, 133 1. Serv. Aen. IV. 72 victoris U emicat M, emicat AVGRT, enatata Uv,
l34 brittannus MiR, 136 1. Isid. Orig. VI. 20. 1, conficitur Isid., cumba AR, papiro R,
137 traiecta AGT.
12i Vellera sunt perspicuae nubes. Verg.
Georg. I. 397. Tensas Bentleius; frustra.
125 Montes pro noctes Bentl. Aestate noctu
lux paene caelum non relinquit,
126 Descendit Heins.; discessit melius
convenit cum „servato loco rerum".
127 „Quidquid pendebat aquarum". Aqua
pendens, nempe in nubibus, uno tempore
et simul in effluvia solita emissa est.
Notio illa toD xaS^dna^ eliclenda est ex quid-
quid; nam de aquis dudum stagnantibus
pendere vix recte dicitur.
129 Quamvis speciosa lectio calles repu-
dianda est, utnata econfusione; superioris
versus exitus habet coUes quod non satis
intento oculo librarii cum valles confusum
peperit caZZes. Cf. Verg. Georg. T. 72 „patiere
situ durescere campum" et Aen. XI. 818
„vomere duros I exercent colles" laudat
Burm.; Ecl. 8. 80 „limus ut hic durescit"
(igni); sic lubricae valles solis radiis („viso
die") post nebulas sempiternas exsiccatae.
132 Inducta vel insuta Heins. Advv. p.
401. Inducta lam Grotius pro meadoso in-
duta. Cf. Val. Fl. II. 109. „inducto cratem
defendere tergo". Caes. 1. 54 „corpus navium
viminibus contextum coriis integebatur".
Ad insuta cf. „circumsuti3 navigiis corio",
Plin. IV. 104, sed nihil opus coniectura.
133 Supereminet unus Borsmanni, melius
certe quam superemicat, quod a poeta non
potuit dici de tardo cursu horum navigi-
orum; enatare sine dubio verum est (cf.
„natat uncta carina" ap. Verg. alia).
134 „Britannus"; Gaes. I. 54 „cuius gene-
ris (navium) eum superioribus annis usus
(usum?) Britanniae (— a?) docuerat". Fuso
i. q. effuso, minus recte de mari, quasi
hoc tanquam fluvius redundet; Haskins
fuso fere infuso signiflcare dicit, de aestua-
riis cogitans. Credidisse homines, Britannos
vitilibus navigiis in Oceano navigare ap-
paret e Plinio, 1. 1.
137 „His ratibus", rell. dicta licenter
pro : „traiecta manu ab hac et altera, quae
remanserat, festiuatura est". Utrinque ex
utraque ripa, Caes. L 54: „ex utraque parte
pontem institutum biduo perficit".
PHAES. LIB. lY. 122—158. 139
Succisum curvare nemus, fluviique ferocis
Incrementa timens, non primis robora ripis
Inposuit: medios pontem distendit in agros. 140
Ac ne quid Sicoris repetitis audeat undis,
Spargitur in sulcos et scisso gurgite rivis
Dat poenas maioris aquae. Postquam omnia fatis
Caesaris ire videt, celsam Petreius Ilerdam
Deserit, et noti diffisus viribus orbis 145
Indomitos quaerit populos et semper in arma
Mortis amore feros, et tendit in ultima mundi.
Nudatos Caesar colles desertaque castra
Conspiciens, capere arma iubet, nec quaerere pontem
Nec vada, sed duris fluvium superare lacertis. 150
Paretur, rapuitque ruens in proelia miles
Quod fugiens timuisset iter. Mox uda receptis
Membra fovent armis, gelidosque a gurgite cursu
Restituunt artus, donec decresceret umbra,
In medium surgente die. lamque agmina summa 155
Carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur.
Adtollunt campo geminae iuga saxea rupes,
Valle cava media. Tellus hinc ardua celsos
138 fluvique Mj, feroces Ai. 142 et scisso— fatis (143) 1. Lactant. Theb. IV, 106. sicco g,
147 mortis MABVUE, martis uG, 149 nec carpere T, 158 cava VMABRTG, cavae U,
cava Ei, cclos (i. e, alos, fort, ex altos) R,
133 „Succisum" nempe stirpes singulae guet, Nihil pulcrius iis videtur quam mor-
(nemus) bipenne acciduntur, tum accisae tem reperire in proelio.
„curvantur" funibus donec franguntur, Cf. ^^g ^ Cortius, de quo prudenter
Haskins. g^^^_
139 Bobora sunt statumlna, fulcra; „pri- ^^q ^^^^.^ ^^^ ^^^^^3 ^^^^ Oudend. i, e
mis ripis" luxta ipsa fluenta. in raargine extentis ad nandum colL Gronovio Obss
"P*®- L 13 p. 85 ed. Lips, et Ov. Metam. IV. 353
UO Sed, ut saepius, omissum. 151 sine causa rupit Burm. ad VaL Fl
U2 cf, Caes. L 61, 62, Sil, IV. 645. Sen. ^' ^ ^^ Cortius, et animis 153 Burm.
DiaL V, 21, 3 „(Cyrus) adsedit operi, donec 158 Cavae Grotius et Cortius, et Burm
C et LXXX cuniculis divisum alveum in haesitabundus, raire desiderans cara ^nerf/ae
CCC et LX rivos dispergeret et siccura Quod CorLius affert pro cavae alius est
relinqueret". — „Ire fatis' i. q. irapelli fatis naturae; „fluvius currit per cavunisaxum
(abl.) Scisso L q. diviso alveo (gurgite) in intellegitur, est enira excavatura; sed non
rivos 9. canales. — „Maioris aquae", incre- possunt propterea „continui montes, nisi
menti, ut Germani gross de aqua. quod dissocientur opaca valle" (Hor.) raon
146 In Celtiberiara bellum transferre
tes cavi dici. Saepissime a et ae in MSS
„ . ^ ^ „, confunduntur, sed tamen consensus om
conabantur AframusetPetrems,Caes.L61. ^.^^ bonorum praeter U meraorabilis
147 „Mortis amorem" quod adscribit bel- Quod duo contigua nomina in a exeunt
lantibus est exaggeratam, sed tamon de non offendit, quod „valle"„cava",aententia
Druidis similia, L 40J, utique Mar lis lan- cohaercntia, iuxtalocatasunt. Hosiuscauae.
140 M. ANNAEI LUCANI
Continuat colles, tutae quos inter opaco
Anfractu latuere viae. Quibus hoste potito 160
Faucibus, emitti terrarum in devia Martem
Inque feras gentes Caesar videt. „Ite sine ullo
Ordine, ait, raptumque fuga convertite bellum,
Et faciem pugnae vultusque inferte minaces;
Nec liceat pavidis ignava occumbere morte, 165
Excipiant recto fugientes pectore ferrum".
Dixit et ad montis tendentem praevenit hostem.
IlUc exiguo paulum distantia vallo
Castra locant. Postquam spatio languentia nullo
Mutua conspicuos habuerunt lumina voltus, 170
[Et fratres natosque suos videre patresque]
Deprensum est civile nefas. Tenuere parumper
Ora metu, tantum nutu motoque salutant
Ense suos. Mox ut stimulis maioribus ardens
Rupit amor leges, audet transcendere vallum 175
i
160 amfractu AV, 161 emittes Ai, 163 raptum[que]T, 165 ne VT, 166 fu. gentes M,
171 om. M, post 177 inserunt ABE, in marg. manus saec. X m, per A et B verum locum
post 171 ei assignavit 1» m. in A., hic Irs AVUG (et g), fratris a, parentes a, 172 [est]
Ag, depressum G (deprensum g), 173 motuque A.
159 „Ex hoc loco {hinc), post primum locum remissus est, id ostendit in archetypo
ingressum faucium regio montana plures huius cod. non exstitisse in corpore sed in
sine intervallo colles nectit". margine, post aut iuxta 177; eo enim fac-
^„^ -r^ ^ ., ,, . 1 ,, , tum est ut librarius de loco quem debebat
163 „Raptumque" rell. i. e. bellum quod ^ccupare, dubitare potuerit. Confirmatur
vos fugit, e fuga retrahite. Rapfum = erep- -^ Bernensi et Erlangensi, nec pugnat cum
tum vobis /•u^anempehostium Perfugam Montepessulano. U potuit idem exemplar
hostium bellum substrahitur Caesarianis. ^escribere, sed statim versurn suo loco
Simihter Haskms, bellum tamen sme causa ^ ^ ^r^^^ coUocare, animadversa fortasse
pro exercitu accipiens. Praevertite Cortius correctione (e. g. per A et B) in suo exem-
propter 167, sed hoc diversum est, vide ^^^^.^ f^^^a. Sequitur auctoritatem versus
proximum versum: „et faciem pugnae" superflui esse exiguam. Accedit quod hic
(mmacem) speciem magm exercitus et in aliis codd. lectum speciem habetindicii
proeln mstantis obequitando ostendite cf. i^ci, quo versus marginahs esset reponen-
V. 156 et Caesar I. 64; aein (nec 165) reliqua ^^g^ ^^^ ^^^^ ^^^^^^ lil^rarii cf. Mnem. XVIII
belh persequitur, de quibus Caesar I. 65. ^ g. Cum sententia versus cf. infra 564 et
168 Exigua-valle Schraderus, speciose; VII. 462. Versus adscriptus esse videtur a
uam exercitus non erant separati muro quodam lectore non indocto, qui huius pos-
quodam, sed spatio aut intervallo (diver- terioris (VII. 462) meminisset. Antiquior
sum est I. 516). Praefero tamen campo pro ©st saec. X.
vallo, quod haec emendatio subsistit In ^^^ Deprensum delectu non nimis felici
ultimo versus vocabulo. Locant, tam Cae- ^ , •,, j ^
. , « + „ „u. pro perspectum: neque illud tenuere ora.
sariani quam Alraniani significantur, ut i, >k ^ me • <■ ^ i ^ -^i ^.-^.
,^ r.c r^ T ^r: • fl Seu. Oed. 915 „mfandum scelus deprcheudit
apparet ex sqq. Cf. Caes. I. 65, in hne. ,^ .. ^,, ^ ' , . ^ ,, /wx7TriAo/ ^r.^
^^ ^^ ' (Oedipus) ', Claud. b. G-oth. (XXVI) 103 („pro-
171 Om. etiam Voss. 3. Cancellis saepiunt cul abslt ut barbarus) possit— arcanum tanti
Oud., Burm, cf. Mnem. XIX. 29 (N. S.) deprendere regni" non conveniunt; non
XVIII. 12. Quod a 1» m. hunc versum antea ignotum erat nefas; non inveniunt,
habet A post 177, et eadem manu in alium sed reputant.
PHAES. LIB. IV. 159 — 192. 141
Miles, in amplexus effusas tendere palmas;
Hospitis ille ciet nomen, vocat ille propincum,
Admonet hunc studiis consors puerilibus aetas,
Nec Romanus erat, qui non agnoverat hostem.
Arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt, 180
Et quamvis nullo maculatus sanguine miles,
Quae potuit, fecisse timet. Quid pectora pulsas?
Quid, vesane, gemis? fletus quid fundis inanis,
Nec te sponte tua sceleri parere fateris?
Usque adeone times, quem tu facis ipse timendum? 185
Classica det bello, saevos tu neglege cantus;
Signa ferat, cessa ; iamiam civilis Erinnys
Concidet, et Caesar generum privatus amabit.
Nunc ades, aeterno complectens omnia nexu,
0 rerum mixtique salus, Concordia, mundi 190
Et sacer orbis Amor; magnum nunc saecula nostra
Venturi discrimen habent. Periere latebrae
176 et amplesus m, perfusas c, 177 propiuqui mAVUCEB, propinque g, propicquum
Mi, 178 admovet AB, pueri libertas T, 179 a. gnoverat M, adgnoverat A. agnoverat VU,
183 times GT, (gemis g), 185 esse timendum U (ipse u), 186 det bello ABv, dat bello
U, dent bellum MRT, dant bellum V, 187 ferat MAvU, ferant V, 188 amavit m,
190 mixti[que] E, 191 socer u, nostri E, 192 venturum c.
177 Propinqui in M. manus 2ae correctio 188 Privatus breviter; Caesar (qui nullo
est, quae tum demum recta esset, si „vocare imperio erat) id quod est, privatus erit,
nomen" pro „exclamare nomen" usitatum et Tompeio se subiciet.
esset. Versu proximo admonet imperfectam
habet notionem; omittitur cuiusrei; obiec- 191 „Sacer orbis amor". Amor latiore
tum videtur ex studiis iuvenilibus repeten- sensu,affinium rerum et elementorum inter
dura. Aetas adversariorum, suae aequalis, se attractio dominatur in mundo; orbis est
consors ipsius ludis iuvenilibus, eorum subiecti vus genetivus; ^^j/.tav Empedocleam
illum admonet in mentem revocat.
179 Non = „nec ullus erat", sed: qui
neminem in tanta turba agnoscebat, pro- 192 Venfuri sc. saeculi; magnum momen-
fecto Romae non nutritus erat. ^^^ «• vim habent in omne futurum aevum.
Saecula nosfra nec de momenlo hoc pacis
182 Ne se culpa iam obligasset. reconciliatae (Weise) nec de aetate poetae
186 sq. Sic, ut dedi, Grotius; dent bellum (Haskins) potest intellegi, hoc cum nexu
Oudend.; deni, bellHu - signaferanfBmm.; sententiarum, illud cum verbo nostra pug-
dentbello-signaferantQoxL;dentbenum- ^^*- Intellegas de utroque luhi Caesans
signa ferant Weise-Haskins. Duae senten- ^t Neronis saeculo, ex quorum concordia
tiae condicionales, omissa particula con- ^^ ^^^cidio omnis status mundi (aeternae
dicionali; protases tanquam interrogationes ^^^^^^) pendebit. Nunc 1. q. nunc apparet
pronuntiandae. Utrobique Caesar subiec- ^abere, relL Saepe invocationes deorum
tum, diserte enuntiatum v. 188, postulat "^ ^- ^' ^abent apud L. aUquid acerbi.
hoc versus quoque qui praecedit, 185; sic
demum nervosa est oratio. „Classica dare Ib. Una erat latebra: flcta ignorantia
bello" ut imperium proelio. Caesar signa hostiura; tot iung. cum sceleruyn, quasi tot
fert 1. e. infert. scelerosorum.
142 M. ANNAEI LUCANI
Tot scelerum, populo venia est erepta nocenti:
Agnovere suos. Proh numine fata sinistro
Exigua requie tantas augentia clades! 195
Pax erat, et castris miles permixtus utrisque
Errabat; duro concordes cespite mensas
Instituunt et permixto libamina Baccho.
Graminei luxere foci, iunctoque cubili
Extrahit insomnis bellorum fabula noctes: 200
Quo primum steterint campo, quo lancea dextra
Exierit. Dum quae gesserunt fortia, iactant,
Et dum multa negant, quod solum fata petebant,
Est miseris renovata fides atque omne futurum
Crevit amore nefas. Nam postquam foedera pacis 205
Cognita Petreio, seque et sua tradita venum
Castra videt. famulas scelerata ad proelia dextras
Excitat atque hostes turba stipatus inermis
Praecipitat castris, iunctosque amplexibus ense
Separat, et multo disturbat sanguine pacem. 210
Addidit ira ferox moturas proelia voces:
196 castris miles UR, reliqui miles castris, 197 dura c, 198 bacc7«o M libamine V(sic)c,
199 gramineis vg, graminei M. luxere A, duxere G, focis vg, 200 insomnis MA,U,
201 steterant VU, (steterint u), qua lancea 0 vulgo. 202 lactant M, iectant A (iactant
m. 2 marg.), 204 revocata R, 205 /"oedera M, 207 post hunc v. duo versus et dimidius
in fine pag. erasi sunt M, 208 tuba Ui, 209 praecepitat A.
195 Augentia, nempe nimc sciunt in quos negant, cuiusinodi quid probabile est poe-
delinquant. tam positurum fuisse, si ultimam manum
operi imposuisset. Quod—patebant ad yqq.
198 „Et prima sacro libamina Baccho, pertinet.
graminei luxere foci", Bentl. Fluxere Cor-
tius ex Berol., scribens: „libamina Bac- 205.,Amore",quemnuncscientes violaturi
cho I gramineis fluxere focis", quasi signi- gj-ant. Foedera, ut foedera arnoris dicuntur,
ficeutur altaria, sed foci sunt ignes. circa gjg j^ i j ^ congressus, datas acceptasque
quos milites sedentes noctem terunt. Tra- dextras significat. Cf. pacem, 210.
dita nihil habet offensionis: lihamina i. q.
compotationes (pars pro toto), pendet ab 206„Traditavenum"cf. V.616„quamcelsa
imtituunt. cacumina pessum \ tellus victa dedit".
200 Iwsomn?s iungo cum noc/es.exe ventu. •4.4.,
" 20(^ Ut repetitum v. 208 castra vitetur
201Vulgo „qua lancea". „Qua i. e. quam Bentleius cum Regio uno: cuncia.
forti", Weise, perperam, at non sine causa
haeret; sed non rectius de loco accipitur 208 Caesar Civ. I. 75 „(Petreius) armat
qua exierit. Pronomen videtur male ac- familiam; cum hac et praetoria cohorte
comraodatum es^e proximis vocabulis et caetratorum barbarisque e?uih&us paucis -
verum esse quo sc. campo, per anapho- improviso ad vallum advolat". Inde Bentl.
ram. - Fudere, Hosius, 199. ^- 208: Jurma stipatus equestri". Sed ipse
locus Caesaris eum refellit, equites erant
2<J3 „Et dum", rell. i. q. et quae prava, pauci. maior pars alii.
PHAES. LiB. IV. 193—227. 143
„Inmemor o patriae, signorum oblite tuorum,
Non potes hoc causae, miles, praestare, senatus
Adsertor victo redeas ut Caesare, certe
Ut vincare, potes. Dum ferrum incertaque fata 215
Quique fluat multo non deerit volnere sanguis,
Ibitis ad dominum, damnataque signa feretis?
Utque habeat famulos nullo discrimine Caesar
Exorandus erit? ducibus quoque vita petenda est?
Numquam nostra salus pretium mercesque nefandae 220
Proditionis erit; non hoc civilia bella,
Ut vivamus, agunt: trahimur sub nomine pacis.
Non chalybem gentes penitus fugiente metallo
Eruerent, nulli vallarent oppida muri,
Non sonipes in bella ferox, non iret in aequor 225
Turrigeras classis pelago sparsura carinas,
Si bene libertas unquam pro pace daretur.
212 s/gnorum M, 214 certe-potes (215) 1. [Serg.] IV. 563. 7 K, 216 derit A, 219 iietenda.
M, petita U (petenda u) G (petenda g), (potenda rell.), 221 non-agunt (222) 1. Lact. ad
Stat. Theb. IL 659, haec Lact., 222 traimur s. s. h. U, trahitur V (Steinh.), 223 calibem VU.
212 „Lariumque oblite tuorum" Bentl., alii „nullo discrimine" = promiscue, et
quia signa sint imperatoris, non militis „nullo d. habere" Aen. X. 108. „Nullo discr."
(IX, 579) et vocabulum paulo post sequa- i. q. aeque viles omnes, tanquam attribu-
tur; neutra sufficiens causa mutandi; de tum cohaeret cum famulos.
rariore genetivi forma cf. Georges lex. der
lat. Wortformen i. v. 222 Trahimur, sqq. Haec aowSfrcog ad-
duntur, more Lucaneo omisso sed, quare
213 Cum Burm. interpunxi ante senatus, gemicolon posui; vox subsistit permomen-
quod iung. cum adsertor; multo facilius ^^^^ temporis. ut expectatio moveatur.
cawsae caret epitheto quamac?seWor. Cawsae Trahere vocabulum proprium est de eo
absolute, sc. „quam ampJexus es",tamrec- ^^^ j^ carcerem autvi abducitur; notailla
tum quam „causae servire". „Adsertor" in ^.trahere aliquem vi, obtorto collo", .,ecce
libertatem, Suet. Caes. 80 „populo adsertores trahebatur pas.sis Priameia virgo crinibus."
flagitante". lam Caesar dominus dicitur. Sententia: his bellis non id agitur ut viva-
214 „Certe ut vincare, potes" iam ego „vos
vincam", „certe ignavi satis estis, ut vos
mus, compellimur (ad mortem), dum foedus
iactatur.
deturbem eoque miUtes rneos a vobis et ^^^_^^^ ^^^^^ venditur libertas otio et
Caesare detraham '. Gestu haec admvanda. ^^^^^ ^ ^27. „Fugnandum est vobis". Haec
215 „Incertaque faii" coni. Cortius, sine Posterior sententia, quae vinculum efficit
causa. Inceria „praedicative" positum aptius ^""^ superioribus (trahimur - pugnate -
sententiae numquam libertas bene pro otio data est),
suppressa est, et apodosiy 223—220 rheto-
217 „Damnata" adpestem,dedecus; signa rico exornata est, qua nihil significatur
vestra feretis, nerape ad dominum. nisi: „non esset bellum". Ferrum v. 223
tantutn ad bella utile proponitur, quasi in
218 „Nullo discrimine" Bentleius inter- B.\xxti\ aevi descriptione versemur.
pretatur nullo periculo, nuUa dimicatione
et carpit „summum" Grotium, qui „difl[e- 223 „Penitus abstruso metallo" (infra293)
rentiam" putat significare. Miror. Vergilius „Fugiunt" quae frustraattingerestudemus,
aliquoties et Claudianus (XXXVL 411) et sic Aeneam fugiebat Italia (Aen. VI. 61).
144
M. ANNAEI LUCANI
Hostes nempe meos sceleri iurata nefando
Sacramenta tenent, at vobis vilior hoc est
Vestra fldes, quod pro causa pugnantibus aequa 230
Et veniam sperare licet! Proh dira pudoris
Funera! Nunc toto fatorum ignarus in orbe,
Magne, paras acies, nmndique extrema tenentis
Sollicitas reges, cum forsan foedere nostro
lam tibi sit promissa salus". Sic fatur, et omnis 235
Concussit mentes, scelerumque reduxit amorem.
Sic ubi desuetae silvis in carcere clauso
Mansuevere ferae, et vultus posuere minacis,
Atque hominem didicere pati, si torrida parvus
Venit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque, 240
228 namque U, (nempe u), 229 hoc, s. s. in et deleto est, i. e. in hoc M, 230 pugna-
bilis A, 232 funera MAGYU foedera aR, 234 forsan, an in litura 4 litterarum, fuitne
forsitan? M, 237 cluso M, (a s. s. m. 2), et carcere V, 238 minacis G, 239 atque —
pati 1. Lactant. Theb. VII. 569.
228 Supple: „recusatis pugnam". Nempe
est affirmatio irrisionis plena: „(sicine?)
sane". Repetit aliquis sententiam opposi-
tam, ut sola mentio probet absurdam, cf.
Hand. ad Tur^. IV. 163 et 159. 7. ^Xempe
hostes mei obligatos se sentiunt iureiu-
rando, quod sceleri (1. e. Caesari) praesti-
terunt, vobis vilior alga est "fldes, quod
legitimam causam vobis secutis venia pa-
rata est". Caesariani utpote rebelles, a
Pompeio victi, supplicium expectabant. De
nempe et namque confusis vid. Halm. 1. I.
p. 165.
231 Et (=:etiam) male intellectum pepe-
rit falsam lectionem pugnabitis, quam pro-
bat Grotius (pugnabitis — sed).
232 Munera vel vulnera Heins. Adverss*
p. 184. Vulnera Bentl. comparans VIII. 350
„pudoris hoc volnus" i. e. ignominiam
iianc, quem locum Heins. quoque attulerat.
Foedera Bersmannus ex Canteri Nov. Lect.
ni. 11, reliqui editores funera. ,.Pudoris
foedera" pro „ignominiosa foedera" non
probo. Munera obscurum est. Funera reti-
nui quod potest ex]>iicari (= miserpudoris
interitus) et auctoritate vincit. Canterus
laudat ex Prudentio Perist. XIV. 73 (Obb.)
,,qui me pudoris funere perderet". Lectio
foedera traheret aliammutationem; nerape
„plena pudoris", et obest foedere (2.34). Cf.
Claud. VIII. 86 „proh damna pudoris!"
235 „Iam tibi sit promissa salus" cf.
Caesar Civ. 1. 53 ,.multa rumor fingebat, ut
paene bellum confectum videretur, — multi
ex Italia ad Cn. Pompeium proficisceban-
tur ut principes talem nuntium attulisse
viderentur". Hi promittebant i. e. praedice.
bant Pompeio salutem propter fidelem
operam (foedere) Petreii. Supple: atque in-
terim nos (dux et milites) te prodimus.
Id in hac desultoria oratione minus oflTendit,
quam quod foedus vix recte de concordia
ducum (non de pacto cum Caesare) dicitur.
Sensit Burmannus, proponens no7i tibi aut
funere nosiro (ut pro pignore vitae Pompeii
Petreius interficereturl). Haskinsium non
intellego: „sarcastic; while Pompeius is
exerting himself in the East, his safety has
been bargained for by us". Desiderarem
certe Jua sit". Sententia haec requiritur:
pudorem abiecistis (232), eo res adducta
est, ut reges orientis parati sint ad opem
ferendam, nos foedere nostro eum subver-
tamus, s. eius salus sit proiecta, concussa,
subversa. prolapsa, l^^um praecisa ? Promissa
non infrequenti errore PROMISA fere =
PRECISA.
237 Heins. teste Burm. in carcere claustri
vel clathri, quae non repetivit in Adverss.;
si quid mutandum esset, mallem: „et (V)
carcere clausae".
239 „Si torpida" Heins. Parcus, id. Siniul
horrida Withof; torrida est sicca, nec sol-
licitandum. Parvus cruor cf. „parva tumu-
latus harena", Ovid. Met. YIL 861.
PHAKS. LiB. IV. 228 — 259. 145
Admonitaeque tument gustato sanguine fauces;
Fervet, et a trepido vix abstinet ira magistro.
Itur in omne nefas et quae Fortuna deorum
Invidia caeca bellorum in nocte tulisset,
Fecit monstra Fides, inter mensasque torosque 245
Quae modo conplexu foverunt pectora caedunt.
Et quamvis primo ferrum strinxere gementes,
Ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit,
Dum feriunt odere suos, animosque labantis
Confirmant ictu. Fervent iam castra tumultu, 250
[Et scelerum turba rapiuntur colla parentum]
Ac velut occultum pereat scelus, omnia monstra
In faciem promsere ducum ; iuvat esse nocentis.
Tu, Caesar, quamvis spoliatus milite multo,
Adgnoscis superos. Neque enim tibi maior in arvis 255
Emathiis fortuna fuit, nec Phocidos undis
Massiliae, Phario nec tantum est aequore gestum,
Hoc siquidem solo civilis crimine belli
Dux causae melioris eris. Polluta nefanda
242 ora A (ira a), 244 [in] Mi, 245 men8as[que] Ai, 247 strmxere M, 249 labentis
AB, 251 ora. MUVAGRTE, intra versus aut in marg. AV, 253 faciem cum rell V (contra
Stht), posuere 0 vulgo, 255 airvis U.
242 ,.Fervet" rell, asyndeton in expletiva 251 Versum liunc interpolatum et ab
sententia cf. I. U2, IX. 339. Oudend. et Cort. inclusum defendit Burm.
243 Quae fortuna belli excusasset per igno- coniciens paventum, oblitus agi de militibus.
rantiam, haec piacula facta sunt cum inter ^ec verbum rapere de mutua caede aptum
se cognoscerent flde in tempus restituta. ^st, et non parentes solum oportebat me-
Quia concordia aliquamdiu fuit, fuit scelus. morari. Placuit sibi interpolator in horrore
Cf. supra 192, sqq. Burmannu.s conicit clies ^^^^^ civilis describendo, sic supra v. 171,
pro fides falsa oppositione flguratae noctis ad quem locum Lucani ipsms simili sen-
et veri diei. Bentl. nube pro nocte et cum ^entia versus, fontem interpolationis con-
Grotio nostra pro monstra, i. e. fecit fldes ^^^^- ^^- Mnem. XIX. 29.
nostra (neutr.) quae alias fortunae adscripta
essent. Monstrum de facto atroci sim. X. 253 „In facie movere" Heins. Vulgo „in fa-
337: „ultricesque deae dant (Pothino) in ciem positere" insolita constructione etcon-
nova monstra furorem" cf. VII. 454. Ante tra sententiara loci. Promere de re nova et
omnia procuranda: „deorura invidia", quae ins.olita non tantum sed etiam de horrenda.
non habent unde pendeant. In Grotii lec- „Saevissima promere" Tac. Anu. XII. 59.
tione quae—tulisset, opposita ro) nos/ra, sunt
i. q. quae habuisset s. abstulisset, cum quo 259 Eras Bentl. mimime necessaria mu-
invidia deorum non potest iungi; necminus tatio; eris ad iudicium postororum pertinet
haeremus in prius a me proposita expli- i. q. raeraorabere. Sic etiamaptior estquam
catione. Esse debet aliquid cum quo iun- in lectione eras mentio rerura gestarum (in
gatur ablntivus ille; puto htisse^ cf. Val. Thessalia et prope Alexandriam) quae post
Flaccus III. 406 „Celaeneus insontes errore evenerunt. Scelere Petreii (crimine) factum
luit, culparaque reraittens" rell. Sic monstra est, ut moliorura partiura esset tunc Caesar.
recte se habet. Fecit = effecit. Lucre = ab- Polhifa, sqq. Duces Afranius et Petreius
solvere, expiare. metu«jbant castra locare prope Caesariana
10
146 M. ANNAEI LUCANI
Agmina caede duces iunctis committere castris 260
Non audent, altaeque ad moenia rursus Ilerdae
Intendere fugam. Campos eques obvius omnis
Abstulit, et siccis inclusit collibus hostem.
Tunc inopes undae praerupta cingere fossa
Caesar avet, nec castra pati contingere ripas 265
Aut circum largos curvari bracchia fontes.
Ut leti videre viam, conversus in iram
Praecipitem timor est. Miles, non utile clausis
Auxilium, mactavit equos, tandemque coactus
Spe posita damnare fugam casurus in hostis 270
Fertur. Ut effuso Caesar decurrere passu
Yidit et ad certam devotos tendere mortem,
„Tela tene iam, miles, ait, ferrumque ruenti
Subtrahe; non ullo constet mihi sanguine bellum;
Vincitur haud gratis, iugulo qui provocat, hostis. 275
En sibi vilis adest invisa luce iuventus,
260 om. Ui {add. in fine pag. u), 262 obvius M, 265 havet m, habet ABC (avet a),
266 hrachia M, 270 spes Ai, hostem VRg, 272 Mendere M, 274 illa a, constat ABE,
275 1. Prisc. 501. 13 H, non gratis moritur Prisc, ha.iid M, hostem 0 vulgo, 276 ensivilis
MABG, (sibi a), visa Mi, contempta G (invisa g).
quod Caesar liberalitate sua adversarios quo consilio? nempe ut evaderet. Mihi
milites facile erat ad se tracturus; hic magis perspicuum esset fem^tore pro r^awp-
enim Petreianos ex suis castris dimiserat, nare; coactus desperata tentare fertur
sponte remanentes honoribus ornaverat, miles in hostes. Secundum Lucanum nihil
interfecerat neminem. Cf. Caes. Civ, I. 77. nisi mortem petunt hostes.
Eo respexisse Lucanum puto, ut crediderit
caede pollutos Petreianos, pudore et admi- 273 Recte Weise: ruenti sc. in ferrum
ratione erga Caesarem motos, facile trans- (tuum), illud subtrahe.
fugere ad Caesarem paratos esse.
274 Bentleius ex „aliis libris" mavult
263 „Siccis collibus" est ablativus loci; vulnere.
ipsa res docet; inclusi undique collibus
(instr.) in valle invenissent aquam. 275 Correxi hostis (nomin.), quod pro
265 Pati est infinitivus historicus, rarus ^ccusativo plur. acceptum temere in hostem
apud Luc, cf. I. 132, sqq. 147, sq. „avet mutatum, ut supra 270 factum m VRg.
pati" ineptum est. Subi. ante coniiMgere est ^^«^i^^ ^ ^^^^1"^' ^^^l^^t,, nam qui desperat,
castra; „bracchia'', rell. diversa a superio- Penculosus est hostis. Provocat hostis h. 1.,
ribus, non sunt enim castrorum ut Oudend. ^°° Caesariani ; hostem, i. e. nos, satis otio-
in ind., sed muri fortasse exstruendi; cf. «um; cf. etiam sqq. „Provocat iugulo" qui
III ""87 Liv XLIV 35 23 proelio suam aut adversarii mortem petit.
* ' ' Cf. VII. 434 „(libertas) iugulo quaesita
267 Quasi rh; rtqoo^iaosLg, leti est genet. vagatur". Ib. 533. Prisciani lectio „non
subi. et via flgurate, ut contra „via salutis" ^^'atis moritur" aptior esset imperatori ad
X. 538, Verg. A. VI. 96, „via mortis" Georg. mortem incendenti (legendum tunc hostem)
III. 482. quam dehortanti, sed memorabilis, quod
memoriae vitio adscribi non potest; ad
270 Non satis clarum hoc: abicit spem coniugationem verbi mori probandam loco
evasionis et impetum facit in hostem; utitur.
PHAES. LiB. IV. 260—293. 147
lam damno peritura meo. Non sentiet ictus,
Incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso.
Deserat hic fervor mentes, cadat inpetus amens.
Perdant velle mori". Sic deflagrare minacis 280
Incassum et vetito passus languescere bello,
Substituit merso dum nox sua lumina Plioebo;
Inde ubi nulla data est miscendi copia Martis,
Paulatim cadit ira ferox, mentesque tepescunt,
Saucia maiores animos ut pectora gestant, 285
Dum dolor est ictusque recens et mobile nervis
Conamen calidus praebet cruor, ossaque nondum
Adduxere cutem; si conscius ensis adacti
Stat victor, tenuitque manum, tunc frigidus artus
Adligat atque animum subducto robore torpor, 290
Postquam sicca rigens adstrinxit volnera sanguis.
lamque inopes undae, primum tellure refossa,
Occultos latices abstrusaque flumina quaerunt;
277 non s. ictus 1. Prisc. II. 295. 7 H, 278 gla.dUs M, 279 inpetus omnis MAT,
(araens a), in pectus omnes B, 283 miscendae copia mortis M, (martis m) A (martis
a), glossa in Vg, 284 cadif M, fugit U, 285 maioris Mi, 288 sic R, 289 manum g,
manus rell. vulgo, tenuique T, 291 astringit G (-xit g), 293 obstrusaque c.
277 „Parata ad mortem propter damnum unt. — Conamen, impetus, intentio iuvatur
(si modo ego plectar)". Ablativus est causae sanguine.
moventis, 286 nohile Damste, sed conamen sic non
273 Incurrent coni. Burm., non opus; satis definitum videtur,
gladiis sc, nostris, 288^(?rfMcereestcontrahere(cutem,simm.),
inducere superinicere. Adducit cutem ma-
280 Velle i. q. desiderium. Sic iam ante cies (Ov. Metam. III. 397), sitis adducit
Ovidium (Heitland p, CVI). nempe apud artus (Verg. Georg. IIE. 483), sed ossa quo-
Plautum et Catonem, Vid. Kuehner Synt, modo id faciant, non clarum; tamen indu-
§ 123 d. cere pro „sz6?' inducere" videtur sine exem-
„^^ ^ , . , ^, •, plo. Cortius laudat Quinct. Decl. 5 (?) „haeret
2-1 Copula omissa; pa^sns (est) verbum ^^gtricta nudatis ossibus cutis", De nudis
pnmanum est, unde deflagrare et langues- ^^^^^^^ ^^.^^^^ ^^^^ ^.^. adducunt cutem,
cere pendent. ^^^ adstrictam attrahunt, satis mire. Et
283 „Miscendae copia mortis" Grotius praefero etiam sine exemplo iyiduxere, col-
praefert tanquam efficacius, coll, VII, 101, l^to ducere colorem et simm.
recte spretas; recepit tamen Burm. Libro 289 Bentleius: „rectiu9 maniwi". Lectio
VII 1.1. id quod durum est in dictione, codicis T /enuj^tte, manifesto nataex wam^,
mitigatur opposito; isti, inquit Pompeius, confirmat manum (manu). Desidero exem-
nunc eo redacti inopia, ut procul ab hoste piuiji ubi de uno homine tela ministrante
soli moriantur, quam mallent permiscere piuralis usurpetur, Victoris mentio facta
mortes in proeliol ut comparatio plenior esset; victor ille
28o Haec comparatio per ut, nulla nova significat Caesarem,
sequente apodosi, superioribus adhaeret. 291 Stat, ut .saepe, in vestigiis patrui.
Cf. L 118, IL 66-5, 715, IV. 724. Est autem Sen. Epist. 56. 12 „deinde cum represso
bipartita: „ut pectora saucia gestant — sanguine sicci vulneris dolor cresceret",
cutem" unum, „(contra) .si conscius - adli- Similia Epist. 8-j, 29, Malim versumabesse;
gat torpor" alterura membrura constitu- onerat nimis sententiam.
148 M. ANNAEI LUCANI
Nec solum rutris durisque ligonibus arva,
Sed gladiis fodere suis; puteusque cavati 295
Montis ad inrigui premitur fastigia campi.
Non se tam penitus, tam longe luce relicta
Merserlt Asturii scrutator pallidus auri.
Non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnes,
Aut micuere novi percusso pumice fontes, 300
Antra neque exiguo stillant sudantia rore,
Aut inpulsa levi turbatur glarea vena.
Tunc exhausta super multo sudore iuventus
Extrahitur, duris silicum lassata metallis.
Quoque minus siccos possent tolerare vapores, 305
Quaesitae fecistis aquae. Nec languida fessi
Corpora sustentant epulis, mensasque perosi
Auxilium fecere famem. Si mollius arvum
Prodidit humorem, pinguis manus utraque glebas
Exprimit ora super. Nigro si turbida limo 3io
Conluvies inmunda iacet, cadit omnis in haustus
Certatim obscaenos miles, moriensque recepit
295 puteosque A, 296 ad - campi 1. lib. Gloss. Cod. S. Gall. 905 f 344r, premit SGall,
non rigui Mi, ad rigui Ai, exigui a, dirigui T, 298 assirii MUG, asirii A, a^surii V,
299 tectl G, 300 miscuere Mi, punice T, 301 neque {aUi : nec) MAV, 303 sic mATgB, simul
G, 304 medullis Vi (1 m. corr.), 305 tol.erare M, siccos possint Gi, posseut siccos
rell. vulgo, 307 susten-tant M, 311 congluvies T, inmota 0 vulgo, haustws M, 312 mo-
riensque — aquas (3.13) 1. Lact. ad Stat. Theb. IV. 757.
294 Pulcram Heinsii coniecturam rutris Heins. ad Sil. III. 335. Sil. I. 231: „Astur
Advers. p. 135 (ubi scriptores militares avarus | visceribus lacerae telluris mergi-
affert) recepi; rastrum est instrumentum tur imis | et redit infelix effosso concolor
rusticum ad terram aequandam subigen- auro" cf. pallidus. ct VII. 755.
damve aut frangendasglebas; quadridentes
memorat Cato R. R. X. 3; rutrum, etiam 303 Superfuso Guyet. Super iuugendum
in re metallica, ad puteum fodiendum cum extrahitur\ cf. superenaiat supra 113,
utile, unde rutramina in lege Metalli Vipas- et alia bicomposita, in quibus super i. q.
censis 45, eruta terra cum scaureis, memo- in superficie.
rata et rutabulum; rastri radunt terram,
rutrum eruit. Rutra habebant railites Liv. 304 Medullis Cortius refutatus a Bm-m.
XXVIIL 45. 17, puta ad terram castris Metallis pro abstracto verbali est.
effodiendam, et nunc militi praesto erant.
Alia Heins. ad Fast. IV. 843. 305 Eo minus aestum subterraneum po-
terant tolerare, quod perpetuo aquam co-
295 Puteus prewii^wr i. q. demittitur, exca- gitabant. — Siccos possent" (hoc ordine)
vatur, usque ad fastigia {„niveau") campi Bentl., Cortius.
irrigui. Fas'igium sic usurpatum frequens
apud Varronem R. R, veluti I. 6. 2 et 5, 310 Pigro Heins.
I. 14. 2, I. 19. 5. Ordo verbormn : puteusque
montis cavati premitur ad fastigia campi 3^^ Jmmunda lacet" (quod olira raihi
inrigui quoque in mentem venit) Bentl., inmota
otiosum est; „colIuvies iacens" semper esL
298 Asturii post Dausquimu etBarthium immota.
PHAKS. LiB. IV. 294—331. 149
Quas nollet victurus aquas, rituque ferarum
Distentas siccant pecudes, et lacte negato
Sordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis. 315
Tunc herbas frondesque terunt, et rore madentis
Destringunt ramos, ac si quos palmite crudo
Arboris aut tenera succos pressere medulla.
0 fortunati, fugiens quos barbarus hostis •
Fontibus inmixto stravit per rura veneno. 320
Hos licet in fluvios saniem tabemque ferarum,
Pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxis
Infundas aconita palam, Romana iuventus
Non decepta bibet. Torrentur viscera flamma,
Oraque sicca rigent squamosis aspera linguis. 325
lam marcent venae, nulloque humore rigatus
Aeris alternos angustat pulmo meatus,
Rescissoque nocent suspiria dura palato;
Pandunt ora tamen, nociturumque aera captant,
Exoptant imbres, quorum modo cuncta natabant 330
Inpulsu, et siccis voltus in nubibus haerent.
314 dist. sicc. pec. 1. Acro epod. 2. 46, distensas AG, siccantur Ri, 315 sordibus U
(-dus u), 316 erbos Ui, nunc g, 317 distringunt MAB, quis A (quos a) BUi, et si G,
cc
si quos R, 318 tenerae AiRG (-a g) VB, medullae VRg, arboris aut fmeraM, 319 quod
T, 323 in tumidas T, 325 linquis Ui, 328 pa^ato M, 329 ora siti M ABE, nocturnumque
0 vulgo, 330 natarant c, expectant 0 vulgo, 331 /iaerent M.
313 Vidurus si credidisset victurum se iure tamen „reprimit manum". Schrad.:
esse; nunc non erat (ex ipsius opinione) ^pallidagMe Aeaeis" incertura, ut alia, sed
victurus et propterea non cavebat a noxio propter sententiam commendandum.
potu. Sententia est absona, usus participii
non abnormis. Cf. Heitland p. CVl. 324 „Non decepta" i. q. non recusans
venenum.
317 Sfringere proprium vocabulum est
de frondibus abscidendis, et sic destringere, 328-331 spurii Guyeto iudice.
non distringere.
010 -D ii • 1 j-^ , . ^^ „ ^^'d Nocturnumque ^vlgo. NociturumDov-
318 Bentleiusludit: „sam&MCj auttenera". .,,. „ . ,, .^ , . „<-„4.„
.,. , , i, X villms e coni, Nempe de pluvia expectata
Aliud ulcus subest: propono: ,,ac succos -^ r e ■. a l ■
, .. j , u • \. X • agitur (cf. seqq.), non de nocturnis vapori-
palmite crudo arborLS aut tenera si quos , . ' ,, -, . ^^a^-^,...*-
, ,, „ T , X . bus; si quae guttae de caelo cadebant,
pressere medulla". In vulgata per si quos , ■ \- • • u ^. ^,-™^ ., ,^^,,„ ^,,
^. . i.. i. ? i , hianti ore excipiebant; optime quoque su-
structura contmuatur sub eodom verbo ono i- l ^- •/ l,,^;^f;„w.
, , . , , j -xx i.^ ., periora V. 328 explicantur. AoctmrMm etiam
r^es^nni/Mn/, quod cumnemoadmittatfacile, „ '., ^ . ,t • w-trTTT f/-f^„..
, , , .. ,' Bentl. Contra Hosius p. XXVIII. - .Si/i irus-
carent vei-bo; sed optime: ac succos pal-
mite pressere aut, si quos, tenera medulla
(pressere). Constructio nota et ratio cor-
ruptelae in promtu. .Si quos, sicos cf. I. 375
cocurnque, quocunque in M.
tra explicat Dorv. „aeri sitim inducenti",
sed est raemorabile exemplum glossematis
quod veram lectionem oxpulit in his
antiquioribus codd. Expedant perquam
languot; exoptanf, mutatione paene nuUa,
322 Dicfaeis dubium, quod Creta venenis Bentleii est, nempe quos modo oderant
non fuit famosa. Multa tentat Burmannus, et exsecrati erant.
150 M. ANNAEI LUCANI
Quoque magis miseros undae ieiunia solvant:
Non super arentem Meroen Cancrique sub axe,
Qua nudi Garamantes arant, sedere, sed inter
Stagnantem Sicorim et rapidum deprensus Iberum 335
Spectat vicinos sitiens exercitus amnis.
lam domiti cessere duces, pacisque petendae
Auctor damnatis supplex Afranius armis,
Semianimis in castra trahens hostilia turmas,
Victoris stetit ante pedes. Servata precanti 340
Maiestas, non fracta malis, interque priorem
Fortunam casusque novos gerit omnia victi,
Sed ducis, et veniam securo pectore poscit:
„Si me degeneri stravissent fata sub hoste,
Non deerat fortis rapiendo dextera leto; 345
At nunc sola mihi est orandae causa salutis
Dignum donanda, Caesar, te credere vita.
Non partis studiis agimur, nec sumpsimus arma
Consiliis inimica tuis. Nos denique bellum
Invenit civile duces, causaeque priori, 350
Dum potuit, servata fides. Nil fata moramur;
Tradimus Hesperias gentes, aperimus Eoas,
Securumque orbis patimur post terga relicti.
Nec cruor effusus campis tibi bella peregit,
332 unde C, 334 garamantes M, qua nudi garam.om. A i add. a, duvi T, 335 siccorim
U, depressus O, stangantem T, 336 sciens T, 337 domiti cessere M, 339 seminimes Yi,
342 geret MiA, novos altera o e corr. AB, 345 capiendo U, 346 a,t M, nunc causa m.
e. or. sola MEG, nunc causa m. e. or. magna A (vulg. rest. a)B, 348 sumimus Gr,
351 morantur T, 352 eos Mi, asperrimus A (aperimus a)B, 353 orbes Mi, pos^ ^erga M.
332 Miseris Heins. teste Burm., qui recte 346 A codd. siubiquestandumesset, alter
animadvertit tunc requiri minus pro magis. ordo caicsa — sola esset praeferendus, sed
Coniunctivus non est sollicitandus, etsi qui nunc est etiam invitis codd. esset resti-
sententia est: idque quo ieiunia magis tuendus, quoniam emphasin habet sola.
solvunt (debilitant), est hoc: non super, Nititur ordo receptus Vossianis. Credere
rell. Post solvant exigua pausa in pro- i. q, quod te credo, cf. ad 280. Dignum, a
nuntiando facienda est. Diversum sed quo vitae beneficium accipiam (tu is es,
forma quodammodo simile quo minus su- cui vir bonus lubenter se obligatum sen-
pra 305. tiat). Haeret Burm.
339, sqq. Oratio e Livio petita, cf. ad „ „ ^ . „ ^
354; inde expiicandum, quod aequabili ^f ^^^f^^^^^f^ ^' ^'''^^ f ^^^^ ^^^^^^^^"
tenore nec desultorie, ut in aliis sermoni- ret: neglegentia haec videtur Lucano ad-
bus, sententiae decurrunt. ^^^^^^ P°^^®'
345 Capiendo praefert Bentleius, provo- 354 Commentum: „Liviu9 [lib. CX]: et
cans ad L 461 „animi capaces mortis", at duces (= habebis) ulli usui in bello milites,
id ipsum dubium. per quos tibi licuit sine sanguine vincere?
PHARS. LiB. IV. 332—369. 151
Nec ferrum lassaeque manus. Hoc hostibus unum, 355
Quod vincas, ignosce tuis. Nec magna petuntur:
Otia des fessis, vitam patiaris inermis
Degere, quam tribuas; campis prostrata iacere
Agmina nostra putes ; neque enim felicibus armis
Misceri damnata decet, partemque triumphi 360
Captos ferre tui; turba haec sua fata peregit.
Hoc petimus, victos ne tecum vincere cogas."
Dixerat, at Caesar facilis voltuque serenus
Flectitur, atque usum belli poenamque remittit.
Ut primum iustae placuerunt foedera pacis, 365
Incustoditos decurrit miles ad amnis;
Incumbit rivis, permissaque flumina turbat.
Continuus multis subitarum tractus aquarum,
[Aera non passus vacuis discurrere venis,]
357 da M, victis UV (m ras.), defessis GT, inermim M, inermem AG (e coir), inermes
VU, 358 tribuis 0 vulgo, 362 victos M, versum bis ponit A, tectum A^Ri, cogi A^,
363 at caesar — serenus I. Lact. ad Stat. Theb. 11. 655, caesar facilis (hoc ord.) Lact.,
vultum mentemque serenus Lact., 364 usus MV, usum m, visum T, 367 incubuit G,
incumbunt R, turbant R, ripis 0 vulgo, 368 continuus — animam (37u) L Eutyches
V. 483. 24 K, 369 decurrere U, (discurrere u), versum uncinis saepsit eclitor.
quod Caesari pulcrum est petimus : quibus XI. 607, ubi „belli usus" i. q. necessaria
armatis pepercisti, deditis consulas." belli.
856 „Hoc unum remitte hostibus quod tibi ^65 lussae Heins. Advv. p. 261, quod non
opportunitatem (armis) vincendi demunt, ^P*™ convenit cum placuere.
remitte, quod armis non vincas. (noli armis 357 Bivis Bentl. comparans Stat. Theb.
nos vincere). Cf.364 „atque usumbelli poe- iv. 318 in siti „incubuere vadis". Idem
namque remittit" de Caesaris responso. inmmbunf, turbant ex cod. Trinitatis. Ad
Ignoscere nove dictum. Haskins: „pardon ^ivis cf. Curtius IV. 16. 12 „omnibus rivis
thy enemies this solitary crime — that thou prostraverant corpora praeterfluentem
art conqueror". Languida sententia. Nolunt aquam hianti ore captantes". Et ad totum
rursus ad arma compelli et Caesarem gloria locum Curtius VII 5. 15 „sed qui intem-
belli cumulare. Attende ad coniunctivum perantius hauserant intercluso spiritu ex-
vincas, nempe si resistamus. tincti sunt". Infercludere pro quo h. 1. clausit
(370) vocabulum proprium, Lucr. VL I. 265
357 Ut defessis explicet Burm. sine causa: „corpora - strata iacebant | interclusa
„otia defessos, vitam patiaris inermes 1 de- anima nimia ab dulcedine aquarum". Liv.
gere" Tribuas (.358) Heins., quem secutus XXIIL 7. 3 „aestu anima interclusa - expi-
sum, cf. vincas 356. Nondum dederat Caesar. rarent", Tac. A. VL 50. Hoc loco non de sufifo-
Qfii r-o^+^r, -4. i_ 11 catis agitur, ut seqq. docent: perstant bi-
361 Captos, nos si tecum bellum gesse- . . \. u a- ^ ;,.;." to^„5
rimus 6°^°^ bendo, et mox „robora rediere viris ". Is qui
me iudice interpolavit versum 369 suo
362 „Victo3 tecum ne" Bentl., recte si "^^^^ interpretatus est „m;ercludere ani-
oflendere voluissent Caesarem. mam", quasi de anima (aere) inclusa venis
et sic fatali ageretur; non discurrebat,
364 Usus, pluralis, placet Bentleio. Si inquit, anima por vacuas venas sed con-
sententia esset: „ut utantur bello", perinde stipabatur. „Moris egens" Bentl. (371);
esset, cf. IX. 905. Interpretandum tamen: ut morbus caducus, morbus intercus, sic
morem militiae, ut pro victis habeantur, morbus egens, i.q. eius qui eget siveindi-
et victorem sequantur. Non convenit SiL gentiae.
152 M. ANNAEI LUCANI
Artavit clausitque animam ; nec fervida pestis 370
Cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenis
Visceribus sibi poscit aquas. Mox robora nervis
Et vires rediere viris. 0 prodiga rerum
Luxuries, numquam parvo contenta paratis,
Et quaesitorum terra pelagoque ciborum 375
Ambitiosa fames, et lautae gloria mensae,
Discite, quam parvo liceat producere vitam,
Et quantum natura petat. Non erigit aegros
Nobilis ignoto diffusus consule Bacchus,
Non auro murraque bibunt, sed gurgite puro 380
Vita redit. Satis est populis fluviusque Ceresque.
Heu miseri, qui bella gerunt ! Tunc arma relinquens
Victori miles spoliato pectore tutus
Innocuusque suas curarum liber in urbes
Spargitur. 0 quantum donata pace potitos 385
Excussis umquam ferrum vibrasse lacertis
Poenituit, tolerasse sitim, frustraque rogasse
Prospera bella deos. Nempe usis Marte secundo
Tot dubiae restant acies, tot in orbe labores;
Ut numquam fortuna labet successibus anceps, 390
Vincendum totiens, terras fundendus in omnis
Est cruor, et Caesar per tot sua fata sequendus.
370 clusitque AGE. amnem Eut. 372 sibi cepit MRc coepit VG querit m {rec. m),
poscit mUvAgBE, 374 paratis A (m. 2 paratu in marg.) VGG, paratu rell. vulgo,
376 lutae Mj, 378 agros Mi, egerit A (erigit a), 379 bachis R. (s. s. u), 380 sic gur-
gite — redit, (3S1) 1. Lact. Theb. V. 4, sed M, murraque MAVUGR {sine h), murrave
g, gemmave u (Stht.), 382 quod bella AB, quid T, 383 inter versus ant. m. acld. U,
384 ad urbes G, 385 petitos T, 386 vibrasse 0, (librasse g), inquam T, 387 sitim
(i altera in ras. 2 litt.) M, 388 usi Ai, 390 fortuna M, 391 vincendum st Mi (s. s. •;. e),
toties M,
372 „Cepit aquas" probat Heins. Advv. 375 Contra J. Obermeierum ,,Sprachge-
136, f?q., nec improbat Hosius JJ. 1893 p. brauch des Luc." p. 50 genetivum quaesi-
343, sed capere hac sententia positum (fas- iorum (i. e. exquisitorura) ab ambitiosa
sen, ertragen) non admittit dativum sibi. (= ambiens) pendere puto, quocum iungo
„Gurges" aqua cf. 380. „terra pelagoque".
373 ..Rediere animis" MarkL ad Stat. ^r-r, t3i t -u u i - u-*-
o-i ttV 1 r^A TT X 3/7 Plane aliena ab h. 1. yvwuri, ambiti-
Silv. IH. 1. 90. Hunc et sqq. versus usque ^ ^ ^ i. -^ i.
, oor. , A- J.-.N -ui. osum ornamentum: captat opportunitatem
ad 382 („0 prodiga — gerunt') proscribit , , ' ^ ^^
A. Schaefer, diss. p. 20—28. Haesit iam
Burm., sed merito Lucano haec adscripsit. „or ,, , ,. ,_ .. r^ ^, • »
380 ,,Murrhaue probat BentL mons An-
374 „Parvo iJam^/s" probat Heins. ; part'o naeani oblitus. „Gurges" cf. 371.
paratis non intellegebant librarii etaccom-
modabant: paratu. 386 „Excussi3 lacertis" cf HL 567.
PHARS. LIB. IV. 370 — 406.
153
Felix, qui potuit mundi nutante ruina
Quo iaceat iam scire loco. Non proelia fessos
Ulla vocant, certos non rumpunt classica somnos; 395
lam coniunx natique rudes et sordida tecta
Et non deductos recipit sua terra colonos.
Hoc quoque securis oneris fortuna remisit,
Sollicitus menti quod abest favor : ille salutis
Est auctor, dux ille fuit. Sic proelia soli 400
Felices nullo spectant civilia voto.
Non eadem belli totum fortuna per orbem
Constitit: in partes aliquid sed Caesaris ausa est,
Qua maris Hadriaci longas ferit unda Salonas,
Et tepidum in molles Zephyros excurrit lader. 405
Illic, bellaci confisus gente Curictum,
393 natante Ui, 394 fessas Ai, 396 coniuncx M, 397 diductos VRg, repetit G,
399 pavor aV (favor v) RT, 405 im Mi, immoles A (margo: molles), tepidus V, [in] V,
discurrit R, hiades G, 406 illinc Mi, illac m, curitum G, curetum (corr. ex curictum) M,
corectum V.
r.93 ,.Mundi nutante ruina" (i. q. mundo
per ruinam nutante), verba Stoica (de
mundi conflagratione) adhibuit ad imp.
Rom. discrimen, ut Hebraei sui capitis
interitum confundunt cum mundi interitu.
394 Lateat coni. Burm., non male ut
Veianius ille apud Hor. armis positis „latet
abditus agro", sed notionem quietis forti-
ter per iaceai expressit, ut miles ille apud
Xenophontem Anab. V. 1, 2 post labores
nihil potius optat quam iy.Tad-slq sig
rljv natqida oecpixeod-ai. De sepultura noli
intellegere.
396 Ad sordida cf. Verg. Ecl. II. 28 „o
tantum libeat mecum tibi sordida rura
atque humilis habitare casas."
397 Bepetit Burmannus elegantius putat.
Aptius ad tecta et terra est recipit, quod
per zeugma etiam accommodatum est
subiectis coniunx et nati pro excipit.
398 Cf. Gronovius Diatr. Statiana II. 7
p, 126 (p. 219 Hand). Favor, non pavor,
paene postulatur epitheto sollicitus. Sen-
tentia: „quod in suam terram reduces
nemini gratiam debent (ut debent coloni
deducti beneficio aliquo)." Menti: perpetuo
animum explet aucupium favoris benefi-
cio affectis. „Hoc oneris" iungendum, ut
Handius et Burm. ostendunt.
399 Exsequitur superiora ; neutri se eman-
ciparunt, ille, Caesar, salutem dedit, illt
alter, Pompeius, dux fuit; dum utriusque
sunt, sunt neutrius.
402 sqq. Apud Caesarem liuius eventi
historia excidit inter c. 8 et 9 libri IIL
Schol. Voss. apud Weberum: „sciendum
secundum lul. Celsum [i. e. I. Caesarem],
quod Caesar habuit a principio tres pro-
vincias, scil. Galliam Cisalpinam, Transal-
pinam et Illyricum. Ad Illyricum miserat
duces Antonium et Basiluni [MS. Basilium
h. I. et infra] ad occupandas fauces maris
Adriaci, et semotim castra metati sunt,
Antonius in Ulyricum (1. littore Curictum?)
et Basilus prope ladrum". Lucanum ob
oculos habuit Florus II. 13 p. 97 Jahn
(IV. 2. 30 D) „aliquid tamen adversus ab-
sentem ducem ausa fortuna est circa Illy-
ricam et Africam oram", rell. ubi pro
Antonio Dolabella nominatur. Antonii
militumque deditionem ad Curictum memo-
rat Caesar c. 10. 5, cf. Orosius VI. 15. 8,
unde scimus Dolabellam ad Antonium fu-
gisse, cf. Comm. ad 483.
404 Longas rnalim late extentas in littore
quam remotas interpretari. Cf. Haskins.
406 LUic in Illyrico, nam Curictum sive
insula sive littus, Salonaeet lader nonexi-
guo spatio separantur. Curictae (Currictae
Plin. III. 139) in angulo boreali Adriatici
habitant, lader et Salonae meridiem versus
aliquot dierum itinere remota. lader Lu-
cano lluvius est, reliquis auctoribus urbs. —
154 M. ANNAEI LUCANI
Quos alit Hadriaco tellus circumflua ponto,
Clauditur extrema residens Antonius ora,
Cautus ab incursu belli, si sola recedat,
Expugnat quae tuta, fames. Non pabula tellus 4io
Pascendis submittit equis, non proserit ullam
Flava Ceres segetem; spoliarat gramine campum
Miles, et adtonso miseris iam dentibus arvo
Castrorum siccas de caespite volserat herbas.
Ut primum adversae socios in littore terrae 415
Et Basilum videre ducem, nova furta per aequor
Exquisita fugae. Neque enim de more carinas
Extendunt, puppisque levant, sed flrma gerendis
Molibus insolito contexunt robora ductu.
Namque ratem vacuae sustentant undique cuppae, 420
Quarum porrectis series constricta catenis
Ordinibus geminis obliquas excipit alnos.
Nec gerit expositum telis in fronte patenti
Remigium, sed quod trabibus circumdedit aequor,
407 quos tenet V (alit v). 408 resedens A, extremis U (a u) g, oris U (a u) g, 411 pro-
serit s iyi ras. 2 Wt) M, 412 spoliavit g rell: spoliabat sic vulgo, 414 1, Prisc. 526, 26 H,
414, 416, 415 Ai (416 loco suo resfifuit a), 419 mollibus A (molibus a) 420 cupae MAU,
cuppae VG, culpae T, 423 egerit a, 424 ratibus a.
Cow/5sMS rell. liaec sic supplenda : etdeceptus longum, extendunt vulgo carinas, nunc
ab iis, eo quod confidebat, claudebatur; ex asseres, loco carinae, obliqui sive in lati-
insula (446) aut peninsula in continentem tudinem porrecti, fundus sunt navis, „In-
effugere non poterant, intercluserantCuric- solito dnctu", directione, ut nos dicimus.
tae eos et Basilimi, quem in adverso littore Ducere de eo quod aequabiliter extenditur
adspicere poterant sed non nisi per mare usitatum est, ut „murum" simm. Puppea
attingere. Aestuaria (428) eos a continente et prorae in antiqua navi exstant, inde'
separant. Peninsulam fuisse, quae, ut fit, levare i. q. „erigere".
altiore mari separaretur a continente, fidem ^gO Simile inventum Maximini ad fiumen
facit quod equi adsunt. - „Proserit" i. q. traiciendum memorat Grotius, cf. lulius
emittit; de serere cf. ad II. 543 et V. 598, Capiiolinus, in Maximinis c.22 med.: „ponte
IX. 438, al. cupis facto fluvium transiit" et Herodia-
412 Spoliaraf pro spoUabat Guyetus, Ben- nus VIII. 4. 9, sqq. - Nam cratem Heins.
tleius, ut paulo post volserat, quod metro docte defensum Advv.p.401.sedsinecausa.
tutum erat; non erant pabula, non era^ fru- 421 „0rdines gemini" sunt cuparum non
mentum, non gramen, nam id spoliarat alnorum. roriiZi&us proi?orrecrtsHeins.teste
miles (e campis) et tum quod in aridis Burmanno.
caespitibus castrorum supererat vulserat.
Mulus pro miles Dee., diss. Leid. 1891. 424 „Remigium" i. q. remiges ut „nos
remigium vitiosum Ulixi" ap. Hor. al.
414 Volserat quod minus rectum pro vel- „Sed", rell. explica: sed (remigium) ferit
lerat dicit Burm. confirmat Prisc. 1. 1. hoc aequor (i. e. eam aquam marinam),
415 Non probandum videtur, quod Wei- ^"^^ trabibus circumdedit (cinxit remi-
sius Dolabellam hic admovetsineauctore; f ^°^ ^' ^" f* ^'^ ^1^^^' subiect.) et prae-
nam sic Basilum potuisset L. omittere. ^^* miracula cursus, quod (quia), rell. In
medns illis ratibus erant aperturae, per
417 „De more", nempe longas, sive in quas remos vel trabesagebant,quibuspro-
PHAKS. LiB. IV. 407 — 440. 155
Hoc ferit, et taciti praebet miracula cursus, 425
Quod nec vela ferat, nec apertas verberet undas.
Tunc freta servantur, dum se declivibus undis
Aestus agat, refluoque mari nudentur arenae.
lamque relabenti crescebant littora ponto;
Missa ratis prono defertur lapsa profundo, 430
Et geminae comites. Cunctas super ardua turris
Eminet, et tremulis tabulata minantia pinnis.
Noluit Illyricae custos Octavius undae
Confestim tentare ratem, celeresque carinas
Continuit, cursu crescat dum praeda secundo, 435
Et temere ingressos repetendum invitat ad aequor
Pace maris. Sic dum pavidos formidine cervos
Claudat odoratae metuentis aera pinnae,
Aut dum dispositis adtollat retia varis
Venator, tenet ora levis clamosa Molossi, 440
425 hac taciti A (et a) ac BT, 426 verberat R (verberet r), 427 decliuibus (u e corr.
rec.) M, declinibus u, cum gR, 428 agrat A, 431 turres U, cunctasque T, 432 pennis
Ui, 434 ratem M, celerisque V, 436 repetundum G (s. s. e), 440 clamore molosi G.
pellerentur navigia; sane „miraculum"; instructa tegebant remiges. Ceterum v. 430
sic explicatur „apertas undas", feriebant „prono profundo" iungendum tam cum
undas sed non conspicuas; apertura erat missa quam cum lapsa cf. V. 694.
inter geminos ordines cuparum (v. 421).
Trabibus abl. est 424. Hoc tantum dubium, 434 Celeresque s. s. in M: „sed" (vulgari
num aequor sit nominativus (id, quod compendio). „Crescat", rell. ut secunda et
aequor circumdedit) an accusativus (ut ^ertia ratis primae accederent. Apparet
subiectum sit remigium vel clux). Alterum ad suas naves accedere non potuisse Octa-
praestat. Hoc postpositum antecedens est vium, propter brevia et aestuaria, ut vide-
relativi. ^ur; ceteroquin catenae (451) nullius usus
fuissent.
427 „Freta servantur, dum se — agat" ^ . , .,.,,,.,
observatur tempus, quo aestus decrescit. ^^^ "^^«^ ™^^i« ^"°^ ^^^^1 ^"^^'^^ °«-
Servare i. q. observare, gr. trjQelv, ut in ^^""^'^- ^^ formidine G s. s.: indagine.
„servare de caelo". Quod in universum di- 433 j^^r i. q. odor, cf. X. 167 „cinnamon
citur „freta servantur" per epexegesin {clum, externa nec perdidit aera terra;" odoratae
sqq.) illustratur. „Se agere" i. q. moveri. ^^ ^^„„19 ustulatis, cf. intpp. ad Grat. 80.
Declinis non exstitisse videtur (nam Stat.
Theb. V. 297 declivis est restituendum), et 489 Vari sunt furcae bicornes ex quibus
est absurda composltio, quod comparatio retia nectuntur, cf. Vlitius ad Gratii Cyneg.
tfjv acclinis docebit = corpore contra ali- 87, ubi ancones vocantur. „Adtollat", nempe
quam rem nibus firmamentum quaorens. funis, quo retia suspenduntur, per brachia
De clivo littoris cessante aestu quasi bicipitis vari adducitur.
rotantur in altum fluctus. Relabenti est
dativus comm. 440 Cohibet latratum et impetum. Mo-
lossi ad venationem adhibiti Stat. Ach. I.
431 „Iunctas super" Heins. p. 137, non 747 „muto legit arva Molosso | venator
recte, cf. v. 452, sq. Si iunctas mhil sihi videatdonecsub frondibus hostem". Eadom
vult quam propinquas, abundat; po.situm genera canum Seneca Hipp. 32, sqq. cf.
est autem cunctis pro „omnibus s. singulis". Thyest. 407, — „Presso rostro" cf. Sil. X.
Tabulata pinnis, ne quis traiifascenderet, 77 „tacitoque premens vestigia rostro."
156 M. ANNAEI LUCANI
Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli
Silva cani, nisi qui presso vestigia rostro
CoUigit et praeda nescit latrare reperta,
Contentus tremulo monstrasse cubilia loro.
Xec mora; conplentur moles, avideque petitis 445
Insula deseritur ratibus, quo tempore primas
Inpedit ad noctem iam lux extrema tenebras.
At Pompeianus fraudes innectere ponto
Antiqua parat arte Cilix, passusque vacare
Summa freti, medio suspendit vincula ponto 450
Et laxe fluitare sinit, religatque catenas
Rupis ab IUyricae scopulis. Nec prima, nec illa,
Quae sequitur, tardata ratis ; sed tertia moles
Haesit, et ad cautes adducto fune secuta est.
Inpendent cava saxa mari, ruituraque semper 455
Stat, mirum, moles, et silvis aequor inumbrat.
Huc fractas Aquilone rates submersaque pontus
444 laxasse ug (2» m.). lustrasse G, monstrasse g (1« m.), 445 mora M, 446 quo —
tenebras (447) 1. Prisc. II. 278. 20 H et II. 297. 6, 447 impe.dit corr. in: impetit A
(impedit a marg.). impulit U, 450 freta Ui, 451 laxe MAVURTgB, laxas G, 454 ab-
ducto R, 455 ruitura — moles (456) 1. Prisc. 505. 13 H. et 559. 14 H.
443 „Nescit latrare" i. q. scit non latrare, partes cum maxima classe et illos deduxit
latratum cohibere. Loro tantum, quo tene- ad magnam extremitatem, et potissime
tur, moto significat feram investigatam. Antonium". At M. Octavius, quem rerum
scriptores memorant. qui a** 704/50 aedilis
447 Supra impedit V: „impellit, incipit". curulis fuit. per aetatem in bello piratico
Grotius impxdit, Bentleius impedit „h. e. a° 687.67 non potuitnotabilesparteshabere.
detinet, tardat, demoratur" et sic Prisc. Fortasse antiquus aliquis a Pompeio olim
interpretaturliaTToJCfO, Heins.:zwpM??Yaut in jHa ora coUocatus pirata (cf. ad IL 579)
tenditur. Hosius tentaverat temperat. Im- arma cepit pro Pompeio et Octavio stra-
pedit Gronovius Diatr. Stat. c. 48 p. 320 tagemamonstravit. Utiqueerrores, quihuic
(495 Hand) explicat „implicat, detinet, mis- relationi admixti sunt, non possunt Livii
cet" adhibens Stat. IX. 592 ..et viridera esse, cf. Periocha 1. CX Florus IL 13 p. 97
ferri nitor impedit umbram", lunge diver- Jahn, (IV. 2 82 D.), qui missas a Basilo
sum, sententia Statii est: ferrum tam rates dicit, in reliquis convenit cum Lu-
splendebat, ut illustrarfct umbram arbo- cano. „Summa freti" = extrema angusti-
rum, sive impediret ne offuscarent locum arum, mediis impendebat rupes v. 455, quo
arbores. Sententia manifesto requiritur: versu situs loci i7rf^»;y?;rtxm,- illustratur.
cohibet, densat, condensat. Id novo voca- j^^ m^ j-upe clam demittunt catenas in
bulo significasse mihi videtur. Impedire locum medium inter insulam et conti-
avunodc^Isiv potius quam iun., inde (varia) nentem.
retinere, colligere. Non maiore audacia
quam alia signiflcatione „caput impedire 451 Laxe recte Oudend.; vincida (funes)
myrto" Hor, L 4. 10, i.e.vincire. Sol mutat laxe fluitabant, non catenae, quaelaxeper
umbras Hor. IH. 6. 42, vesper cohibet, aestuarium delatis funibus annectebantur
conglomerat. Impe'?Yalienum.Cf. adVL22:3. et trahebantur in locum angustiis consti-
tutum.
449 Schol. Voss. ad 402, ex Livio, ut
videtur: „Octavius pirata Cilix, devictus 454 „Secuta est" sc. funem. Adducere,
olim a Pompeio, venit ad has (Pompeii) inpalmen.
PHARS. LiB. IV. 441 — 475. 157
Corpora saepe tulit, caecisque abscondit in antris;
Restituit raptus tectum mare, cumque cavernae
Evomuere fretum, contorti verticis undae 460
Tauromenitanam vincunt fervore Charybdim.
Hic Opiterginis moles onerata colonis
Constitit; hanc omni puppes statione solutae
Circueunt; alii rupes ac littora conplent.
Volteius tectas sensit sub gurgite fraudes; 465
Dux erat ille ratis, frustra qui vincula ferri
Rumpere conatus poscit spe proelia nulla,
Incertus qua terga daret, qua pectora bello.
Hoc tamen in casu, quantum deprensa valebat,
Effecit virtus: inter tot milia captae 470
Circumfusa rati et plenam vix inde cohortem
Pugna fuit, non longa quidem, nam condidit umbra
Nox lucem dubiam, pacemque habuere tenebrae.
Tunc sic adtonitam venturaque fata paventem
Rexit magnanima Volteius voce cohortem : 475
458 ca.sisq; A, caesistiue B, caessisque c, 459 ^ectum (tec in ras 6Utt.) M, 460 evo-
muere . . . fretum M, verticis OR et sic plerumque (non vort.), 461 karybdim M, carybdim
(rib) A VURCx, taurominitanam aVT, 462 opet . erginis A (opit a), 464 circumeunt
MAG, aiiae Gi, 465 sensit M, sentit U (Stiit.) yurgite /"raudes M, de Ui tacitas 0 vulgo,
466 rates A (ratis a), ferri VRg, ferro relL et vulgo, 469 de^jrensa M, depsa Ai, 471 [et]
R, 472 condidit umbra ORT, iam U, 473 dubiam lucem R.
458 A et c monstrant variam lect.: cas- apte catenae dicuntur; ferro vulgo lectum
sisque. absurdum est, an tentavit gladio rumpere
catenas ?
459 Inepte scholion in V „raptus est ea
quae rapit et melius ruptus quam raptus 468 Daret non est deliberativus (ex dem)
legeudum est" nisi vero rupes pro ruptus sed modus obliquus ex dabat, nesciebat,
in schol. scribendum. Rupes coni. Grotius, undique cinctus, ubi frons, ubi tergum
sed in 2a ed. revocavit, rapfus (= rapinas) hostium undique circumstantium esset.
restituens. „Rapto tectum" Handius ad Nesciebat quando se opponeret aut aver-
Gron. Diatr. Stat. p. 182. „Bentleius si teret ab hoste. Bellum ut saepius acies.
versum hunc fecisset, dedisset „iustum ^^ ^^^^^^ ^^^^^ p^^^^^ ^i^
mare" „Tectum mare" est cm scopuli im- ,^i^,,. ;^,., ^^^,^, i. ^. ^,^ ^^jlle iuvenum
mment, m quo miror haesisse Handium, „ "
TM Fl Tl n S
cum caeca antra et cavernae in proximis
memorentur. 472 „Umbra | mox lucem" Heins. Umbra
rest. Oudend., in Argentinonsi est atra
465 Tectas correxi, luxta su6 ^wr^i/e paene (Regius rec. et Ox. pro var. lect.), undo
necessarium, quis loquitur sub gurgite? ^yr^,^, ^t Weis. et alii afra, quod merito
Nec quidquain huc facit „tacitum vivit ^^5^.^^ Bentleius. Per crepusculum etiam
sub pectore volnas", Aen. IV. 67. Dido pugnatum est, sed eam lucem dubiam
poterat eloqui dolorem. condidit nox sua umbra.
466 Vulgo „dux— ratis" parenthesi inclu- 475 Magaanimam erexit Heins. Advv.
ditur, sed tolerabilior est iunctura per qui p. 138, antea etiam flexit. „Erexit magna
cumc/axquaiucum KoZ/eius. „Ferri vincula" V. voce cohorteni" Schrader probante Jee-
158 M. ANNAET LUCANI
„Libera non ultra parva quam nocte iuventus,
Consulite extremis angusto in tempore rebus.
Vita brevis nulli superest, qui tempus in illa
Quaerendae sibi mortis habet; nec gloria leti
Inferior iuveni est admoto occurrere fato. 480
Omnibus incerto venturae tempore vitae
Par animi laus est et quos speraveris annos
Prodere et extremae momentum abrumpere lucis,
Accersas dum fata manu. Non cogitur ullus
Velle mori. Fuga nulla patet ; stant undique nostris 485
Intenti cives iugulis ; decernite letum,
Et metus omnis abest : cupias quodcumque necesse est.
Non tamen in caeca bellorum nube cadendum est,
Ut cum permixtas acies sua tela tenebris
Involvunt, conferta iacent cum corpora campo, 490
In medium mors omnis abit, perit obruta virtus.
476 quam parva Gi, 480 occurrere fato M, 482 1. Prisc. 223.1 H, superaveris T Prisc,
annus a, 483 ^^erdere M, prodere A, perdere a c. rell, 484 accersas MaVU, arcessas A,
485 latet V (s. s. patet), 486 intenti M, cives M, 487 abes^ M, abit AT, abest a rell,
489 aut ORT vulgo, permixtas Mi T, -tis rell vulg., 490 involvent AT, conferta AU,
conserta, rell. vulgo, 491 indomitum Ti, medio V e corr.
pio. Flexit non est aptum, reliquae muta- iugulis" Heins. nescio cur; Opitergini non
tiones nimis magnae. Simplex pro com- erant cives. Alia apud Burm.: „vestris |
posito verbo saepe Lucanus ut regere pro intenti Cilices iugulis" et ,.stant undique
dmp-ere VII 350, 515; pro e?-igrere hoc uno loco. nostris | intenti iugulis. Cives — ". Hoc est
,„^ ^,.^ , „ vulnus creditum certo vulnere curare. In
478 „Vita, quae superest, nulli brevis ciZicespraeter Rutgersium inciditBentleius,
est (satis longa est), si quis sibi mortem ^^^ ^^^^ ^^^^^ ^ Cilicibus constitisse
consciscere potest . Ergo: „quod conse- ^^^^ ^^^^^^^ ^^ ^e incredibile, nec
cratis vita) magnum est^-. Permanet poeta sequitur e v. 449 nec e Floro 1.1. ad quem
mmortezuuem^ussubeundamsequentibus: q^^^^^^ provocat. Ubique illud infercit
luvem non est gloria mferior quam seni, Lucanus cives esse, qui pugnent.An: „stat
81 mortem avide subeat. Haec sententia _ jntentus miles"?
est in emendatione Bentleii iuveni est pro
iuvenes, a me recepta. In vulgata iuvenes ^^'^ „Cupias — est" generalis sententia,
transitur ad genus mortis, relinquitur nota ^* ex singulari apparet, ad praesentem
aetatis, quae tamen continuari debet, ut casum adhibenda.
apparet e seqq. 489 Ut Grotius; commissas Bentleius,
482 Emphasis est in annos, verba quos ^^^^^^^ ^^^^^' ^^^*^ ^^^'^ adiectivum cum
speraveris poterant salva sententia omitti ; ""'''' lungendum ; idem 490 conferta. Cf. III.
opposita sunt annos et momentum. ^''"'^ ^^'^^^^^* °^^^^^ ^^^ 1°^^ ^^^" °°»
potest.
483 Perdere (vulgatum) esset amittere, ,., ^^ , ^, ,^-, „.. . ^ ., . , „
quod excludit proprii arbitrii factum, pro- , .^^1 Val. Fl. VL 200: „mixta perit virtus",
dii vitam qui sponte abicit. - „Non cogitur" ^^^' ^^" ^ ^^' "laudem conferentes potius
cogimini obire fortasse, sed arbitrium s. ^^ ^^^^^^ }'- ^' !" /^^^^^5 '^''T ^^
voluntas non imponitur. Et velle, ita fere f mmuni ad se trahentes" faciunt pro
pergit, facilius est, cum mors urgeat. ^«^^ P^tius quam pro mors Sententia:
singulorum (omnis) mortes (cadavera) com-
486 „Intenti Cilices" Rutgersius V. L. I. muni strage admiscentur et proinde in
12 acutius quam verius. „Intenti en, cives! oblivionem abeunt.
PHAES. LIB. IV. 476 — 511. 159
Nos in conspicua sociis hostique carina
Constituere dei. Praebebunt aequora testes,
Praebebunt terrae, summis dabit insula saxis:
Spectabunt geminae diverso e littore partes. 495
Nescio quod nostris magnum et memorabile fatis
Exemplum, Fortuna, paras. Quaecumque per aevom
Exhibuit monumenta fides servataque ferro .
Militiae pietas, transibit nostra iuventus.
Namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar, 500
Esse parum scimus, sed non maiora supersunt
Obsessis tanti quae pignora demus amoris.
[Abscidit nostrae multum sors invida laudi,
Quod non cum senibus capti natisque tenemur.]
Indomitos sciat esse viros, timeatque furentis 505
Et morti facilis animos, et gaudeat hostis
Non plures haesisse ratis. Tentare parabunt
Foederibus turpique volent corrumpere vita.
0 utinam, quo plus habeat mors unica famae,
Promittant veniam, iubeant sperare salutem, 51 o
Ne nos, cum calido fodiemus viscera ferro,
495 [e] ARGT, 496 memoiabile fatis M, 498 monumenta, supr. nu scr: m U,
499 transisset CMVg, transibit Schol. Berol. ad 574 ap. Weber, mvUAGE, 502 obsessis
tatiti M, qua u, 503 abscindit M, a nostrae c, fors Prov, UG (M Stht) (sors ug) laudis
Prov. UG, (laudi g), 504 tenemur M, 505 furentis V, 510 ^vomittant M, vitam U (veniam
u), 511 valido g.
495 Guyeto suspectus: Diverso i. q. ad- Interposita „esse parum scimus" praepa-
verso (proprie: remoto), nempe e conti- rant sequentia.
nente, adversa insulae; in eodem littore
erant duae partes, Octavii et Basili. In 501 Per attractionem pignora tractum
insula nunc nemo supererat. est ad membrum relativum: „sed non
maiora sunt pignora, quae demus".
496 ,,Nescio quid — exempli" Heins. teste ^^c ^ • r • 7-^ ^ ^-o. ^ -j u j. ^
Burm. Cur exempli, non apparet, sed quid ^.^^^ ^'^' ^^^^^^^^^ ^f'^, desiderabat for-
rectius opinor, modo distinguatur post tms verbum quam aftsadere ; sed praesens
quid: paras nescio quid, certe exem- iUud mmus aptum quam perfectum afe-
j acZi^ = demsit. Ambigi potest de laudis,
sed laudi utroque pertinet tam ad invida
498 „Quaecunque monumenta exhibuit ^^^^m ad abscidit. Sed versus 50-3 et 504
militiae pietas" sancta disciplina militaris, ^uc non pertinent; impedmnt nexum, sunt
quale est mors Leonidae comitum in tam frigide meditati ut ml supra,denique
Thermopylis, simm. - Momenfa voluit sine P^gnant ex parte cum v. 562, ubi in mutua
^yl^jQ ^ caede natus parenti mcurrisso dicitur.
509 „Umca" i, e. unice, magis quamulla
499 Transisse est vel transibis Heins. consecratio, gloriosa.
Transibit = superabit, ut saepe. Cohaerent
haec sic: transibit nostra iuventus, nam 511 Gelido pro calido F. H. Bothe Philol.
damus quod habemus maximum, vitam. XI. 4; idem iam Trillerus, refutatus a
160
M. ANNAEI LUCANI
Desperasse putent. Magna virtute merendum est,
Caesar ut amissis inter tot milia paucis
Hoc damnum clademque vocet. Dent fata recessum
Emittantque licet, vitare instantia nolim. 515
Proieci vitam, comites, totusque futurae
Mortis agor stimulis : furor est. Agnoscere solis
Permissum est, quos iam tangit vicinia fati, —
Victurosque dei celant, ut vivere durent, —
Felix esse mori". Sic cunctas sustulit ardor 520
Nobilium mentes iuvenum: cum sidera caeli
Ante ducis voces oculis humentibus omnes
Adspicerent, flexoque Ursae temone paverent,
Idem, cum fortis animos praecepta subissent,
Optavere diem. Nec segnis mergere ponto 525
512 desperare U (u : — asse), 513 [ut] Ui, 516 protea M, tutusque m, 517 adnoscere A,
518 per missum [est] M (s. s. • | . e) G (add. m. 1), leti M (fati m) UvG, mortis A, (fati a) ,
519 victuros — mori (520) 1. Prisc. II. 342.9 H, dii V, victores U (victuros u), 520 sustu-
lit MAU. si A, extulit VR, 524 iidem V. 525 mergere M (s. s. v m. 2) Aug, vergere
VURTG.
Cortio. — Fodiamus Benfl. de lectione codd.
male edoctus. „Desperasse" de venia impe-
tranda, pra.etulisse mortem, quae certa
esset, quasi coactos.
512 Ne Caesar dicat: e tot millibus pau-
cos tantum amisi, facilis iactura!" sed
„paucos amisi, sed fortissimos iactura
irreparabili".
514 „Recursum Cortius ex deterioribus.
Si sententia esset: „reditum", fortasse hoc
praestaret; sic VIII. 767, Ovid. Her. VI.
59 „si dent modo fata recursu.^" [olim:
recessus] et Metam. VI. 450 eadem varie-
tate. Sed recessus i. q. evasio, exitus, cf.
Caes. BG. V. 43.
516 Fauturi martis Heins. teste Burm.,
Advv. p. 138 vulgatam habet,
517 „Furor ista agnoscere solis, | per-
missi quos iam tangit vicinia fati" Heins.
Advv. p. 183; ipse interpretatur : „furor
est ista agnoscere solis liis, quibus per-
missum est mori". Immo his ipsis non
est furor, hi non putant tale quid esse
furorem. „Furor est" arte cohaeret cum
praegressis; ab agnoscere pendet „felix
esse mori". Structuram (intricatam) adiuvi
signis parenthesis. Secluso versu illo 519
sententia plana est. Philosophorum effa-
tum: „vita, per se aerumnosa, peior est
quam mors" egregie enuntiatur : si quibus
impositum est vivere scirent quam dulcis
sit mors, hanc sibi consciscerent, prop-
terea dii celant. Quae sententia Stoae,
cui subinde sponte excedere de vlta per-
missum erat, hoc loco infercienda vide-
batur cum detrimento perspicuitatis.
521 Mohilium Bentl.; non apta haec
levltatis mentio.
523 „Temo": nota „plau9tra bootae"
„Flexo" post mediam noctem. Grotius
confert notum Anacreontis locum: Msao-
vvy.tiou Ttod^' MQav ^tcjiipstai ot aoy.to; tjdtj
Kara /sioa tljv ^owtso).
525 Vergere probare videtur Bentl. Ob-
servat Burm. vergere transitivum non usi-
tatum esse nisi ubi de infundendo agitur.
Cf. ad I. 55. Scilicet wrgrere natura intransi-
tivum accusativum effectus sive verba-
lem adsciscit, ut si quis diceret Graece
{jirtiiv oo7tt';v, s\c pondera Y 11. bOi^nisus for-
tasse VI. 482; hinc explicandum „vergit
patera vinum" et simm. cuin quo cf. usum
verbi „explodere aliquem", et inde quasi
de fluido ageretur Lucretius II. 212 solis
ardor vergitur in terram i. e. funditur;
improprie paterae non vergunt, sed ver-
guntur apud Stat. Theb. VI. 211 (196 K.).
Solitum transitivum vergere est, si sanum,
Sen. Oed. 887 „(aura) non vergens latus"
ratis). Ubi autem sidera tingui oceano
fHAKS. LIB. IV. 512 — 544. 161
Tunc erat astra polus, nam sol Ledaea tenebat
Sidera, vicino cum lux altissima Cancro est,
Nox tum Thessalicas urgebat parva sagittas.
Detegit orta dies stantis in rupibus Histros,
Pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos. 530
Tentavere prius suspenso vincere bello
Foederibus, fieret captis si dulcior ipsa
Mortis vita mora. Stabat devota iuventus
Damnata iam luce ferox securaque pugnae
Promisso sibi fine manu, nullique tumultus 535
Excussere viris mentes ad summa paratas,
Innumerasque simul pauci terraque marique
Sustinuere manus: tanta est fiducia mortis.
Utque satis bello visum est fluxisse cruoris,
Versus ab hoste furor. Primus dux ipse carinae 540
Volteius, iugulo poscens iam fata retecto,
„Ecquis, ait, iuvenum est, cuius sit dextra cruore
526 ladaea R, laedaea Ai, 528 thesalicas M, cum VRTG, Cu U, tum A, 530 libernos
U, maris Ti, 531 tentare Mi, 534 vita ferox m, 535 manus u, 538 martis {ex mortis
corr.) U, 542 et quis MU, en quis T.
dicuntur male vergere, ut apud Germani- (cum Caesar traiciebat) Scribonius Libo
cum Arat. 314, cf. supra I. 55. Exempla et M. Octavius (praeerant)", Gaes. Civ. III.
confusionis verborum mergo et vergo peti 5. Liburnarum quod magnaepartesfu-runt
possunt ex Heinsio ad Ov. ex Ponto I. in pugna Actiaca causa fuisse videtur cur
9 . 52. Vid. infra ad VII. 504, VI. 482. Segnis Liburnos potissimum nominaret. Liburni
non erat nox, quoniam brevissima erat; in Dalmatia habitabant.
, . ^ . . , Mai. , ,
nam bol erat in Geminis 21 ^^- (Ledaea 535 ^^^^0 Burm. : „quem sibi ipsi promise-
sidera i. q. Castoris et Pollucis), „vicino i'ant" coll. Ov. Metam XIII (Ulixes) „et
cum lux altissima Cancro est" i. e. sol iam promissa poteram cum laude re-
alte in caelum adscenderat, Cancro vicino verti". — V. 533 idem initium quod Liv. IL
(abl.abs.)sidereaestivo; significatur igitur ^. 6: „Stabant deiigati - iuvenes". „Luce"
prior pars mensis lunii. Lux altissima ^^^^ ^^^ interdicta.
secundum Haskinsium est sol meridianus;
ita „vicino Cancro" abl . abs. est pro prae- ^^ ^^^^^ Cortius non male, sed mortis
dicato, quod non probandum. Altissima ^^^ 8^"®^- «ubi. = quam murs proposita
est superL relativus (non absolutus). dabat. Secus est „fiducia fati" VII. 75,
„veneni" VIII. 388. Est fiducia sui nata
628 Guyeto suspectus „Thes9alicae sagit- inde quod nihil peius morte accidere pot-
tae" i. q. Sagittarii sidus, Chironem est. LaudatSil. X. 218 0udendorpius: „atque
Thessalum ad sidera relatura. Urgebat = animos iam sola dabat fiducia raortis".
pellebat, metaphora sumta ab hoste, qui
adversarium e vestigio sequitur. Sagit- ^2 „Ecquis ?o" Peerlkarap. Aen. vol. IL
tarius, e regione Geminis oppo.Mitus, lucet P- l^S, .sine causa. Mirum, Burmannura
men.se lunio, sed nox tum brevissima. Tem- "O" „alienum" esse ab et quis, qaod hoc
pore concidunt haec cum initio belli Afra- 'oco ineptum est; librariis multis ignotum
niani, cf. ad initium huius libri. <uiL compositum, ut ex perpetua fere con-
fusione apparet. Sufficit libros inspicere,
.530 „Liburnicae atque Achaicae classi ubicunque ecquis legitur.
11
162 M. ANNAEI LUGANI
Digna meo, certaque fide per volnera nostra
Testetur se velle mori?" Nec plura locuto
Viscera non unus iamdudum transigit ensis. 545
Conlaudat cunctos, sed eum, cui volnera prima
Debebat, grato moriens interflcit ictu.
Concurrunt alii, totumque in partibus unis
Bellorum fecere nefas. Sic semine Cadmi
Emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum 550
Volneribus, dirum Thebanis fratribus omen,
Phasidos et campis insomni dente creati
Terrigenae, missa magicis e cantibus ira,
Cognato tantos inplerunt sanguine sulcos,
Ipsaque, inexpertis quod primum fecerat herbis, 555
Expavit Medea nefas. Sic mutua pacti
Fata cadunt iuvenes, minimumque in morte virorum
Mors virtutis habet: pariter sternuntque caduntque
Volnere letali, nec quemquam dextra fefeUit,
Cum feriant moriente manu. Nec volnus adactis 560
Debetur gladiis: percussum est pectore ferrum,
Et iugulis pressere manum. Sic sorte cruenta
Fratribus incurrunt fratres, natusque parenti.
544 locuto (ras. 2 litt.) M, 547 mories T, 548 totum - nefas (549) 1. Prisc. II. 414.
19 H, 549 fecere nefas M, 552 vasidos M, 553 mixta u, omissa G, 554 tantus M,
complerunt V, 555 fixerat m, 556 neca. . Mi, 557 minimumque MAUVG, nimium vT,
558 ocadunt, post o s.s. 1 M, 560 feriat 0 vulgo, 562 iugulos G, manus RGV, sic sorte
G, (cum g), cum rell. vulgo, 563 incurrwnt M, incurrunt AVUTRBE, incm-rant G.
545 lamdudum i. q. quam primum, cf. tur. Parum est quod moriuntur, multum
ad II. 524. quod intrepide et pugnantes.
548 In bellis caedit vulgo pars una, 560 Vulgo feriat; admoniti, spero, sen-
caeditur altera; nunc caedentes et caesi tient lectores, quam inscite dicatur dextra
erant in eadem. Fecere i. q. eflfecere ut ferire manu, nec apte: „nec quemquam,
esset omne genus nefas in una parte. Alii cum feriaf. Amphibolia certe erat caven-
ut saepe = reliqui. ^^- Confusio admodum frequens in codd.
552 Insomni indefesso, translatum a 561 Ferrum quasi vulnerabatur etiuguli
serpente ipso. Missa i. q. immissa. Hor. adacti sunt in ferientis manum.
C. IV. 14. 24 „et frementem | mittere equum
medios per ignes". Prop. HI. 1. 13 .,missis
in me — habenis". Sic ducere, trahere pro
ded., detr. et alia passim, cf. VI. 539.
563 Incurrant Grotius, sed libri paene
omnes indicativum tuentur. Vulgo Grotium
sequuntur; at pugnat ea lectio cum 508,
sq. (mihi tamen suspectis), sed sentit quis-
554 Bentleius: latos pro ^awtos, admodum <iue quam improprie haec ad forte con-
speciose. Oudend. totos vel cunctos. gestam manum referantur, quae pertinent
potius ad urbem inclusam. Melius G sic.
557 Cortius nimium, nescio qua sententia. Horror captae urbis ubi cognati interne-
Receptam intellego: minimam laudem civo vulnere cadunt in comparationem
habet mors ipsa, plus ratio qua moriun- adhibetur, cf. II. 21, I. 72, IV. 437,
PHARS. LiB. IV. 545 — 580. 163
Haud trepidante tamen toto cum pondere dextra
Exegere enses; pietas ferientibus una 565
Non repetisse fuit. lam latis viscera lapsa
Semianimes traxere foris, multumque cruoris
Infudere mari; despectam cernere lucem,
Victoresque suos voltu spectare superbo
Et mortem sentire iuvat. lam strage cruenta 570
Conspicitur cumulata ratis, bustisque remittunt
Corpora victores ducibus mirantibus ulli
Esse ducem tanti. Nullam maiore locuta est
Ore ratem totum discurrens fama per orbem.
Non tamen ignavae post haec exempla virorum 575
Percipient gentes, quam sit non ardua virtus
Servitium fugisse manu. Sed regna timentur
Ob ferrum, et saevis libertas uritur armis,
Ignoratque datos, ne quisquam serviat, ensis.
Mors, utinam pavidos vitae subducere nolles, 580
564 haut V, 565 exegere ewses M, ex enses (s. s. egere) A, 566 non repetisse M,
567 semanimes G, cruorem MU, cruoris VBGAE, 568 despectans Mi {ult. Uttera deleta
et t s. s.), despectant {ex corr. m 2) UT, 571 conspicitur M, cummulata A, 572 ullis c,
673 nulla AB, 575 vivorum T, 576 q. od m (supra quam), 577 sed — ob ferrum (578) 1.
Prisc. 391. 9 H., manus MB manu. A (manu marg.) manus R, 578 quaeritur g, 579 igno-
rantque VR, servat R, 580 pavidis M (o s.s. m. 2).
565 Exigere i. q. ad capulum usque pro- facile libera morte servitutem eflfugere.
trudere ut VIII. 656 et saepius, etiam apud Stoicum, sed ex intima animi persuasione.
Verg,, Ovid. Metam. V. 171, Valerium IV.
390. Non repetisse (566): tam fortiter ferire, ^'^^ P^o uritur Heins. Advv. p. 138 coni.
ut unus ictus sufficeret. lam iung. cum vertitur vel perditur, Burm.: „at saevis
lapsa. libertas utitur armis | imploratque datos".
Nihil mutandum. Uritur est pro vexatur,
567 Collatis codicis M affinibus apparet compescitur, verbum de diro supplicio
hos alium fontem quam M habere. Cruorem usurpatum. Libertas, i. e. liberi homines,
potuit ex correctione aut casu existere, ignorat ferrum non tyrannidi sed libcrtati
non cruoris. stabiliendae creatum esse. Ignorantque
Oudend. et Heins., quod, si perditur in su
568 Heins. tentabat teste Burm. defectam perioribus recipitur, commendandum, sed si
vel deceptam spernere, quorum neutrum in uritur intactum manet, minirae opus est
Advv. Oxymoron sic corrumpitur. perdita libertas non est persona, sed res
quae ignorare non potest dici ; sed Libertas
575 „Post haec exempla viroruin" traiecto quae uritur, stimulatur, cruciatur, manet
pronomine pro: post exempla horum viro- sui compos et cogitat. In toto iocosicLiber-
rum. Structura parum elegans, quod pri- tali ad.scribitur id quod hominum liberorum
oris partis exitus (ante caesuram) non de est. A futuro percipient (576) ad praesens
more cum ultimo versas vocabulo iungitur timentur, uritur, ignorat tranHiens sua tem-
(non: „ignavae — virorum"). V. 576 Num pora cogitat poeta. „Regna/?eiMniur"Heins.
mentesl iungendum cum virorum. 1. i. sine dubio momoriae vitio.
577 Manus non potest verum esse, quod 580 Invidet hominibus pavidis gloriam
eo admisso significatio violentae mortis mortis; eo gloria mortis multis communis
non satis aperta est. Sententia: quam sit elevatur.
164 M. annaei lucan^i
Sed virtus te sola daret !
Non segnior illo
Marte fuit qui tunc Libycis exarsit in arvis.
Namque ratis audax Lilybaeo littore solvit
Curio nec forti velis Aquilone recepto
Inter semirutas magnae Carthaginis arces 585
Et Clupeam tenuit stationis littora notae ;
Primaque castra locat cano procul aequore, qua se
Bagrada lentus agit, siccae sulcator harenae.
Inde petit tumulos exesasque undique rupes,
Antaei quae regna vocat non vana vetustas. 590
Nominis antiqui cupientem noscere causas
Cognita per multos docuit rudis incola patres:
„Nondum post genitos Tellus effeta gigantas,
Terribilem Libycis partum concepit in antris.
Nec tam iusta fait terrarum gloria Typhon 595
Aut Tityos Briareusque ferox, caeloque pepercit,
Quod non Phlegraeis Antaeum sustulit arvis.
Hoc quoque tam vastas cumulavit munere vires
Terra sui fetus, quod cum tetigere parentem,
lam defecta vigent renovato robore membra. 600
Haec illi spelunca domus; latuisse sub alta
581 isto m, longior illo c, 582 armis R, 585 inter semirutas M, caxthaginis arces M,
586 clipeam MAUViG, clepeam maB. ciypeam VR, clepetim g, 590 qua M (e add. m.
2 in ras.) a quas T, anthei V, vocant R, 592 1, Serv. Aen. VII. 206, 593 genitos M,
e/Teta M, effecta Ui ^i^rantas M, gigantes m VDE. 595 pyton a, python V (typlion v),
596 tityon M, ex corr. titios V, &n'areu-que M, 600 defecta M.
583 Ut imperatum erat a Caesare, Civ. .594 Temere Bentl. „conceperat antris"
I. 30 „mittit in Siciliam Curionem pro prae- quasi nondum cum concepit sit iungendum.
tore cum legionibus tribus, eundem cum Idem: ,.fecundae gloria Typhon". Sane per-
Siciliam recepisset, protinus in Africam sonae Terrae notionem seponit poeta = „et
traducere exercitam iubef. Cf. porro ib. nusquam terrarum fuit tam nobile mon-
flnera capitis, et 31, II. 23, sqq. strum"'. Python serpens Terrae filius (cf.
„^„ ^.,. ^T ..^ o. ,--j ^ , X Hyg. fab. 140) hoc loco ferri posset, nisi
.0^3 Si ims VI. UO„turbidusaventeslento auctoritate cederet (quamquam „typhon»
pede sulcat arenas | Bagrada". .^ ^ ^^^. ^ ^_ ^^^^^^
592 Ruris ex cod. Turriano Burm. pro-
ponens ruris docet. Haesisse eum non miror, 597 „Quod non, in campis Phlegraeis
nam aliquid otfendit in hoc versu, non natus, cum reliquis gigantibus potuit con-
rudis (et „ruris incola" pro „rusticus" non iurare". Foefus (599) codd. tam constanter
satisfacit), sed per patres nemo sic dixit; quam loetum, utrumque contra etymon.
per sic insolitum est non minus quam
patres; desidero gentes, „cognita permultas 600 Revocato Burm,; alterum aptius, non
gentes" (i. q, late. Gens pro regione est abierunt sed defecerunt vires. Haec spe-
ut „muitas per gentes" apud CatuUvma) lunca (601) cf, 589, Si libri faverent lectionl
aut ,,tradita per — patres", revocato defenderem cura Hosio JJ. I. 1.
PHARS. LIB. IV. 581 — 617. 165
Rupe femnt, epulas raptos habuisse leones;
Ad somnos non terga ferae praebere cubile
Adsuerunt, non silva torum, viresque resumit
In nuda tellure iacens. Periere coloni 605
Arvorum Libyes, pereunt quos adpulit aequor,
Auxilioque diu virtus non usa cadendi
Terrae spernit opes; invictus robore cunctis,
Quamvis staret, erat. Tandem volgata cruenti
Fama mali terras monstris aequorque levantem eio
Magnanimum Alciden Libycas excivit in oras.
Ille Cleonaei proiecit terga leonis,
Antaeus Libyci. Perfudit membra liquore
Hospes Olympiacae servato more palaestrae,
Ille parum fidens pedibus contingere matrem 6i5
Auxilium membris calidas infundit harenas.
Conseruere manus et multo brachia nexu.
603 cubili UvR, 604 resumpsit VR, thorum u, 606 aequor M, libyae AVRTG, (-yes
g), 610 terras — levantem Alcidem (611) 1. Acro Hor. C. III. 3. 9 sine nomlne auctoris
levandum codd. Acronis aliquot, terram Ag, 611 alcidae codd. Acronis aliquot, quaesivit
m, 612 ille - libyci (613), 1. Lact. ad Stat. Theb. IV. 160, v. 612 ]. Servms D. Aen.
VIII. 295, Lact. Theb. I. 355, deonei M., proiedi M, 613 antlieus Lact., perfundit
Mi AGT, libico ARTVE, lybiae U, libyci MG, 614 hosspes A, 616 infudit MAV, (infundit a).
602 Captos Heins. teste Burm. 614 „More palaestrae" cf. Bentl. ad Hor.
C. I. 10. 4.
606 Pro aequor Helmst. error, quod sub
rasura in M potest latere, et arridet Cortio 615 Pedibns tam pertinet ad fidens, quam
coll. Ov. Her. XV. 29 „neque nos huc ap- ad contingere (sc. eos subi.) aut „quod contin-
pulit error". Non tamen praeferendum. gerent". Non sola terra tutum se putabat.
607 Tanta erat virtute ut ope Terrae non in- g^g ^^.^^^ ^^^^^ ^^^ ^^^.^^^^ ^.^ ^^^^^^
digeret. Per Xtrotyjta „non utor ' i. q. sperno, ceterum mythus ex parte aetiologicus est;
ut in nota formula „condicione tua non Antaeus arenam infundit corpori, quoniam
utor". Opem fortasse dixisset si metrum ^^^^ gj.^^^ ^.^^.^.^6 unde vires sumebat, man-
ferret, cf. Hor. Epist. L 10. 35 „imploravit ^^^ ^^^ ^^^^^ ^tendi. Sed summa fabulae
opes hominis'. ggj. yymijolica; Antaeus ob oculos ponit
612 Omissum est quod facile a lectore ^^"«^°^ ^°^°^'^^' ^"° lesistunt aggredienti
suppletur: lucta certarunt. Prima lex luc- g^"*^^ Libycae: valent notitia regionis;
tae, ut nudi certent, itaque proiciunt pelles, ^^""^'^' ^"^^1^° ^"^^^*° vmcuntur. Luctae
quibus teguntur, Hercules Nemeaei leonis descriptionem a Scaligero impugnatam
Antaeus Libyci. Cf. Stat. Theb. VI. 835, ^efendit docte Gronovius Diatr. Stat. cap.
quo loco usque ad 910 imitatur Lucanum. •
613 Heinsius Advv. p. 1.39 probabat ' ^17 „Mutua brachia nexu". Heins.; cf.
Libyos, genetivum a Libys. Cf. „Libys lec- Stat- Theb. VI. 862 (837) „interdumque diu
tulus" Ciris v. 440, „mons Libys" Stat. Silv. pendent per mutua fulti | bracchia". „Multo
IV. 2. 27, „Herculeis pressum, sic fama, nexu" i. q. saepius, identidom nectentes.
lacertis | terrigenam sudasse Libyn" Stat. Nexus est vocabulum technicum, et sunt
Theb. VL 869 (894). At libyco, quod est in plures, Quinct. II. 8. 53 „non nexus modo
bonis libris, substitutura pro libyci, id enim atque in his certos aliquos docebit". Graece
(male) ad liquore accommoda um. avfinXoxij.
166 M. ANNAEI LUCANI
Colla diu gravibus frustra tentata lacertis,
Inmotumque caput fixa cum fronte tenetur,
Miranturque habuisse parem. Nec viribus uti 620
Alcides primo voluit certamine totis
Exhausitque virum, quod creber anhelitus illi
Prodidit et gelidus fesso de corpore sudor.
Tunc cervix lassata quati, tunc pectore pectus
Urgeri, tunc obliqua percussa labare 625
Crura manu. lam terga viri cedentia victor
Adligat, et medium compressis iUbus artat,
Inguinaque insertis pedibus distendit, et omnem
Explicuit per membra virum. Rapit arida tellus
Sudorem; calido conplentur sanguine venae, 630
Intumuere tori totosque induruit artus
Herculeosque novo laxavit corpore nodos.
Constitit Alcides stupefactus robore tanto;
Nec sic Inachiis, quamvis rudis esset, in undis
Desectam timuit reparatis anguibus hydram. 635
618 frustra gravibus U, 619 tenentur V, 620 miratur AUV (deleta n) G {corr. ex
mirantur), 623 fesso gelidus R, fessus T, gelide c, 624 tum (corr. ex tunc) M, tunc A,
625 labari R, 627 ibilus Mi, 628 et - virum (629) 1. Lact. Theb. X. 271, 630 valido
sujpra calido A, 631 totusque ind. art. 1. Prisc. 397. 14, totasque codd. Prisc, 632 robore
V, 634 sic in acheis M, inundis M, arvis m a.
619 Tenentur sine causa Cortius, Burman- 627 Duplicat suggessit Scaliger coll. Stat.
nus. Oratio post lacertis continuatur et L 1. v. 859; mallem, ut similius traditis
tenetur pertinet ad utrumque subiectum. inplicat (ADLIGAT IPLICAT), cf. tamen ad
Tum mirantur, pro quo Heins. miratus 1. 49 quodammodo apta ad vulgatam de-
volebat, quamvis singularis parem sequa- fendendam.
tur, referendum ad duos pugnantes; nemo Exnlicuit" humi fudit Omnem =
offendat in „dextra pugnant", simm. nec ^ ^f^ „JixpJicuit humi tudit. umneni —
dextris requirat. „Habent pares" vitiosum ^otu"!. Humi reparat vires : terra bibit
. avide sudorem et contra novum affudit
sanguinem; Antaeus solvit amplexum
623 „Et fesso gelidus» BentL commendat Herculis „nodos laxat", Graece a^nata,
ut suavius cum „codicibus suis» (et R.). d^onovz. cf. Gronovius L L p. 237 H.
624 Luxata Heins. quod propria vi posi- gg^ Inachiis in undis" 'Iv&xov ^iQyHov
tum non aptum esset nec defenditur loco ^^ J. ^^^^.^ ^.oJcioo.c, poeta ap. Plat.
VI. 567, ubi Zaxare est aperire ut m „laxare ^^^^ ^^ ^^^ ^^^^^^ a palude Lernaea. Ad
fores", „terram" II. 456. primos labores refertur hydra Lernaea
625 „0bliqua manu percussa crura" ut („quemvis rudis esset") Val. Fl. L 84
Antaeum subplantet et subsidio terrae „(Hercules ante Argonautas) Cleonaeo iam
privet. Haskins. putat luctam et cestum tempora cinctus (Peerlkamp MS. in meo
h. 1. confundi. Stat. 1. 1. 851 ubi de lucta: exemplari, vulgo clusus) hiatu | Alcides;
„flctumque (ictumque deteriores) in colla iam Lernaeo (sic lego pro olim Lernae)
minatus | crura subit". Ib. 861 „et iam al- defensus ab angue 1 Arcas". Hydrae pro
terna manus frontem — et vitantia crura capitibus angues dant poetae aliquot ut
lacessit". Attendas ad hephthemimerin et Sil. It. III. 33, cf. Oudend. „In arvis"
spondeos graves. Bentl.
PHAKS. LTB. IV. 618 — 654. 167
CoDflixere pares, telluris viribus ille,
Ille suis. Numquam saevae sperare novercae
Plus licuit. Videt exhaustos sudoribus artus
Cervicemque viri, siccam cum ferret Olympum.
Utque iterum fessis iniecit bracchia membris, 64o
Non expectatis Antaeus viribus hostis
Sponte cadit, maiorque accepto robore surgit.
Quisquis inest terris in fessos spiritus artus
Egeritur tellusque viro luctante laborat.
Ut tandem auxilium tactae prodesse parentis 645
Alcides sensit, „standum est tibi, dixit, et ultra
Non credere solo, sternique vetabere terrae.
Haerebis pressis intra mea pectora membris,
Huc, Antaee, cades". Sic fatus, sustulit alte
Nitentem in terras iuvenem. Morientis in artus 650
Non potuit nati tellus submittere vires.
Alcides medium tenuit; iam pectora pigro
Stricta gelu terrisque diu non credidit hostem.
Hinc aevi veteris custos famosa vetustas
636 confixere M (1. s. s.m.2) conflexereA, B38 intraversusadscripsitm.lA, 640 men-
bris M. fessus m, 643 infossus M, 644 erigitur uTg, que fero a, 645 tandem auxi-
lium M, tacitae K, 647 sternique vetabere terra M, terram T, istemique c, terra 0 vulgo
648 in A post insertus 1» m, 649 cadis c, 651 permittere AB VRG, 652 alcides — gelu (653)
1. Comm. ad IV. 50: medium, medio AG iam M, pigxo M, 654 1. Lact. ad Stat. Theb.
IV. 32, et in veteres. Lact. (inventis Hos.), fam. veritas Lact, fomosa T,
689 Ceu Heins., „sicut cum ferret" V. D. infra VI. 295. iJg^eriYur (= eflFunditur, exhau-
ap. Cort. Recta distinctione ante siccam ritur) defenditurh. Lsequentibus: „tellus —
posita, elucet vera interpretatio: luno vidit laborat". Bentleius ingeritur, quo nihil
exhaustos Herculis artus et cervicem lucramur.
(sudantem), quae sicca erat tum, cum
Olympum ferret. Gravius igitur nunc 647 Terrae Heins., Gron. 1. 1, p. 246 H.
laborabat. — Herculem aliquando pro At- Burmannus satis constare dicit etiam ferra
lante caelum sustinuisse notum est, etiam dici; dubitantem me conflrmavit Bent-
e monumento ante viginti aimos Olympiae leius, terrae praeferens.
invento.
648 Schrad.: „contra mea pectora" aut
644 Egerere et erigere confusa etiam VI. „intra mea brachia (robora)". Prius probat
295; Sil. It. IV. 278 „horrisonis ululatibus Jeepius. Si neglegentis sermonis venianon
erigit iras" tenuit Bauer, dubito an non posset dari, praeferrem tamen intra mea
recte, „querellas egerere" Luc. supra II. bracchia; „haerere contra" insolens.
64. Stat. Silv. IV. 4. 79 „Vesvius egerit
iras" coniectura recte restitutum est. Eri- 649 „Sic, Antaee cades" Burm. coni.
gere habet accusativum rei quae recta flt,
comas, iubas, egerere eius, quae sursum 654 In Lactantii Parisino (ut opinor) quod
emittitur, veluti eyomere aut effundere: exstat et inventis corruptum est ex et in
nlacrimis egeritur dolor" Ov. Trist. IV. veteres (ut est apud Lindenbrogium) in quo
3. 38 aut rei quae exoneratur, cavernas rursus &.in natum ex aeui (eui).
168 M. ANNAEI LUCANI
Miratrixque sui signavit nomine terras. 655
Sed maiora dedit cognomina collibus istis,
Poenum qui Latiis revocavit ab arcibus hostem,
Scipio. Nam sedes Libyca tellure potito
Haec fuit. En, veteris cernis vestigia valli,
Romana hos primum tenuit victoria campos. eeo
Curio laetatus, tamquam fortuna locorum
Bella gerat, servetque ducum sibi fata priorum,
Felici non fausta loco tentoria ponens,
Indulsit castris, et collibus abstulit omen,
Sollicitatque feros non aequis viribus hostis. 665
Omnis Romanis quae cesserat Africa signis,
Tunc Vari sub iure fuit; qui robore quamquam
Conflsus Latio, regis tamen undique vires
Excivit, Libycas gentis extremaque mundi
Signa, suum comitata lubam. Non fusior ulli 67o
Terra fuit domino; qua sunt longissima regna
659 yestigia valli M, 660 victoria campos M, 662 regat EMU, gerat ABVG, 663 1.
Serv. A. XI. 590, 665 feros MAVU (sic), vulgo ferox, 666 affrica A, 669 libycae
(lybicae) MVURAGE, gentis MU, 671 quae Vi, regni UAg, regna MGV.
655 „Miratrixque sui" glossa in A: nati. 669 Libyae gentes Grotius, Libycas gentes
Non recte; „miratrix sui" i. q. se ipsam Bentl. coU. Verg. IV. 320 „te propter Liby-
admirans (res vetustas extollens). Respici- cae gentes", rell., sine dubio recte. modo
tur ad V. 590. Schrader sine causa viri antiqua accusativi forma, ut semper, resti-
pro sui. tuatur gentis, quam non intellegentes
656, sqq. ,.Castra Cornelia" (non Corneli- Hbrarii genetivum putarunt et huic ac-
ana) locus appellatur et describitur a Cae- commodaverunt: Lrbycae. Ita ctiam rarior
sare Civ. H. 24, qui eum distinguit ab eo, ^^^- ^^ ^" ^^^) productio m arsi tollitur.
in quem Curio appulerat, Anquiilaria,
1. 1. 23. Is aberat bidui itinere a Castris 671 Cardo est meridiana, quam nos dici-
Corneliis. ^Regna Antaei" et „Castra Cor- mus. Ducebant meridianos in tabulis geo-
nelia" a Lucano non distinguuntur. graphicis tantum per cognitam terram;
^„, ^ ^ , . , , , tabula mundi complectebatur regiones
661 „Fortuna locorum ' sorte oblata loco- ^^^^ ^ Gadibus usque ad Indiam, extremus
rum oppoitunitas. Gerat verum est, non ^^^^^ includebat ab occidente Africam,
regat; „tanquam non ipse bellum gerat, ^^ ^^^^^^^ Gangem; rudi deflnitione adhi-
sed fortuna'. ,.Fata priorum" nempe Cor- ^^^^ ^^^^^^ ^^^^^ ^^^ ^^^^^ ^.^. ^^^g^
nelnScipionis.i?e^a^Oudend..Cort.,Hosius, Ammonium transire: „a medio cardine
JJ. p. 343, geraf Weise. Begit semper ^erminat regnum Ammon conflnis Syr-
situslocorum bellum;nonineptesicCurio tibus". Tabulae geographicae Ptolemaei
cogitasset. illustrare possunt quod dixi; nimirumnon
664 „Quieti indulsit et quod bonum omen continent duo hemisphaeria, sed unum
erat corrupit". Locus a Caes. 1. 1. iugum notum et cardines non ultra terras ducun-
appellatur. Prohibuit colles ne bonum omen tur, sed desinunt ab Atlante et ab India.
darent, abstulit iis famam nominis, quod Ita non necessaria est Madvigii Advv. Crit.
castra etiam in plano posuit, desiderans II p. 131 coniectura eoo v. 673 pro a medio^
lata et stativa. Schol. non male: „lata Regyii probat Heins. Advv. p. 139, recepit
castra posuit". Ita correctione agmen non Cortius, reliqui regna, quod praeferendum
opus est. propter 674,
PHARS. LiB. IV. 655 — 685. 169
Cardine ab occiduo vicinus Gadibus Atlas
Terminat, a medio confinis Syrtibus Hammon ;
At qua lata iacent, vasti plaga fervida regni
Distinet Oceanum, zonaeque exusta calentis 675
Sufficiunt spatium. Populi tot castra secuntur:
Autololes, Numidaeque vagi, semperque paratus
Inculto Gaetulus equo, tunc concolor Indo
Maurus, inops Nasamon, mixti Garamante perusto
Marmaridae volucres, aequaturusque sagittas 680
Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax, .
Et gens quae nudo residens Massylia dorso
Ora levi flectit frenorum nescia virga,
Et solitus vacuis errare mapalibus Afer
Venator, ferrique simul fiducia non est, 685
672 athlans A, 673 a medio M. e m (2« m) G, communis c. 674 lafa M. iacent V,
iacet rell. vulgo atque valatae R, vastis Ti, 675 destinet MUi, destinat VG, exausta
T, 676 spatium Cg, spatio rell. vulgo, 677 autoloples M, autolopes VUR, aut. olopes
(s. s. d) A, aut dolores T, autholopes G, semperque paratus m. 3 in ras M, in rnarg U>
om. R, 678 versum add. in marg. M (m 3) U, inculto gaetulus equo om. R, 679 inops
M inops U, mixti garamante M, parato VR, 680 a.equaturusque M, 681 maedorum RG,
Contorsit T, mazan Ri, 682 masHylia M, massilia VUG, masyllia A, marsilia T,
684 vacuus T, aflfer R, 685 ferique T, nulla est g.
674 Distinguendum post iacent et post in Comm. in B et E adsunt, contra in Regio
OceanMm, nonpostreg^jii; „qua — iacenfi.q. quoque omittuntur. In textu abesse non
qua in latum porriguntur s. qua latissima debent. eorumque omissio repeti potest
sunt, oppositum verbis „qua sunt lonpis- ex proprietate libri a poeta relicti, in
sima" (671), quare recepi iacent e Voss. 1, quo in margine fuerint adscripti. In U
vulgo iacet. Latitudinem (a sept. ad mer.) indo scribitur sic ac si monachus I. N. DO
uno termino designat oceani meridionalis, voluerit (INDO). Qui factum sit ut U totura
quo Africamfiniri putat, alterum terminum versum 678 1». m. omiserit, non apparet.
(marisMedit.) supplendumrelinquei.s. „Dis- Cf. Mnem. XVIII p. 13, 21. Sententia:
tinet", arcet, separat. Versum (674) expellit equites Gaetuli semper parati, quoniam
Guyetus. infrenis et non instratis equis utuntur.
676 „Sufficiunt spatio» vulgo, sine apta ^83 Cf. Sidon. C. V. 259, Grat. Cyn 517
sententia, recipiendum erat quod C mon- ^"'"^" "^°'^ ^®^^ Nasamonia virga | fingit
strat: „sufficiunt spatiol subministrant ut ^^"°^"' ^^"^^^" ^^^' 264, ubi Mazax,et261
est sufficit umorem" in quo manifestum ^^ ^' ^' ^^" ^"^™- ^^^"'^- ^^^' ^^^"
est lemma alienum, ut saepe (cf. Verg. 684 ,.Vacuis mapalibus" cf. 11.89„vacms
Georg. II. 424). In Gemblacensi spa'ivm mapalibus actus", IX. 945 ,.congesto non
est varia lectio a 1» m. (.ulta mapalia culmo". Vacuus i. q. sine
nece.ssariis. De vocabulo cf, J. S. Speijer,
677 Sidonius Apollinaris C. 5. 336 „Gae- Kon. Ak. Versl. 1891 p. 243. Notus est locus
tuli^, Nomadis, Garamantibus Autololi.s- Salustii lug. 18, et Verg. Georg. III. 348.
que, I Arzuge, Marmaride, Psyllo, Nasa- Vacuis map. est abl.qualitatis j^^auiJ^r Afer,
mone timetui" easdem Africae gontes, tectum (Verg. 1.1.) et nihilpraetereasecum
Lucanum sequens, recen.set, Claudianus portan.s, simul ac defecitferrum .strangulat
con.s. Stil. (XXI) 255, sqq. 354 .sqq, simi- leonem vestibus tanquam laqueis inicctis.
liter, manifestum ve.stigium imitationis Gronovius diatr. Stat. p. 140 (241H) miscet
Lucaneae off^erens v. 259 coU. cuni Luc. aliena. Claud. XVII. 293: „audaces legat
683, unde effici potest utrumque verba in ipsa viros, qui colla ferarum | arteligent".
MUomissasemper-e^Molegisse.quaeetiam Laxis i, q. laxatis.
170 M. ANNAEI LUCANI
Vestibus iratos laxis operire leones.
Nec solum studiis civilibus arma parabat,
Privatae sed vela dabat luba concitus irae.
Hunc quoque, quo superos humanaque polluit anno,
Lege tribunicia solio depellere avorum 690
Curio tentarat, Libyaque auferre tyrannos,
Dum regnum te, Roma, facit. Memor ille doloris
Hoc bellum sceptri fructum putat esse retenti.
Hac igitur regis trepidat iam Curio fama
Et quod Caesareis numquam devota iuventus 695
Illa nimis castris nec Rheni miles in undis
Exploratus erat; Corfini captus in arce
Infidusque novis ducibus dubiusque priori
Fas utrumque putat. Sed postquam languida segni
Cernit cuncta metu nocturnaque munia valli 700
Desolata fuga, trepida sic mente profatur:
„Audendo magnus tegitur timor: arma capessam
686 laxos Mi. 688 conscius u, bella 0 vulgo, 690 solo R, 691 libyamque 0 vulgo,
tiranus R, hinc tyrannos editor pro vulg. tyranno 0 vulgo, 692 regem aut regum a,
693 recenti T recentis Langerm. Burm., 694 tristis trepidat u, 695 caesaries (corr.:
-eis 3» m) M, 696 omissum add. m. 1 U, 697 confini T, 699 parat Vi, linguida Ui,
700 munza M, munera Ai (e in i mui.) G, munia g.
688 Bella vulgo, Bentleius: nec solum 691 I, q, „Libyam liberare tyranno",
studiis communihus arma parabat | priva- hoc certe oppositum postulat: „in Libya
tae sed vela dabat luba concitus irae". tyrannum pellit, Romae instituit". Clarior
„Bella dare" h. 1. insolens est, cum non haec oppositio esset sic: Libyaque auferre
significare possit recedere a siue „remit- tyrannum, pro expellere tyrannum. Cf. 664.
tere, condonare" sed „bellum instituere". Quod dedi palaeographiae magis satisfacit.
Praeferrem frena, nisi vela propius ad In fine versus vetustissimi codd. habent
traditam lectionem accederet perpetua li gaturam os (d); \ide etiam quoqtie v. 689.
litterarum B et V confusione. Larga manu
exempla formulae vela dare suppeditat 693 Gaudet sceptro retento se parem
Peerlk. ad Hor. C. PV. 15. 4. De confusione bello et vindictae exercendae. Fructus h.
cf. intpp. ad Prop. II. 1. 28. quoque 1. in bonam partem. „Hac fama
regis" i. e. de hostili regis animo (694).
689 sqq. De Curione cf. I. 269 sqq., Caes. TrisHs pro regis (in u) sine causa elegan-
Civ, II. 25 med, „huic (lubae) et paternum tius Cortius dicit, lam (694), huc refertur
hospitium cum Pompeio et simultas cum sed 699.
Curione intercedebat, quod tribunus plebis
legem promulgaverat, qua lege regnum ^^^, sqq, Cf, IL 477 sqq, potissimum v.
lubae publicaverat". Dio XLI. 41 (luba) 507, Non militaverant sub Caesare ut
,.- , " ^' ^ ^ - ■ ' - transfugae alii, cf, ad II. 474, „Rheni in
'^ , , , undis" non duraverat luventus illa corpus,
6y]^aQxCyv acpuao^ai y.ac tr,v /wQav dr^^io- ^^^^ ^^^ ^^gjj^ ^^^^^^ ^^^^ ponitur. -
oLwaai snf/HQt^of, ^iowv. Lex ao. 50 (quo C/7rMw$ue (699), neutrius partis erat. lunge :
Curio trib. erat Cic. Fam. H. 7, 4), promul- ^ec erat miles exploratus (attributive) in
gata eventum non habuit, Curio tribunus undis Rheni,
(10 Dec, ^',5o) legem viariam „non dissimilem
agrariae Rulli" meditabatur m, Febr, 50 702 Non sine causa metuit ne se deserant
(Caelius Cic. Fam. VIH. 6. 5), Lex deregno milites, Caesar Civ. II, 28. „eratinexercitu
lubae nusquam nisi Caes, 1, 1. memoratur. Vari Sex. Quintilius Varus, quem fuisse
PHARS. LIB. IV. 686 — 714.
171
Ipse prior; campum miles descendat in aequom,
Dum meus est; variam semper dant otia mentem.
Praeripe consilium pugna. Cum dira voluptas
Ense subit presso, galeae et texere pudorem,
Quis conferre duces meminit? quis pendere causas?
Qua stetit, inde favet, veluti fatalis harenae
Muneribus non ira vetus concurrere cogit
Productos : odere pares". Sic fatus, apertis
Induxit campis acies, quem blanda futuris
Deceptura malis belli Fortuna recepit.
Nam pepulit Varum campo nudataque foeda
Terga fuga, donec vetuerunt castra, cecidit.
705
710
703 miles campum VR. 705 eripe 0 vulgo, pugnae mT, dum G (cum g), voluptas
AMVEGTR voluntas UivG, 706 pressum U, presso MAVERT, galea m, [et] 0 vulgo,
707 jjendere M,prendere AB (pendere a), 710odoreMi, 711 inAuxitG,mstr-axiirell.vulgo,
712 decepit Ri, 714 donec— cecidit 1. Prisc. 515. 1 H, cicidit Ai Ui G Prisc. codd.
Corfinii supra demonstratum est [I. 23. 2];
hic dimissus a Caesare in Africam vene-
rat. — Quinctilius circumire aciem Curionis
atque obsecrare milites coepit, ne primi
sacramenti, quod apud Domitium atque
apud se qnaestorem dixissent, memoiiam
deponerent", rell. cf. c. 29. Fuga (701), defectu
ad hostes.
704 Heins. teste Burm.: „varias enervant
otia mentefi", contra mentem poetae. Otia
parere solent nova consilia, nunc proditi-
onis.
705 „Eripe consilium pugna" Bentleius,
praeripe Heins. vel arripe, quod aptius:
eripit consilium qui iam deliberantes im-
pedit; praeripit qui antevertit. Id h. 1.
requiritur : non vult otia, quae afferrent
variam mentem; antequam otia corrum-
pant milites, pugnam suscipe. Unam lit-
teram mutare, praesertim initio versus,
non dubitavi. Pugnandum, inquit, ante-
quam consilia conferant. Caes. 1. 1. 30 latet
eadem sententia sed corrupta: „quod huius-
modi militum consiliis otium maxime con-
<ducat et cavend > um esse arbitrarentur";
talis sententia fuit, verba incerta (codd.„con-
trarium esse arb."). Quae apud Lucanum
Curio secum reputat Caesar consilio ducum
adscribit. Pugnae ante Grotium legebatur,
Idem Bentl. sed iungens ,.pugnae voluptas".
Multo sigiiificantius „dira voluptas" nude
ponitur, intellegitur enim trucidandi volup-
tas. Voluvtas Cortius, discedens ab Ouden-
dorpio, Burmannus, Weisius. Molius cum
dira iungitur volupfas, quod etiam propter
libros praeferendum. Etiam presso melius
quam prenso quod Burmannus defendit,
non in prendendo tam ense, quam in ipsa
pugna prospera ardor belli existit, Hom.
svS^a xsv ovtig avt]Q f^yov ovoaatto juets?.&d}v
(ubi multi caeduntur II. 6 extr.); infra
Vn. 562 ,.quae presso tremat ense manus".
Ante tenere cum Bentleio inserui et:
„galeaE et Texere". cf. Trampe p. Ifi. Oppositi
Varo et reliquis Pompeianis, a quibus
defecerant, lubenter faciem tecturi erant
Curionis milites.
708 Adverbium motus inde traxerunt
vevba, qua stetit, quia „stare ab aliquo" di-
citur. „Fatalis arenae muneribus" (festis
publicis) rell. Tertium comparationis est
in pugna sine offensione gesta. „Veluti"sine
apodosi in comparatione V. 336. VI. 65,
VII. 568. „Odere pares" sed, ut saepe,
suppressum. Odere cf. „iratus pugno" gladia-
toris verbum apud Lucilium, Coniect. Luc.
L p. 22.
711 Instruxit minus aptum in celori im-
petu et festinato paratu quam induxit.
Verbum recepit quoque commendat induxit.
Jnstruere aciem a primo actionis momento
alienuro; eductas esse copias non potuit
omitti. Cf. Verg. A. XI. 620, Ge. I. 106.
713 Foedae-fugae maluit Heins. Proximo
versu memorabilis est forma cicidit, quae
non forte in Prisc. codd. illata est, ut ex
var. lect, apparet.
172 M. ANNAEI LUCANI
Tristia sed postquam superati proelia Vari 7i5
Sunt audita lubae, laetus quod gloria belli
Sit rebus servata suis, rapit agmina furtim,
Obscuratque suam per iussa silentia famam,
Hoc solum metuens, incautus ab hoste timeri.
Mittitur, exigua qui proelia prima lacessat 720
Eliciatque manu, Numidis a rege secundus,
Ut sibi commissi simulator Sabbura belli.
Ipse cava regni vires in valle retentat,
Aspidas ut Pharias cauda sollertior hostis
Ludit, et iratas incerta provocat umbra, 725
Oblicusque caput vanas serpentis in iras
Effusae tuto conprendit guttura morsu
Letiferam citra saniem ; tunc irrita pestis
Exprimitur, faucesque fluunt pereunte veneno.
Fraudibus eventum dederat fortuna, feroxque, 73o
Non exploratis occulti viribus hostis,
715 proelisL M, 719 incauto MAVGET, incausto U, (s del), ab MGVUEc, ex AgB,
videri g, 721 elice atque E, 722 sabbura AVU, sabura rell. vulgo, 724 solertior A,
pharidas Ei, 725 ludet M (e corr.), 726 obllquuraque ABE, obliquosque a, obliquusque
MG, obliquatque U, oblicusque ET, auras 0 vulgo, 727 conprendit A, conprendat B,
toto G (tuto g), 728 inrita E, 731 hostes Mi.
719 „Incauto et ab hoste" vel „et cautus Sabbura cornum" (militis Afri nomen),
ab hoste timeri"Heins. „tentabat". Grotius Caesar (quinquies) Saburra, Appianus (ter)
„incautus ab hoste" i. e. „improvisus hosti 2a(iouoQa;, Civ. II. 45. Cf. Prisc. II. 567,
hactenus", quod latinum esse negat BentL, Mutavit igitur Lucanus quantitatem alte-
ipse: „incauto ex hoste". Obscure. Oxymo- rius syllabae, et compensavit, ut videtm*,
ron est; vulgo dux gaudet, si metuitur prima per duplicem consonam producta.
ab hoste; luba contra, metuit ne timeatur, ^gS, sqq. BentL: „irritans inc.pr.u. l obli-
1. e. ne hostis sui rationem habeat et ^„^^^^6 - in iras". Antiqua orthographia
impetum suum (lubae) praevideat. Acce- ^^^-^^^.^ (nominativus) mansit in a,etnon
dit lam incautus i. q. si ipse non satis jntellecta peperit oUiquas (auras) et hinc
cavisset, non se texisset. Hosius. qui i,? ^ 7,7 • ^ t i -d j-i ■•
' . , , ^ , ■^"'^'"•^» H"^ obliquas, obliquat. Iras, palmarem Bentleii
xncautus mterpretatur sorglos (sic verbo coniecturam,recepi,optimeaccommodatam
uno dicere licet) legit „mcauto ex hoste ^oeabulo effusae et vanas, quod ipsum ad
videri»;sic„mcautoexhoste"est„quam- ^^^^^ appositum vanum est, iuxta iras
vis hostis mcautus sit" quod cum ex pugnat. ^^^ perspicuum est quam elegans. Confert
i\oniungendasuntincau/uset/.osf?s.Guye. ^^^^^^ -^ ^^^^„ 5^^^..^^ ^^^^ 3^3 tali
tus legit „incauto abs hoste». Nihil vero effunditur ira" Val. FL VII. 34, „in iram
impedit eum incautuvi dicere, qui mcurio- exardescere" supra III, 133, „effundi lacri-
sus sit, ut esset luba (zncau/ws condicionem ^j^,, ^ ^_ jj_ ^^^ Ichneumon (hostis
continet) si animadverteretur. Aliud exem- ^^4) dum caudam obtendit aspidi, obliquo
plum oppositorum metuere et 77icfi« Paneg. ^ .^^ ^^ ^^^^^ ^^ irruentem obser-
XIL 35 B. „qui (exercitus) nihil magis ^^^ j^^g^^m, dumque ille venenum parat
timuerat quam timeri" et alia apud Ho- -^ caudam, morsu eius fauces sine peri-
smm JJ. 1. 1. p. 343. Qm factum sit, ut ^^j^ ^^^^^^ ^^^^^^^ gj.^ip^ j^^s memorata
plerique libri habeant incauto facile expli- p^^.^ ^jjj^ gg ^^ ^^..g egregie ad compa-
catur e studio accommodandi; ex pro a& rationem adhibita. OUiquansque ante
metrica est emendatio. Oudend. lectum et Trampio probatum sen-
722 „Sabbura" SiL XV. 441, stridentem tentia ab oblicus nihil differt.
PHARS. LIB. IV. 715 — 751. 173
Curio nocturnum castris erumpere cogit
Ignotisque equitem late discurrere campis,
Ipse sub aurorae primos excedere motus
Signa iubet castris, multum frustraque rogatus 735
Ut Libycas metuat fraudes infectaque semper
Punica bella dolis. Leti fortuna propinqui
Tradiderat fatis iuvenem, bellumque trahebat
Auctorem civile suum. Super ardua ducit
Saxa, super cautes abrupto limite signa, 740
Cum procul e summis conspecti collibus hostes
Fraude sua cessere parum, dum colle relicto
Effusam patulis aciem committeret arvis.
Ille fugam credens, simulatae nescius artis,
Ut victor medios aciem deiecit in agros. 745
Tunc primum patuere doli, Numidaeque fugaces
Undique completis clauserunt montibus agmen.
Obstipuit dux ipse simul perituraque turba.
Non timidi petiere fugam, non proelia fortes,
Quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum 750
Saxa quatit pulsu, rigidos vexantia frenos
733 decurrere AMg, 736 et a, 739 civile suum M, 740 milite RC, 741 conspexit
VR, versus 741-745 hoc ordine in V: 741, 744, 745, 742, 743 (ordo vulg. v rest.), 742 ces-
sare c, 744 simulatae nesc. artes Mi, 745 mersos MaVRG, medios AUBE, deiecit
MRGVU, proiecit ABE, 746 ut primum VU. cum pr. G, 747 complexis Heinsianus, com-
plectis T, 748 o&stipuit OR, (obstupuit u), 750-753 1. Prisc. 11.341. 16 H, 750 quippe . ubi
M, ibi V.
738 Prodiderat Heins. „Leti sors diira D autem omisso prioris litterae ductu
propinqui" Bentl. Exspectes potius praesa- inferiore dextro vix ditierunt. Alibi quoque
gium leti memorari, Bentleius (confert M postponendus est Vossiano U. Acies
Vin. 568) certe non satisfacit. Deus perdere quia aciem praecessit v. 743 Bentl.; si vul-
studens Curionem eum amentavit. lungitur nus esset, sic non sanaretur. Ceu (Heins.)
fortasse melius: „fatisletipropinqui" furiis, non opus; ut ex mente Curionis. Deiecit
deabus mortis iastantis, quae caput eius Grotius, rell., proiecit Weis.
morti admovent. Fata x^oe;.
747 „Undique complexi" Burm. ; probabile
740 „Abrupto limite" Num a6rep.'o? obli- sed non certum. Ter completis res ob
tum itineris, quo profectus erat. Ahrupto oculos posita, subito quasi e solo ortis
?m. abl. qual. ad caw^es.Lmesutsaepevia. hostibus compientur montes, hi prius
„,_ ., ^ ,. X ,. 1 .t conspiciuntur, quam valles.
<42 „Mnnte relicto" vel montibus m supe-
riore versu propter repetitum collis Bentl.
761 „Pulsu — terens" (752) spuria censet
745 „ i^icfor ut adversos aciem" aut „ceu Guyet. — V. 750 causa superioris („non —
victor medio^' Heins. Mersos probat Bentl. petiere fugam" — ) continetur: nam ibi
incertum qua sententia; medius et mersus ne equi quidem „procurrerepoterant,mollis
in antiqua forma litterarum DI et RS arena validum ingressum non permittebat.
facile confundi potueruntcum Smaiuscula De equis et equitibus usque ad 709, tum
forma admodum angusta scribatur; R et de pedite.
174 M. ANNAEI LUCANI
Ora terens, spargitque iubas, et subrigit aures,
Incertoque pedum pugnat non stare tumultu.
Fessa iacet cervix. Fumant sudoribus artus,
Oraque proiecta squalent arentia lingua, 755
Pectora rauca gemunt, quae creber anhelitus urguet,
Et defecta gravis longe trahit ilia pulsus,
Siccaque sanguineis durescit spuma lupatis.
lamque gradum neque verberibus stimulisque coacti
Nec quamvis crebris iussi calcaribus addunt. 760
Volneribus coguntur equi. Nec profuit ulli
Cornipedis rupisse moras; neque enim inpetus ille
Incursusque fuit: tantum perfertur ad hostis,
Et spatium iaculis oblato volnere donat.
At vagus Afer equos ut primum emisit in agmen, 765
Tunc campi tremuere sono, terraque soluta,
752 terens V (sed ant. forma litterae r fere = n) s. s. n, U (s. s. nec), tenens Prisc,
(spargitque s. s. et non V, s. s. non A iubas s. s. nec U, et s. s. nec UA, non erigit v,
753 pedum M, stante g, 755 porrecta g, ardentia T, 756 urget Mv, anhelitus illis AB,
757 defec . . . gravis M, illia M, 758 lupatis 1. lib. gloss, cod. San Gall. 905 p. 532,
762 cornupedzs M, cornupedes V, cornupedis v, vulgo illis, ille U (M Stht) illi AG,
ulli a (illis a). 763 hostem (ex corr.) MUG (hostes g), perfertur VUARGE (M Stbt)
profertur MG (M habet pfertur, secus Stht), 765 misit U.
753 De infinitivo post stare cf. J. Schmidt gradum" i. q. accelerare Livio frequens.
diss. de usu infinitivi p. 76. Non ante infin.
ut „enses non reddere perstat" Sil. XI. ^62 Ille Guyetus, Bentleius, recepit Hos.
598, „perstat non pandere portas" Sil. XIV. Firmatur Vossiano U et lectione illi in
J28. -^Gr. Egregium esset illud. Cornupedes ex
V et (M), iungendum cum moras tanquam
754 Armi Grotius, Guyetus qui „armi, attributum recepissem nisi singularia pro-
inquit, confirmant lassa cervix, oraque, fertur, donat sequerentur; est = cornu-
pectora et ilia". At poeta non potuitdicere pedis sui. — Disyllabum ut h. 1. emm post
tantum armos sudasse. — Oraque proserta elisionem deminutionem passum apud Lu-
aliquando Heins.; de lingua exserere (exe- canum rarissimum.
rere) proprium est.
763 Profertur ex deterioribus Oudend,,
757 Longe, ex imo (diep ophalen) cf. Stat. rell. praeter Hosium. Proferre est cum
Theb. VI. 450 „nec iam integer illis (equis) | ostentatione, perferre aegre protrahere.
impetus et longi suspendunt ilia flatus".
764 „Donat" sive remittit iaculismotum
7-58 Durescit ofi"ensioni fuit Scaligero, (spatium), exiguum intervallum, quo equus
coniecit: „raraque s. arescir. De liquore ab hoste removetur, efficit, ut hasta non
non dicitur durescere, sed de spuma quam- debeat longe volare. Cf. Gron. Obss. p. 492,
vis duriuscule dictum explicari potest: sq. Infra IX satelles Ptolemaei caput Pom-
grumis sanguinis stipatur. Ceterum cf. peii Caesarl oflferens IX. 1016 ,.rex tibi Pel-
Claud. Raptu 11. 203 „infectae spumis laeus belli pelagique labores | donat", cf.
vitiantur arenae" XXII. 850, alia. VI. 58, VII. 784 et 850. Impetus verbalem
sign. habet.
760 Clamoribus pro calcaribus Bentl. At
calcaria (equites unum calcar habebant 766 „SoIuta" „in pulverem" glossa s. s.
sinistro pedi fixum) et stimuli et verbera M. Sil. V. 57 diluere i. q. solvere, Verg.
diversa. Fossi pro iussi Burm. „Addere Ge. I. 44.
PHARS. LIB. IV. 752 — 780.
175
QuaDtus Bistonio torquetur turbiue, pulvis
Aera nube sua texit, traxitque tenebras.
Ut vero in pedites fatum miserabile belli
Incubuit, nullo dubii discrimine Martis 770
Ancipites steterunt casus, sed tempora pugnae
Mors tenuit. Neque enim licuit procurrere contra
Et miscere manus : sic undique saepta iuventus
[Cominus obliquis et rectis eminus hastis]
Obruitur, non volneribus nec sanguine solum : 775
Telorum nimbo peritura ac pondere ferri.
Ergo acies tantae parvom spissantur in orbem,
Ac, si quis metuens medium conrepsit in agmen,
Vix inpune suos inter convertitur ensis,
Densaturque globus, quantum pede prima relato 780
769 pedites M, impedites R, 770 nuUi dubio Ai, 771 SLUcipi^es M, stetere inR, stete-
rant Vu, et U, steterant A, 772 >nors E, 774 conminus A, comminus M, 775 nec vol-
neribus G, soIm M (Stht), 776 1. Serv. A. IX. 805, ac V, et GMU, 778 at si T,
779 ensis (s. s. e) M, 780 densatur — acies (781) 1. Prisc. 444. 10 H.; quantum — acies
(781) 1. Serv. A. X. 432.
768 Aera pro aethera ut saepe.
771 Sfeterunt ut vitarent prava correc-
tione stetere aut s^e^eranHibrarii; correptio
apud dactylicos rara et fere necessario
adhibita, si brevis duabus longis include-
retur ut in profuerunt, miscuerunt aliquo-
ties a Vergilio, raro a Lucano diligentiore
metrico est adhibita. Hoc ipsum steterunt
Vergilius ter, profuerunt Sil. V, 264, ubi
cff. Heins. et Drakenb.
Tempora pugnae Schol. Vratisl. ap. Webe-
rum : „non plus temporis fuit hic consump-
tum, ,quam quanto tempore trucidati sunt".
Sed cur tenuitl Reliqua scholia etiam minus
satisfaciunt; intpp. tacent. Intellegerem
pondera; bilances tenuit, metaphora iam
inde ab Homero usitata. Verg. A. XII. 727,
quem daranet labor et quo vergat pondere
letum". Infra VII, 504 „nec fortuna diu
rerum tot pondera vergens". Paulo diver-
sum VIII. ^O „mentisque meae quo pondera
vergunt" et alia in quibus pondera i. q.
momenta.
774 Conatur hunc versum explicare Burra.:
„ohliquis ex transverso vel caesim, ut rectis
est de mucrone". Sic hasta pro ense quoque
positum esset, nam quis hasta caesim vul-
nerat? Et est putida in tam gravi momento
talis distinctio. Si quis irridere Lucanum
voluit, optime rera egit. Guyetus legendura
putat bis comminus (pro eminus: comminus)
„obruitur, inquit, et a fronte et lateribus
comminus hastis confoditur". Addit tamen
„Vide codd. vett." quod solet addere ubi
sibi diffidens rem differt. Prorsus alienum
est quod Burm. affert de securi positum
ohliciuus Ov. Met. VIII. 7-57. Hic interpolator
omnes interpretes naso suspendit adunco.
776 Bentleius distinguit „nec sanguine
solum I telorum nimbo peritura ac pondere
ferri". „Prior distinctio (volneribus, nec san-
guine, solum nimbo telorum), inquit, negat
vulneribus peritiuros". Vero, sed cxxv solum
contra proprietatem metri a sanguine se-
paratur? Rhetorica omissio adversativae,
si quid sequitur grave et vix credibile,
tam Graecis quam Latinis usurpata: voce
subsistitur paulum et sequentia cum em-
phasi proferuntur, quare istius modi locis
semicolon (:) posui. Comprimitur pondere
telorum quasi sufibcata iuventus.
778, sq. versus plane supervacanei, eisque
remotis reliqua melius cohaerent. Sententia
(si quis clam in medium se recepit, ani-
madversus dat poenas confossus a suis)
aliena; aliter explicatus versus ineptus est.
780 Densatur (1» ) diserte testatur Prisc.
Densatur tantum, quantum prima identi-
dem acies recedit, s. quoties extremi rece-
dunt, toties spissatur turba. Proximo versu
omnino „ac?stringere" aptum est i. q. ar-
tare; hoc habet angusti, constriyigere firmi-
tatis Hignificationem, sed Lucanus priore
significatione etiam constringere usurpat.
176 M. ANNAEI LUCANI
Constrinxit gyros acies. Non arma movendi
lam locus est pressis stipataque membra teruntur,
Frangitur artatum conliso pectore pectus.
Non tam laeta tulit victor spectacula Maurus,
Quam fortuna dabat; fluvios non ille cruoris, 785
Membrorumque videt lapsum, et ferientia terram
Corpora: conpressum turba stetit omne cadaver.
Excitet invisas dirae Carthaginis umbras
Inferiis fortuna novis, ferat ista cruentus
Hannibal et Poeni tam dira piacula manes; 790
Romanam, superi, Libyca tellure ruinam
Pompeio prodesse nefas, votisque senatus.
Africa nos potius vincat sibi. Curio fusas
Ut vidit campis acies, et cernere tantas
Permisit clades conpressus sanguine pulvis, 795
Non tulit adflictis animam producere rebus,
Aut sperare fugam, ceciditque in strage suorum
Inpiger ad letum, fortis virtute coacta.
Quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumque,
781 constrixit AUiCi adstringit Prisc, constringit Serv., 782 superataque G (stipate g)
presszs stipataqxie M, tenentur VRg, 783 armatum 0 vulgo, 785 fluvios — lapsus (786)
1. Prisc. II. 341. 22 H., Serv. D. A. VII. 46i; fluvios videt ille cruoris 1. Serv. A. VII.
464, 786 vidit Mi, lapsus Prisc. g, ferentia T, 788 invisos Mi, 791 teli. cruenam Bi,
793 africanus Mi, 797 suarum Ri, 798 laetum Ai, et fortis 0 vulgo.
783 Artatum Heinsius et Bentleius suo lubam fovet? Incusatio deorum Lucano
marte uterque. Burmannus armatum sic dilecta, etiamsi liomines delinquant.
defendit ut egregia tela contra suam
ipse sententiam suppeditet. Arma i. e. 791 Cruenam in B exstitit manifesto ex
lorica impediunt ne collidantur corpora cruenta interpretamento toD dira aut con-
potius quam contra. Silius IV. 555 (553) fusione cum 789.
„nec artatis locus est in morte cadendi". . „ ^
Id. IX. 322, supra IL 203. '^Q* "^^'«^ Hemsms a m. sec." Burm.
Imo Heinsianus.
785 Speciose Cortius ex cod. quodam
suo- ,fluvios nonirecruoris", coILHeinsio ^^''> „Conpressus sanguine pulvis" nisi
et Burm. ad Val. Fl. 233, sed concinnitas, "^ente captus quis sit, haecsic volet intel-
cumalter infinitivusad^a;>«umnonsequa- l^gi: e solo sanguine humectato pulvis
tur, et emphasis in ille non commendant iio» amplius evolans. Qui vero pulverem
correctionem. ^^^ P'^^ arena omnino sed propria vi accipit,
ei verba ridicula videbuntur. Debebat me
787 Cf. ad 783. iudice hanc ambiguitatem vitare poeta.
788 Sine necessitate Peerlkamp. ad Hor. TO^i'^, quodlibri habentpost Ze^um. delevi,
C. I. 2. 28 „Tyriae Carthaginis", cf. e. g. I. ut quo diversa, tanquam res eiusdem na-
88 „diros Pharsalia campos inpleat." — turae maleiungerentur; intrepidus animus
Exciamatio satis a consilio Pharsaliae mortis contemtor laudabilis, „virt)is co-
aliena; acerbum est sane Pompeio, cres- acta" parum decora; rhetorici scriptorea
cere victoria inimicorum P. R., sed quis et poetae quoties diversa copulant non
nisi Pompeius ipse huius rei causa, dum iungunt, sed opponunt.
PHAKS. LIB. IV. 781 — 812.
177
Unde tribunicia plebeius signifer arce 800
Arma dabas populis? quid prodita iura senatus,
Et gener atque socer bello concurrere iussi?
Ante iaces, quam dira duces Pharsalia confert,
Spectandumque tibi bellum civile negatum est.
Has urbi, miseri, vestro de sanguine poenas 805
Nempe datis; luitis iugulo sic arma petentes?
Felix Roma quidem, civisque habitura beatos,
Si libertatis superis tam cura placeret
Quam vindicta placet. Libycas, en, nobile corpus,
Pascit avis nullo contectus Curio busto. 8io
TAt tibi nos (quando non proderit ista silere,
A quibus omne aevi senium sua fama repellit,)
800 arce MAVUG, 801 proditura MA, s. s. ta super tu A, ia, s. s. M., al. prodita iura
a rec, 803 phassalia Ui, 804 expectandumque c, 805 urbis Ai, (urbi a), urbt.M,
miserae 0 vulgo, 806 ferre datis MAUvG, nempe datisV, nempe B, potentes s. s. o supra
te (signum vocativi) M, corr. in pet G, potentes corr. in pet V, 807 cives m., 810 contectus M.
800 Arte defendit Haskins: skill in spea-
king; sed haec ars non est xar' ilo/t]v
tribunicia; contra habitant fere in ro.^^tris
tribuni, eoque aptior est comparatio, quod
rostra eminebant. Post i&ietMndeabiativus
nudus poni potest, de quo dubitat Burm.
sine causa: ,,unde domo" „ibi in Etruria"
et simm. quis nescit?
801 Populis toig /.aoig, multitudini; populi
i. q. greges, turba; populi nepotum = pos-
teri VIII. 871, VH. 2o7. I. 511.
803 „Pharsalia" i. q. regio circa Pharsa-
lum, I, 38: „diros Pharsalia campos | im-
pleat".
804 Negatur [est] Heins. Spectandum pro
spectare. Gerundivum ponitur po-t negare
ut post verba contrariae significationis
dare, concedere. Infra V. 305 „non illis urbem
spoliandaque templa negasset". „Dare spec-
tandum" i. q. ut spectes, „negare spectan-
dum" i. q. prohibere ne spectes. Primus
hoc sibi permisit Ovidius (utvidetur, nihil
Draeger Hist. Synt. II. 794): „neget ipse
videndum | se mihi",MetamI. 771. Cf. supra
ad I. 147.
806 Stht: „nempe Vi" Enotavi „nempe,
s. a. m. 2 ferre V". Quod VB praebent
(nempe) non sapit interpolatorem; contra
ferre] id interpretamentum veram lec-
tionem pepulit. Nempe i. q. ni mirum
(sine vi ironici); cecidistis, vam poenae
luendae erant. Nempe Cortius, Weisius,
Haskins; ferre superiores et Hosius sme
interrogatione; „dare poeuas" a consueta
notione sic contorquetur, aut (nec melius)
verba sic expediuntur: „datis urbi ferre
poenas", offertis ut ferat, ubi ferre insolitum
est. — Nullo modo abruptus ad pluralem
transitus defendendus hoc loco est; vulgo
legebatur miserae, solum Curionem per
vestro. daHs compellare poeta non potuit;
ergo aliquo modo ad alios transitus est
signiflcandus, quare correxi miseri\ id vo-
cabulo urhi a librariis videtur accom-
modatum. Emphasis est in urhi.
Recepi petenfes exVg (V cori.expotentes).
„Sicine belli moti poenas luitis, telum
iugulo recipientes ?" Luitis arma, petentes
(arma) sic, iugulo. Arma aeque ac iugulo
utroque pertinet. Cf. IV. 275, VII. 434, I.
376, VII 533. Potentes I, 271, quo provoca-
tur, huc non faciimt.
808 Heins. „tentabat": „iura placerent".
811 „At tibi nos" verbum gravisafifectus
at Hor. C. I. 28 „at tu nauta vagae", rell.
Lucr. III. 906 „aL nos horrifico cinefactum
te prope busto | insatiabiliter deflebuuus".
Ov. Metam. XII. 367 „aL inferias, iuvenum
gratissime, Crantor , accipe". Saepe in im-
precatione: „at o deonma quidquid in caelo
regit" Hor.
„Non proderit ista silere" excusatio est
cuba vitia quaedam proferuntur; hoc loco
cuipam fatetur auctor, quod viriutes non
prernat; sed quis aegre erat laturus, quod
laudaret?
812 Bonus versus, sed non aptus ubi
memoratur qui sua fama post mortem
premebatur. Cf. Vell. Pat. IL 48. 3. V. 814
quoque praeconium dignum Catone.
12
178
M. ANNAEI LUCANI PHAKS. LIB. IV. 813 — 824.
Digna damus, iuvenis, meritae praeconia vitae.
Haud alium tanta civem tulit indole Roma,
Aut cui plus leges deberent recta sequenti. 8i5
Perdita tunc urbi nocuerunt saecula, postquam
Ambitus, et luxus, et opum metuenda facultas
Transverso mentem dubiam torrente tulerunt,
Momentumque fuit mutatus Curio rerum,
Gallorum captus spoliis, et Caesaris auro. 820
lus licet in iugulos nostros sibi fecerit ense
Sulla potens, Mariusque ferox, et Cinna cruentus,
Caesareaeque domus series: cui tanta potestas
Concessa est? Emere omnes, hic vendidit urbem.]
814 haut VU, aut T, 816 nunc ag, 819 multatua a, 820 1. Serv. A. VL 621, 821 iugulis
nostiis V, iugulo nostro G, ensis MABVU, 821 nostris M, nostri R, feceriY M, 822 Sylla
0 ut semper, 823 Caesaraeaeque R.
813 „Primae praeconia vitae" Beutleius
huius poetae existimationi consulens, qui
eundem Curionem proditorem Urbis dixit
versu 824. Sed non sufficit primae tantum
vitae laus, ut magnifica illa: „haud alium"
rell. praedicare de eo possis. — Praeconia
fortnae et famae Ovid. Ara. III. 12. 9 et
Her. XVn (XVI). 207 (Burm.).
815 „Recta sequenti" part. praes. pro pl. q.
erfecto : „leges deberent, si secutus esset".
815—818. Haec apta essent (et fortasse
debentur) declamationi in morum corrup-
telam; omnino cf. I. 160, unde apparet
initia luxuriae et avaritiae, quae civitatem
pessum dederint, anteriora bello civili a
Lucano statui, et quis post Sallustium
aliud contenderet?
816 Nunc Burm. recepit provocans ad I.
217 ct V. 625, in quorum priore est ipsius
coniectura. Deliebat potius explicare: „nunc,
cum Curio recta non est secutus"quomodo
nunc ferri posset, sed sic ultra modum
exaggeratur Curionis In pravum vis. Cui
occurrens difficultati idem urhis coniecit;
sic de civitatis commodo non agitur, de quo
versu superiore, sed de Curionis, quasi vero
per eius aetatem (postquam) morum cor-
ruptela ingruerit et non multo ante. Dam-
steus: iuveni pro urhi coni., sed quid saecula?
819 Momentum was that which turned the
scale of history. Recte Hask. Sed ridiculum.
820 Vell. Pat. IL 48 „(Curio) pro Caesare
stetit; id gratis an accepto centies sestertio
fecerit, ut accepimus, in medio relinque-
mus". Alii quadragies sestertio referunt
cf. praeter rerum scriptores Serv. Aen.VI.
621 „Curio Caesari XXVII HS. Romam
vendidit". Duo haec spoliis et auro ad prae-
dam Gallicanam Caesaris referuntur, unde
Curionem corrupit.
82] Ensis, iudice Burmanno, penderet a
potens, quod summo iure improbat. Omnes
per vim regnaverant, ense ad omnes refer-
tur. Cur Sulla praecipue potens vocetur,
nihil est, nisi quod epitheton breve est,
ut ferox et cruentus. Dorvillius potens ex-
plicabat per impotensl
824 „Emere omnes" nempe ludis, visce-
ratione, frumenti distributione, omnino li-
beralitate etiam erga nobiles. „Vendidit"
Curio Caesari urbem. Hoc nimiura, non
omnia poterat Curio; sed postulabat anti-
thesis. Lusus est indignus re gravi sed
aptus epigrammati cavillatorio. Et adver-
sis frontibus haec pugnant cum 811. ,.Nemo
prohibebit. inquit, quommus ego pro me-
rito Curionem laudem" et paucis versibus
post: „patriam hic vendidit auro".
Guyetus 816—824 spurios patat, ego totum
hoc epiphonema (811—824) fetum puto inepti
continuatorisqui. verean falso, aliquid,dura
edebatur, libro deesse ratus ingeniura suum
male sedulus exercuerit. Curionera quamvis
e gente Scribonia male audivisse sub Tiberio
efficimus e Velleio Pat. 1. 1.. sed num auctor
gratificari his versibus voluerit nec ne
Imperatori, definiri non potest, nara quae
dicit pugnant non tantura interse, sed cum
tota narratione, qua Curio proponitur tan-
quam temerarius railes et turbator rei pu-
blicae, in neutram partem magnus.
EXCURSUS AD INITIUM LIBRI IV.
Computatio sic se habet. Quaeritur in quem diem Kalendarii tum usurpati incidat
aequinoctium vernum anni 49 a. C. Cf. Unger, Zeitr, in Iw. Mtiliers Handb. I p. 643,
secundum quem
10 lan. 49 veri temp. — Kal. Mart. ex Kalend. tum usitato (falso).
21 Mart. = 10 lan. + 70 dies, = Kal. Mart. + 70 d.
intersunt enim d. lan. 21 dies Martii 31
Febr. 28 „ Aprilis 29
Mart. 21 „ Mai 10
70 70
21n8 Martii = A.D.VI Id. Maias (10 Mei).
CAESAR ROMAM RELiQuiT nou ante medium Aprilem, ut recte Fischer 1. 1. Statuamus
Idus Apriles, sec. falsum tum usitatum Kalendarium. Cum eo die convenit quod secun-
dum 0. E. Schmidt 1. I. 17 Martii Caesar Brundisio est profectus. Ab eo die (Id. Apr.)
usque ad A.D. VI Id. Mai non sunt amplius 26 dies.
BELLUM FiNiTUM secundum Kalendarium MafFeanum, Antiatium, alia. Afranius et
Petreius se tradiderunt IV Non. Sext. = 2 Aug. (falsae computationis).
iN coNSPECTDM HOSTiuM vENTUM EST (Caes. Civ. II. 32) quadraginta diebus ante bellum
confectum.
Hi 40 dies antecedentes IV Non. Sext. (2 Aug.) sic se habent:
Dies Mensis Augusti (Sext.) 2
„ „ lulii (Quinct.) 31
lunii 7
40
Itaque 7 dies postremi mensis lunii deducendi sunt. lunius tum habebat 29 diea,
29—7 = 22 lunii s. A. D. IX Kal. Quinct. £rgo post discessum ab urbe praeterierant
amplius 2 menses antequam in conspectum hostium ventum est.
Quatenus hoc conveniat cum maturitate frumenti Caes, Civ. 1. 48 non possum diligenter
definire. Statuamus tamen significari ibi postremam partem ra. lunii aut primam lulii,
tura recte maturitas convenit cum supra scripta teraporum notatione. Lectio tamen
apud Caesarem incerta. Suspicor: „neque frumenta in horreis erant, neque <non>
multum a raaturitate aberant", i. e. neque paulum aberat quin colligi possent. Libri:
in hihernis.
M. ANNAEI LIJCANI
PHAESALIA.
LIBER QUINTUS.
Sic alterna duces bellorum volnera passos
In Macetum terras, miscens adversa secundis,
Servavit fortuna pares. lam sparserat Haemo
Bruma nives gelidoque cadens Atlantis Olympo,
Instabatque dies, qui dat nova nomina fastis 5
Quique colit primus ducentem tempora lanum.
Dum tamen emeriti remanet pars ultima iuris,
Consui uterque vagos belli per munia patres
Elicit Epirum. Peregrina ac sordida sedes
Romanos cepit proceres, secretaque rerum lo
Hospes in externis audivit curia tectis.
1 ducis M,, volnera AR, 2 macedum VG, im mac. T, 5 qui — fastis l. Acro Hor, Carm.
III. 17. 4 et 21. b, das altero loco aliquot codd., 9 epyrum U, improba b, 11 1. Prisc.
157. 1 H, 316. 25 H, 342. 18 H, Servius Aen. III. 539, XII. 519, C. ad VIII. 748, hospes
Ui, hesternis G.
1 „Sic", Schol. Voss.: „vicerat enim supra nius et Varro, cf. J. H. Voss. ad Georg.
Caesar M:tssilienses, nunc [lib. III. sub. fln.] I. 223 p. 11 1 et de Graecis (quamquam
Ponipeianus luba superavit Caesarem". non multum interest) Goettling ad Hes.
„In Macetum terras" = bello, quod in 0. et D. 383. „Instab;it dies" qui est Kal,
Macedonia aliquando futurum erat. Caesar lan. a. 48, Parum definit, cum intersint
erat etiamtum in Italia, ut ex reliquo septem hebdomades, Ex v. 7 „emeriti pars
libro apparet, cf. 403, sqq, Macedonia et ultima iuris" apparet tamen postremum
Thessalia (ubi Pharsalus) saepe a poeta actum magistratu abeuntium consulum
conlunduntur. (Marcelli et Lentuli) significari,
3 Haemus longe remotus in septentrio-
nalibus confiniis Thraciae sic memoratur 9 .,Elicit Epirum", Pompeius non in
quasi in conspectuesset.Pleiades(Atlantis, Epiro, sed in Macedonia, Thessalonicae,
collective) occidunt ex computo Romano- hiemem transegit secundum Dionem C,
rum inde ab A. D. III. Id. Nov. Sic Pli- LI. 44.
M. ANNAEI LUCANI PHARS. LIB. V. 1 — 30. 181
Nam quis castra vocet tot strictas iure securiS;
Tot fascis? Docuit populos venerabilis ordo,
Non Magni partes, sed Magnum in partibus esse.
Ut primum maestum tenuere silentia coetum, 15
Lentulus excelsa sublimis sede profatur:
„Indole si dignum Latia, si sanguine prisco
Robur inest animis, non qua tellure coacti,
Quamque procul tectis captae sedeamus ab urbis
Cernite, sed vestrae faciem cognoscite turbae, 20
Cunctaque iussuri primum hoc decernite, Patres,
Quod regnis populisque liquet, vos esse senatum.
Nam, vel Hyperboreae plaustrum glaciale sub ursae,
Vel plaga qua torrens claususque vaporibus axis
Nec patitur noctes nec iniquos crescere soles, 25
Si fortuna ferat, rerum nos summa sequetur,
Imperiumque comes. Tarpeia sede perusta
Gallorum facibus Veiosque habitante Camillo,
Illic Roma fuit. Non umquam perdidit ordo
Mutato sua iura solo. Maerentia tecta 30
12 scriptas b, 15 cetum U, 16 ecelsa UTGr, e celsa M, 17 indoles dignum Mi, 19 urbes
Mi, 22 vos V, 23 iperboreae T, 24 clasusque (clususque?) T, 26 rerum — comes(27)
Prisc. 157. 21 H, sequentur T Prov., 28 vehiosque UAT.
12 Fasces cum securibus consularis et tanquam caelum (azis) negatum homini-
praetorii iuris insignia speciem securis bus (clausum) propter calores, id enim
habebant. vapores, cf. IX. 843 „caIidoque vapore adli-
,„^.,.,^ . ^ ^ ^^ ciunt gelidas nocturno tempore pestes"
13 Scilicet Pompeius vocatus aderat et . ^^ ^^^.^. .orripmntur nocturno frigoieet
ipse sme fascibus imperio paret. Ceterum ^^^^-^ ^ ^^^ _ .^ ^^
hic senatus sollemnis, quo sane opus fuit, ^-^^^ . , ^.^^.^^^^ ^^ ^^j^^^_ „Iniquos"
ut magistratusproximianmdesignareutur = j^aequales, idque ex eventu positum.
urbem emm ante comitia reliquerat sena- ^^^^^^ ^^ diesibinoncrescunt,sempersunt
tus cum conss.) nusquam alibi comme- ^equales inter se.
moratur, Appianus II, oO huc non pertmet.
Potius cf. Dio XLI. 44, unde probabile 23 „Veiosque habitante Camillo". Imo
est, hunc senatum Thessalonicae habitum Ardeae exulabat, cf. Liv. V. 46. 7. Florus
esse. tamen 1. 22. 4 (I. 22 Jahn) de Camillo:
^^ „ ^. ^ ,, ^. ^ „ . „9ed hic melior civis (quam Coriolanus)
15 Sancti tenuere sUentia coetus" com. .^ ^^^^ consenuit", quemadmodum
Bentl. propter msuavem sonum. ^^^.^^ emendavit Baehrens pro sed haec
16 „E celsa" probat Bentl., Hos. lungas : melior vis, Veios signiflcat.
„sublimis sede" ut saepe, cf. Burm. 29 „Tllic Roma fuiL" ne hoc quidem cum
22 Fortasse : „quod regnis populis liqueat", ^i vio con venit, apud quem Rornae in capi-
tam asyndeton in sollemni formula, quam ^olio Camillus dictator didtur. Dio XLI.43
coniunctivus de proposito recte se habent. ^''^" '««^ ^'^" '^^/'o»"^'' «'^'^''"' (propter auspi-
Fo.9 e V adscivi, quamvisv. 26 wossequatur. ciorum quandam imaginem) tt]v te noXiv
urtaifav ivraufta ttvai voiiitto^^ai, quam-
24 „Ustusque" Heinsius aliquando, „den- quam consules non croarunt, vid. ib. Hario-
susque" Guyet. Zona torrida describitur latur Baier, „de Llvio Lucani auctoro" p. 4.
182 M. ANNAEI LUCANI
Caesar habet, vacuasque domos, legesque silentis,
Clausaque iustitio tristi fora. Curia solos
Ista videt Patres, plena quos urbe fugavit.
Ordine de tanto quisquis non exulat, hic est.
Ignaros scelerum longaque in pace quietos 35
Bellorum primus sparsit furor, omnia rursus
Membra loco redeunt. En, totis viribus orbis
Hesperiam pensant superi, iacet hostis in undis
Obrutus Illyricis, Libyes squalentibus arvis
Curio Caesarei cecidit pars magna senatus. 40
Tollite signa, duces, fatorum inpellite cursum,
Spem vestram praestate deis, fortunaque tantos
Det vobis animos, quantos fugientibus hostem
Causa dabat. Nostrum exhausto ius clauditur anno,
Vos, quorum finem non est sensura potestas, 45
Consulite in medium, Patres, Magnumque iubete
Esse ducem". Laeto nomen clamore senatus
Excipit, et Magno fatum patriaeque suumque
Inposuit. Tunc in reges populosque merentis
Sparsus honor, pelagique potens Phoebeia donis 50
Exornata Rhodos, gelidique inculta iuventus
Taygeti, fama veteres laudantur Athenae.
Versus 31-91 adsuni in Pv., 31 Caesar habet [Prob.] IV. 2. 39. 33 K., silentis P^. silentes
reliqui, 33 ,.ista" ads^riptum in A, illa, rell. vulgo, 34 exolat ?▼ c, 37 menbra U,
38 HesperiemMA. 39 Illiricis M, Libies UT, Libyes AE. Lybiaes m, Lybiae V, LibieR,
LybaeM, Lybia pro libya semper codd. sqalentibusP^, 41 inpellite AR, imp. P'' etreliqui,
42 vestram Pt, deis PvVMA, diis U, 43 vobis VM, nobis PvE UAT, 44 causa Pv et
rell., exacto Pv Ro^, exhausto VUMA, 46 patresq. magnumq., sed prius que deletum P^,
49 imposuit P^VU, inp. MA, mereitis Pv, merentes rell, 50 honor Pv VUM, honos
AbE, pelagoque Pv, — gique reliqui et vulgo, Phoela Pv Phebeio VQR, 52 taigeti V,
tageti U, taygete corr. in -ti M, taugeti A.
31 „Caesar amet" coni. Freund laudatus 43 Vobis rectius quam nobis, utpote oppo-
a Keilio ad Probi L 1. cf. Hor. „hic ames situm voc. nostrum, (i. e. consulare) et
dici pater atque princeps". Non opus. lenem continens reprehensionem, quae
apte convenit cum proximo exhausto =
33Post SulpiciumrecteOudend.explicat; exantiato; gaudet quod iam huic senatui
subiectum ante fugavit est curia. Britanni regendo possit valedicere. Exacto Heins.
fere: this your Ifowse knows only the mem- p. 139 et Oudend., qui tamen ipse exhausto
bers, which it has expelled from the house recte explicavit.
there. Obscurum quod cuna ante fugavit
senatores indicat, curia ista locum. Recepi 50 Pelago defendit Detlefsen, quoniam
ista i, e. ubi vos estis. Rhodos a prisco splendore remisisset; at
si id reputasset poeta, ne pelago quidem
38 Pensant, compensant, iactm^am Italiae votens dixisset.
possessione reliqui orbis. Sequentia perti-
nent ad Vulteium inlllyrico mari,Curionem 52 „Famae veteres" vir Doctus, fortasse
in Alrica suppressos, de quibus libro IV. Heins., famae veteris Cortius.
PHARS. LIB. V. 31 — 70. 183
[Massiliaeque suae donatur libera Phocis.]
Tunc Sadalam, fortemque Cotyn, fidumque per arma
Deiotarum, et gelidae dominum Rhascupolin orae 55
Conlaudant, Libyamque iubent auctore senatu
Sceptrifero parere lubae. Pro tristia fata!
En tibi, non fidae gentis dignissime regno,
Fortunae, Ptolemaee, pudor crimenque deorum,
Cingere Pellaeo pressos diademate crinis 60
Permissum. Saevum in populos, puer, accipis ensem,
Atque utinam in populos ! — donata est regia Lagi,
Accessit Magni iugulus, regnumque sorori
Ereptum est, soceroque nefas. lam turba soluto
Arma petit coetu. Quae cum populique ducesque 65
Casibus incertis et caeca sorte pararent,
Solus in ancipitis metuit descendere Martis
Appius eventus, finemque expromere rerum
Sollicitat superos, multosque obducta per annos
Delphica fatidici reserat penetralia Phoebi. 70
53 Omittit Pv, 53 et 54 a manu 2 in rasura M, inverso ordine in AE, sed cum nota
in marg., focis AU, 54 tum Pv, tunc reliqui, sodalum Pv, sadalem V, sadalam CUMRT,
sadalen A, cothin M, cotin C, 55 gelae Pv, gedilae s. s. idM.rhascypolinPvA, trascipolin
V, ..rascupolin M, trascypolin U, rhascypolin BG, raycipolin T, tracinpulin C, orae supra
scr. h G, 56 conlaudant VP^, 57 proh VU, 58 et tibi AC, 59 ptolemeae Pv, pho-
lomeae R littera t suprascr, phtholomee ut saepius G, ptolomaee C, 60 cinge Pv, pelleo
VU, crinis P^A, 61 perm. est AET, [est] Pv, saevum P^cumreliquis praeterUc: serum,
puer acc . ens. abscissa in P'', accipis ex accipit corr. M, 62 donate Pv ex corr., antea
vocabulum, dessen Ziige Aehnlichkeit hatten mit PYIRACC Detlefsen. 64 eruptum T,
66 parerent A, forte, in sorte corr. M, 67 ancipites Pv cum reliquis, sed incertos G,
(ancipites g), 68 aeventus U, iinemque expr. r. 1. Lact. Theb. EEI. 451, exprome P^,
69 mu q. P^ 4 litteris in fine paginae evanidis, obducta VUM (Pv abducta).
53 Dio XLI. 25: iev&^ ^v >; (fxaxaia y) Oudend. qui conferatur, etiam ad Caes.
fiijrQonoXig acpcjv {twv MaoaaXicoTcbv) i?.sv- b. Civ. III. 4. In primae syllabae a {= a)
&iQa {jni, tov UopLnriiov &(pd&rj (inter res etinultimae l omnes Lucani libri, Velleius,
gestas a. 705). Versus hic prima specie H. 129(Rhascupolim) consentiunt; Tacilus:
aiviYiuaT<h6n^, cuius sententia: „Phocaeae Rhescuporis; cf. Ritter ad Ann. IL 64. L
liberta-s conceditur propter virtutem Massi- P^^ ^ ^^ ^^^^^" pronuntiatione nata. -
liae, ipsius coloniae", convenitcumLucani ^«^'^«^ Hemsms pro gelidae.
genere dicendi, sed propter Pv suspectus; 53 ^^^ ^^^, ^ t^j. metrum pro infidae,
quod Phocis et Phocaea confunduntur, ^^ .^^^. ^^^^^„ vu. 834, „non ius-
gravis error est, sed saepms commissus, ^^^„ j^. 50, cf. „non asper" = obtasus VL 186.
de quo lam Oudend. ad III. 340.
62 Populus in plurali nuraero saepius
55 Rhascupolin dedi cura M, inquorecte de una gente sive barbara sive Roraana
litterae duae, sine dubio th, a priraa manu (VII. 436) i. q. homines, quo modo h. L
dele^ae sunt convenienter nuramis, in regiae opponitur. Ptoiemaeus, Porapeio
quibus PylC{Pyl IC) H ornoPIC diciiuT non interfecto, a socero, Caesare, caedis culpam
'P<faxijnoQig, nec <!lQCfax., et sic Yulgo post removit.
184 M. ANNAEI LUCANI
Hesperio tantum, quantum summotus Eoo
Cardine Parnasus gemino petit aethera colle,
Mons Phoebo Bromioque sacer, cui numine mixto
Delphica Thebanae referunt trieterica Bacchae.
. Hoc solum fluctu terras mergente cacumen 75
. Eminuit, pontoque fuit discrimen et astris.
0 : Tu quoque vix summam seductus ab aequore rupem
d : Extuleras, unoque iugo, Parnase, latebas.
Ultor ibi expulsae, premeret cum viscera partus,
Matris adhuc rudibus Paean Pythona sagittis 80
Explicuit, cum regna Themis tripodasque teneret.
XJt vidit Paean vastos telluris hiatus
Divinam spirare fldem ventosque loquaces
Exhalare solum, sacris se condidit antris,
Incubuitque adyto, vates ibi factus Apollo. 85
Quis latet hic superum? quod numen ab aethere pressum
71 summotus PvMRTE, semotus VUe, 72 cardine — sacer (73) 1. schol. Persii prol. 2,
parnassos Pv Schol. Pers. parnasos A, parnasus ER, collem Mi, 73 pater cui Pv, phebo
U, bronioq. T, nomine G, numine g, cum rell. et Servio, 74 fatidicae A in marg. m. 2,
triatherica Ug tri... baccliae M, trieth. R, tiet. T, bachae U. 73 cui — bacchae (74) 1.
Servius Aen. VI. 78 et inde Comm. ad 71, 75 et 76 1. Lactantius ad Stat. Tlieb. I. 118,
76 emicuit Lact., ponto fuit T, 77—91 in P^ partim legi non potuerunt, 77 seductus g,
sublevatus M (non apparuit in P^), 78 unoque — latebas 1. Lactantius Theb. I, 62. Par-
nasse PvMA, Parnase VUG, 79 ibi g, 80 phytona VM, phitona U, sagittis P^ cum
i
reliquis, sagittas Aj, 84 exalare P^U, sonum v, 85 adyto Pv et reliqui, adito U, Apollo
est P^, 86 hic ex huc corr. M, here pressum supra scr. minorihus litteris P^.
73 „Quis numine mixto" Schrader. Cf. Parnaso sermo est, tu quoque male usur-
luv. Vn. 64 „dominis Cirrhae Nysaeque patur, ac si ad novum subiectum transea-
feruntur". Non attendit Schrader ad Bac- tur. Cui vitio frustra mederi conatur Schra-
chae; hae colunt Dionysum solum ettertio derus scribendo tuvi quoque (sic iam Micyl-
quoque anno (trieterica) bacchantur hieme lus), nam hoc quoque tantum aptum est
in nivoso CithaeroneetParnaso, cf. Preller ad alia simul facta transeunti. Non magis
Gr. Myth. 2r Abschn. C. 3 p. 429. Cum probanda sic (Withof) et hanc (Burm.).
numen mixtum sit in Apollinis monte Manifesto hi versus 77 et 78 ab hoc loco
Dionyso operantur mulieres; non est: alieni et cum duobus superioribus 75 et
Apollinem et Dionysum communl cultu 76 consociari non possunt; destinaverat
colunt. Quo non recte se haberet propter eos poeta alii loco aut alii conformationi
ablativos sequentes. huius, eosque hic omissos voluit.
76 Emicuit probat Heinsius in Cortio-Web. 85 Est palimpsesti debilitat locum; factus
et Cortius provocans ad Stat. Theb. IX. 247, est attributum; cum emphasi Apollo in
ubi emzcare de piscibuSjUtalibidedelphine. fine ponitur. Similiter Hor. Od, III. 4. 64.
„Deliu8 et Patareus Apollo". Vates sibi
77 Seductus. Non apte Cortius comparat Heinsius et Steinhart de Schedis p. 18,
Vm. 291, cf. Stat. Theb. HL 460: „mons q^i j-efert in U ante tftnitteram sdeletam
erat audaci seductus in aethera dorso". esse, mihi non notatum, nec assequor quid
Interpretamentum in M sublevatus favet gn^i velit.
lectioni subductus, et sic in Statio Hein-
sius. Aliam offensionem hic versus habet 86 Heinsius lapsum. Presswm (pro depres-
quod post superiora, in quibus iam de sum, demissum, deiectum?) coniungi non
PHARS. LIB. V. 71 — 104. 185
Dignatur caecas inclusum habitare cavernas?
Quis terram caeli patitur deus, omnia cursus
Aeterni secreta tenens mundique futuri
Conscius ac populis sese proferre paratus, 90
Contactusque ferens hominis magnusque potensque,
Sive canit fatum, seu quod iubet ille canendo
Fit fatum? Forsan terris inserta regendis,
Aere libratum vacuo quae sustinet orbem
Totius pars magna lovis, Cirrhaea per antra 95
Exit et aetherio trahitur conexa Tonanti.
Hoc ubi virgineo conceptum est pectore numen,
Humanam feriens animam sonat oraque vatis
Solvit ceu Siculus flammis surgentibus Aetnae
Undat apex, Campana fremens ceu saxa vaporat 100
Conditus Inarimes aeterna mole Typhoeus.
Hoc tamen expositum cunctis nuUique negatum
Numen ab humani solum se labe furoris
Vindicat. Haud illic tacito mala vota susurro
89 alterni A in marg. m. 2, mundoque AM (sed corr. in -di) EG, di g, 91 que post cont.
addidit m. 2. M, contactus PvAG, contactum VUMT, hominis Pv 0. Desinit P^, cf. v.
152, 92 sive-fatum (93) 1. Lact. Theb. I. 213, quod canit G, iubet g c. rell, 93 sit Lact.,
94 qui m, 95 totius — tonanti (96) 1. Lact. Theb. VIIL 331, 96 aethereo M, convexa
MiA, conexa {per unam n) VU, 99 surgentibus a, urgentibus rell. vulgo, aetnam 0
vulgo, 100 ferens m, 101 1. Prisc, 73.21 H, inarmisa, aeterna in mole Mi, (aeternajmole),
102 nulli cunctisque M, 104 tacito M.
potest cum sequentibus et a vocabulis 94 sq. Conicio: „Totius pars magna lovis,
ab aethere separari (Heyne), itaque recte qua sustinet orbem Aere libratum, terris
dubitasse videtur Heinsius, sed mutatio inserta regendis". Cf. ind. voL II. v. hemi-
incerta. Propius accederet mersum, cf. IX. stichia.
577 et missum — summo satisfaceret sen
tentiae cf. v. 132.
99 „Flammis torrentibus Aetnae" Hein-
sms; „Siculae flammis surgentibus Aetnae
88 Omina cursus" Heinsius in Cortio- Undat apex" familiaris Burmanni. Sur-
Weberiana. Magis suspecta priora. „Terram gentibus Aetnae verum puto et recepi; in
patitur'' est i. q. terram subit; ut accidit „flammi3 urgentibus {torrentibus) Aetnam"
Plutoni et omnino diis inferorum, quibus Aetna et Siculus apex diversa viderentur.
caeli deus opponitur, quales sunt lupiter
caeli, Apollo lucis, reliqui dii Olympi.
101 Pindaro Typhoeus sub Aetna iacet,
Vergilio, Aen. IX. 713 sub Aenaria (Ina-
91 „Contactusque — hominis" Cortius. rime); Campania quo temporehaecscribe-
Hominis omnes libri; inde librarii, contac- bantur,terrae motibusvexabatur, a0 63,tum
tum, sed ante collectivum hominis etiam cum Pompeiis multa aedificia corruerunt.
pluralis recte se habet. 102 Expositum luvenalis VII. 54 „qui
92 Ipse Grotius. Canendo cum iubet iun- nil expositum soleat deducere".
gendum, quod non tenens Burm. : quod 103 Schol. Voss. „quia, cum omnibus
cani^. respondeat, homicidis non respondet".
93 Divina natura totum perraeat mun- Aliud scholium: „quia non audit iniustas
dum; pars lovis latet abscondita in antro preces .
Delphico et studet cum ipso iungi, cf. IX. 104 Cf. Hor. Epist. L 1. 59. „Iane pater
578 sqq., Verg. Aen. VI. 724-7.54. clare, clare cum dixit Apollo,labramovet
186 M. ANNAEI LUCANI
Concipiunt. Nam fixa canens mutandaque nulli 105
Mortalis optare vetat, iustisque benignus
Saepe dedit sedem tutam mutantibus urbes,
Ut Tyriis, dedit ille minas inpellere belli,
Ut Salaminiacum meminit mare, sustulit iras
Telluris sterilis monstrato flne, resolvit iio
Aera tabificum. Non ullo saecula dono
Nostra carent maiore deum, quam Delphica sedes
Quod siluit, postquam reges timuere futura
Et Superos vetuere loqui. Nec voce negata
Cirrhaeae maerent vates, templique fruuntur 115
lustitio. Nam si qua deus sub pectora venit,
Numinis aut poena est mors inmatura recepti,
Aut pretium ; quippe stimulo fluctuque furoris
Compages humana labat, pulsusque deorum
Concutiunt fragilis animas. Sic tempore longo 120
Inmotos tripodas vastaeque silentia rupis
107 sedes R, sedem r c. rell., totas 0 vulgo (notas V Stht)., 110 steriles MG, 111 non-
nullo Mi, 112 maiora AB, 114 ac superos a, ventura Mi, 115 vatis AB, 116 ^ectora M,
117 inmatura AMR, 118 qnippe M quiq; A (quippe a) quip B, 121 inmotas U, tripodas
rastaeque M, rupes Ai.
metuens audiri: pulcra Laverna da mihi runt. (Heitland Glass. Journ. 1895, p. 195»
fallere" rell. Pers. 2.6 „haud cuivis prorap- defendit totas ut sit i. q. prorsus; usus
tum est murmurque humilisque susurros incertus (cf. ad VIII. 336) et h. 1, certe
tollere de templis et aperto vivere voto''. arnbiguus esset).
106 lustisque — tabificum (111) eicit 108 InpeZZej-e male Burm. explicat: depel-
Guyet, v. 111 ullo omittens. lere. „Inpellere notat propellere, vs. 41:
„fatorum inpellite cursum". Adde vs. 330,
1C6 Nulli quidquam concedit Apollo, sed 7.57, vi.36, VIL576". Oudendorp. Sic dictum
fata canit, favorem igitur Dei nemo spe- ^^|..' ^.incitare furorem", „stimulare iram".
rare debet. Non hoc oprirae convenit cum pythia hortata est ad bellura navale.
sequentibus: ,,iustisque benignub", rell. Schraderus sine causa: moras vel vices
Cum deterioribus quibusdam Burmannus ^^^^
commendat: sedes tutas. Vulgata: „sedem
totas mutantibu8urbes''nonpotest defendi. 113 Reges, Nero, inquit Scholiastes Voss.
,,Mutare locum" significat migrare e loco. sed iam Plutarchus quaerit, cur desinant
Supra II. 137 „mutavit translata locum". oracula, in libello de Defectu Oraculorum.
2v otura Horatianum : „caelum, non animum,
mutant qui trans mare currunt" (Epist. 115 Templique, contra morera Lucani
I. II. 27), frustra quis taedium post se negatio nonpertinetad alterummembrum.
relinquit ut patriae solum. Haec si est Si qua, quarundam pectora capere deum
signiticatio verbi mutare, absurdura est non possunt.
tntas adiicere. Ipse autem per Tyiiis quid
velit poeta indicat; indicio oraculi Cad- 118 Flatuque conl Burraannus, quaravis
mus et Dido Phoenicen reliquerunt. Sed iam Oudendorpius irae, curarum fluctus
pluralis in Burmanni lectione ambiguus et „mente incendi fluciibus" e CatuUo
est et longius a fide librorura recedit 65, 97 coraparasset. Simile est etiam Grae-
quam araerecepta, nataex^uto»iu^an<i6us, cum x;.i;cJa;r. Schraderus: „quippe stimulis
quod librarii pro ingenio suo suppleve- ictuque furoris".
PHAES. LIB. V. 105 — 137. 187
Appius Hesperii scrutator ad ultima fati
Sollicitat. lussus sedes laxare verendas
Antistes, pavidamque adytis inmittere vatem,
Castalios circum latices nemorumque recessus 125
Phemonoen errore vagam curisque vacantem
Corripuit, cogitque foris inrumpere templi.
Limine terrifico metuens consistere Phoebas/
Absterrere ducem noscendi ardore futura
Cassa fraude parat. „Quid spes, ait, improba veri i3o
Te, Romane, trahit? Muto Parnasus hiatu
Conticuit, pressitque deum, seu spiritus istas
Destituit fauces, mundique in devia versum
Duxit iter, seu barbarica cum lampade Pytho
Arsit, in inmensas cineres abiere cavernas, 135
Et Phoebi tenuere viam, seu sponte deorum
Cirrha silet, farique sat est arcana futuri
122 ultima s. s. fastu M, fasti Mi, 123 solicitat A, iussu a, 124 antistis A, paviduque
V, inmittere U, deis (pro adytis) 0 et vulgo, 126 phoemonoen V, vacantem M, 127 in-
rumpere AR, 130 cassa — perit ]. Prisc. II. 222. sq. H sed fort. inferpolatus, 131 traMt
M, multo T, parnasos Mi, parnassos A, 132 pressit [qua] T, 133 indebita AB, in devia
i
m. 2 cum rell., 134 seu — arsit (135). Mythogr. Vatic. III. 85 p. 202 B, phoeton (adscr.
musa apollinis) V, pyton U, python MA, phyton G,pithonT, 135 inmensas A, 137cyrra
VG, chyrra U, fatique 0 vulgo, (farique VStht.) archana VUAB.
122 „ Ad ultima rerum scrutator fati'' specum. Deis inmittere significaret deorum
interpretor, nempe usque ad interitum coetum intrare iubere, autdeisaequiparare,
liberae reip. et siium. Scilicet hic Appius quodalienum.Bentleius: „placitamque deis
semper auguralidisciplinae operamdederat. immittere vatem".
Est A. Claudius A. f. Pulcer cons. a. 700,
censor acerbus a. 704, Censorinus inde a 130 Qwae probat Bentleius; hoc est
Schol. 1. 1. dictus, a Pompeio, quem ex obiurgantis, quid interrogantis.
Italia erat secutus, Achaiae praepositus. ^g^ p^,^^^ tuentur Cortius, Weise, Has-
Ceterum cf. Val. Max. I. 810, Oros. VI.151, i^. „ ^ , p, .,^ ^ *' ^m ^.I i •
j o V 1 -0 j ^o A V -i. ^^"^' ^®" Pytho nv^io (/;) est nomen loci,
unde Schol. Bern. ad 68. Ambiguitas dwj^^ .,„+ d /i IL a ■ ■^
, „ -j ^ Python aut Pytho nomen draconis nO^Mv,
oraculi erat m verbo sYeiv, possidere aut i '\ t ■■u ■■ «^ /
7 / -j TT IX 1- ^^'o? (o). Librariis ea in re exiguafldesest,
cadavere suo occupare (vid. Val.); eam ob- . ^ .. a t>i- t^ • i. ttt oi
.. T e K u o 4. OAA nec maior Cortio ad Phn. Epi.st. VI, 31
scuravit Lucanus; cf. Aesch. Sept. 800
imperite omnia in •o confundenti. Scholion
i'^ovm d' ,> ?.afiu,a' 5rv iv racpf] x»ov<k ^^ y. ^flamma Gallorum Brennone duce"
de Eteocle et Polynice.
136 Tenuere — obstruxere hiatum. cf. X.
124 ^cZ.V'?s Schrader. Quae ad rfeisdefen- ^75 „illos subeunda perusti zona poli
dendum affertOudendorp,non similiasunt. tenuit" VI 201 V 205 Ovid Her VI 126
Seneca HO. 05 „Bacchus et Perseus deis ^^a tJnuit coeptas .saeva noveria vias".
iam se intulere" i. q. immortalitatem
mcruerunt. „Intrare mentes .superum" Sil. 137 Fa^j— Carmma BersmannusetOuden-
It. I. 124est„penetrare" in mentemdeorum. dorpius, quamvis haesitans, reliqui usque
Stat. Achill. I. .508 „heia irrurape deos", ad Burmannum, qui fari—carmina propo-
si sic legendum, est extorque nolentibus suit, prius vocabulum ex coniectura. Verba
verum. Reliqua quae Drakenborchius ad cohaerent: „Hatis est carmina longaevae Si-
Silii 1. 1. affert minus etiam similia. Sen- 'byllae vobis(Romanis)conimi.ssafariarcana
tentia manifesto requiritur: coge adire futuri". Carmina fantur ea, quae, tanquam
188 M. ANNAEI LUCANI
Carmina longaevae vobis commissa Sibyllae,
Seu Paean, solitus templis arcere nocentis,
Ora quibus solvat nostro non invenit aevo. i40
Virginei patuere doli, fecitque negatis
Numinibus metus ipse fidem. Tunc torta priores
Stringit vitta comas, crinisque in terga solutos
Candida Phocaica conplectitur infula lauro.
Haerentem dubiamque premens in templa sacerdos 145
Inpulit. Illa pavens adyti penetrale remoti
Fatidicum prima templorum in parte resistit
Atque deum simulans sub pectore ficta quieto
Verba refert, nullo confusae murmure vocis
Instinctam sacro mentem testata furore, 150
Haud aeque laesura ducem, cui falsa canebat,
■ Quam tripodas, Phoebique fidem. Non rupta trementi
Verba sono, nec vox antri conplere capacis
Sufficiens spatium, nulloque horrore comarum
Excussae laurus, inmotaque culmina templi, 155
138 sibillae VUMR, carmina VUMRTG, carmine. rell. et vulgo, longevae MG, 139 no-
centis G, 142 prioris MA. priores m c. rell.. 143 vi/ta M, 144 conplectitur MA,
146 aditi VUMR, penetrale M. 148 su6 M, 149 confussae MA, IBOfuroreM, IBIhautV,
152—211 adsunt in P'', cf. v. 91; v. 152—166 pleraque evanuerunt, pJioebique U, 153 antra,
corr. m. rec. in vulg. U, 154 horrore M, 155 excusae U (excussae ?▼ c. reliquis), usim-
motaaq Pv, limina U, culimina M, culmina Pv (. Im. .) uVAG.
oraculum, in re trepida praescribunt pro- „nullo murmure testata" i. q. non testata
digia procuranda; dicunt, quid futurum sit murmure. V. 148 interpretandum : deum
his peractis. Locus non intellectus est, quod simulans pectus suum occupasse (esse „sub
vobis quo referatur, et long. SibyUae quis pectore quieto") verba refert ficta.
casus sit prima specie obscurum, et inde
corruptus. Burmannum sequitur Hosius. 1*^ Concussae in MA fuisse coniicio.
Etiam arca«a. non iungendum cum carmma, ,„^ ^t . . , o^^+^^-t-^^. w^oo-io
. . • „ f. ^ . ' lol Hemsms: lusura. Sententia: „magis
primo amoiguum. Talia autem m carmme ^. ^. ^. ^a ■ „^,,i,- ^„or>, K^r^ir^»
^ , °^ . 1 • X TT 1 ^ etiam nocebat fidei oraculi quam Appio",
non perpolito tolerari possunt. Vulgata , . , , n^^ 7,,^^.J^*„«.^,.oo,.i,,rJ
.. r ,■ ■ r ^ ^ sed »rtn eventu (nuUo) maerenrur oraculum
olim fati—carmina. quae interpretandaest ^
addito e^se ad coj/zmissa, laborat intolerabili
et Appius. Cf. Vn. 848.
abundantia in his: „fati arcana futuri", 152 sqq. „non - nec - nullo - immota",
quam non tollit Marklandus coniciens: geries negationum, dum singulamomenta,
„fatique pateyit arcana futuri, carmine -". q^ae in vera vaticinatione adesse debebant,
141, sq. Metus ipse sacerdotis significabat negando persequitur poeta. conferatur cum
re vera esse aliquam adscendenti in tri- "• 351 sqq. „non - non (360) - haud (362 ).
podem molestiam et vaporem etiamtum Defectus omnium, quae adesse debebant,
ex hiatu emitti. quodillanegabat(ne^a^i.s). ostendebat nolle virginem deo operari.
Negatio quae est in nullo iungenda cum
147 Tectorum Bentleius pro templorum. excussae. „Securumque nemus" afflrmative
enuntiatur = quod nemus securum ma-
148, sqq. Oudendorp. v. 150 intactam pro nebat.
instincfam commendat duplicem desiderans
negationem: sine ullo murmure (149) et 155 Limina praefert Bentl. coll. Verg.
non tactam a deo prodens mentem. Sed A. DI. 91, minus recte; nam non adstat
PHARS. LIB. V. 138—174. 189
Securumque nemus veritam se credere Phoebo
Prodiderant. Sensit tripodas cessare, furensque
Appius: „Et nobis meritas dabis, inpia, poenas
Et superis, quos fingis, ait, nisi mergeris antris,
Deque orbis trepidi tanto consulta tumultu 160
Desinis ipsa loqui". Tandem conterrita virgo
Confugit ad tripodas, vastisque abducta cavernis
Haesit, et insueto concepit pectore numen,
Quod non exhaustae per tot iam saecula rupis
Spiritus ingessit vati, tandemque potitus 165
Pectore Cirrhaeo non unquam plenior artus
Phoebados inrupit Paean, mentemque priorem
Expulit, atque hominem toto sibi cedere iussit
Pectore. Bacchatur demens aliena per antrum
Colla ferens, vittasque dei Phoebeaque serta 170
Erectis discussa comis per inania templi
Ancipiti cervice rotat, spargitque vaganti
Obstantis tripodas magnoque exaestuat igne,
Iratum te, Phoebe, ferens. Nec verbere solo
156 Poebo U 157 prodiderat G— rant g, sensit 0, sentit Grot., 158 et nobis dabis —
ait (159)) I, Servius ad Aen. VI. 662, improba MG Serv., impia mg c, reliquis {.s.
imp. P''), 159 fugis U, fingis Pv m c. reliquis, fiuges M, mergeres corr. in vulg. M,
.erg.ris Pv, 160 consultamultu ¥y, 162, 163 1. Mythogr, Vat. III. 8. 5. p. 202 B,
d
adducta MART, abducta V, abducta GPv (ab..), immersa U Myth., cavernas Mi, 163 in-
vito M, insueto VUmAB Schol. Voss. („quia diu A.pollo tacuerat"), Myth. 164 tot
in saecula T, 165 incessit BG ingessit g, 166 cyrreo VG, chirreo UMA, numquam M,
supra scr. m. 2: no, 167 inrupit P^UMA. irrupit VG, 168 atque — pectore (169)
laudat Prisc. 206. 18 H, Servius Aen. III. 433, 169 bachatur RU, 170 phoebeiaq. V,
171 erectas comas u, erectis discussa comis Acro ad Hor. Epod. 5. 27, 173 olstantis
UM, obstantes M corr., cum reliquis, etiam Pv, igni mA, (Pv c. reliquis— ne), 174 solum
G, solo g.
Pythia ante templum ut apud Vergilium probabilitate palaeographica: aHma=re-
Aeneas. Si quis intravit (147) motum totius luctantia, sc. a iugo ferendo (cf. Verg. A.
aedificii animadvertet, non valvarum. Cf. VI. 77, sqq.). „Non propria vi ac natura",
infra 520. inde = irrltus aut insolitus. Hom. Od. XX.
347 yr«.*>^jUom£ yeAo/wv ic).Xotoioiai. Hor. Sat.
158 ,Mt nobis" Heinsius, cui non favet u g_ 73 „malis ridentom 'alienis", Apul.
locus pronominis, aptus oppositioni: ^et ^^^^ ly. 27 „pedibus fugientem alienis".
nobis, et .superi.s". St-rvius et confirmat. vid. etiam infra 169 et X.293,299. Ceterum
Inproba in G et M, diversae familiae codd., ^f ancioiti cervice" v. 172.
et Servio interp^Iatum e Verg. A. IV.
386 „dabis. inprobe. poenas".
170 Peneaque serta coni. Hein.s. Advv.
169 „AIiena per antrum ora feren.s" Stein- P- ^39. i. q. Daphnaea.
hart, de schedis rescr. Vindob. p. 15:„corda
gerens" Bent]. Rectius Steinh., sed sine 171 Erectis non arredis cf. I. 209.
190 M. ANNAEI LUCANI
Ureris et stimulis: flammas in viscera mergis. 175
Accipit et frenos, nec tantum prodere vati,
Quantum scire licet. Venit aetas omnis in unam
Congeriem miserumque premunt tot saecula pectus.
Tanta patet rerum series, atque omne futurum
Nititur in lucem, vocemque petentia fata i80
Luctantur: non prima dies, non ultima mundi,
Non modus Oceani, numerus non deerat arenae.
Qualis in Euboico vates Cumana recessu,
Indignata suum multis servire furorem
Gentibus, ex tanta fatorum strage superba i85
Excerpsit Eomana manu, sic plena laborat
Phemonoe Phoebo, dum te, consultor operti
Castalia tellure dei, vix invenit, Appi,
Inter fata diu quaerens tam magna latentem.
Spumea tunc primum rabies vesana per ora 190
Effluit, et gemitus, et anhelo crebra meatu
Murmura; tunc maestus vastis ululatus in antris
Extremaeque sonant domita iam virgine voces:
„Effugis ingentis, tanti discriminis expers,
175 ureris editor, uteris 0, set Pv, ac (pro : et) R, stimulos UMPvT, stimulis uM ex corr.
t cum reliquis, flammaque OPv, mergit U corr. rec. m. in vulg., 176 efrenos T, nec
tantum — licet (177) 1. Serv. Aen. III. 379, cf. id. ad VI. 80, 177 imam T, venit— pectus
(178) 1. Serv. Aen. III. 379, 180 potentia Pv, 182 derat MA, deerrat Pv, deerat m cum
reliquis, 183 euboyco U, talis 0, 187 phoemonoe PvV, phebonoe R, 189 multa Vu,
magna UM, 190 tunc Pv cum reliquis, rerora Pv, 191 clara OPv, 192 tum V, tunc
primum [maestus] Pv, agris V, antris v, 193 domitae MA, domita m cum reliquis,
etiam Pv.
175 Uteris vulgo, sed fieri non potest ut tora cogis", per appositionem. De confif.
hoc et wergris diversorumsintsubiectorum: uro et utor cf. VI. 578.
uteris ApoIIinis, mergis („in viscera tua
demittis") Phemonoae esset. Oppositum 183 Qualis cum Cortio Damste. Quomodo
membrum cum emphasi sine particula Cumana Sibylla ex sortibus universis
adversativa ponitur: flammas in viscera solas Romanas collegit manu superba,
mergis, cf. IV. 775 „non volneribus nec lastidiosa, sic solius Appii fatum Phemo-
sanguine solum: l telorum nimbo peritura noe ex omnibus conquisivit. Cf. Verg.
ac pondere ferri". X. 37 „non illi flamma a. III. 445, VI. 74. Tertium comparationis
nec undae | nec sterilis Libye nec Syrticus est in delectu. Per qualis ad sequentia
obstitit Hammon: | isset in occasus mundi respicitur,per iaZisminusrecteadsuperiora,
devexasecretus 1 ambissetquepolos".X.105 in quibus nulla delectus significatio. Ad
„nequiquam duras tentasset Caesaris au- qualis — sic cf. I. 100, 498.
ris, I volius adest precibus". TJteris, at stimu-
los Oudendorp, urges sed sHmulos Steinhart, 191 Crebra Bentl. Clara sine dubio corrup-
de schedis rescr. Vindob. p. 14. De usu verbi tura; clara vox et murmura sunt contraria
uro cf. intpp. ad Hor. Epist. I. 16. 47: „Ioris inter se. Non tam certum, quid sit substi-
non ureris". „Inusta flagulla" CatuII. 25. 11, tuendum, sed ex propositis emendationibus
cf. Gron. Diatr. tJtat. p. ;i51Hand.,inlra VI. rara, rauca, vasta, crtbra, Bentleiana pro-
193. Heinsius : „etstimulos flammas inpec- xime ad traditam lectionem accedit.
PHARS. LIB. V. 175—211. 191
Bellorum, o Romane, minas, solusque quietem 195
Euboici vasta lateris convalle tenebis".
Caetera suppressit, faucesque obstrinxit Apollo.
Custodes tripodes fatorum, arcanaque mundi,
Tuque potens veri Paean nullumque futuri
A superis celate diem, suprema ruentis 200
Imperii caesosque duces et funera regum
Et tot in Hesperio conlapsas sanguine gentes
Cur aperire times? An nondum numina tantum
Decrevere nefas, et adhuc dubitantibus astris
Pompeii damnare caput, tot fata tenentur? 205
Vindicis an gladii facinus poenasque furoris
Regnaque ad ultores iterum redeuntia Brutos,
Ut peragat fortuna, taces? Tunc pectore vatis
Inpactae cessere fores, excussaque templis
Prosiluit. Perstat rabies, nec cuncta locutae, 210
Quem non emisit, superat deus. Illa feroces
195 [0] G, 196 teneb.is M, convelle, supra scr. a Pv, 197 subpressit UR (suppressit
etiam Pv), fauces [que] PvT, [faucesque] R, obstrinxit Pv, reliqui obstruxit praeter
AG: obstrusit et T: obtrusit, et sic vulgo (g supra scr, xit), 198 trz/podas U, tri-
podae G, arcana contra perpetuum recentiorum librariorum usum, non: arcliana. Pv,
200 supprema UG, 201 inperio corr. iu — rii M, 202 conlabsas Pv, conlapsas UMA
hespereo A, 205 Pompei PvM, dampnare U, 206 vindiciis Pv, furoriu Pv, fnrorum
UABG, furoris VMag, 208 tunc PvG, tum UMVA, at (pro: ut) m, 209 inpactae cessere
fores Prisc. 525. 24 H., inpactae PvVUMAG. inpulsae vu, expulsaq, VUMaRG, exclusaq.
AB, excusaq. T, templo Pv, 210 restat AT, in marg. m. 2. p, locuta est VUmAG,
locutae M, loctae Pv, 211 superest 0 vulgo, ille 0 vulgo ferocis, Mi (feroces Pv cum
reliquis), ille 0, Desinit Pv, cf. V. 272.
196 Latebris Acad. I. ap. Gortium, quae Ib. exclusa (A) merito spretum est; vere
lectio requireret maiorem mutationem: Cortius : excludere estnonadmiftere coU.lU.
„Euboicis vasta latebris convalle tenebis". 332, 368 et aliis, et sic apud comicos. Non
Oraculorum obscuritas omnia potest ex- significat: exturbare, expellere. Excussa
cusare, velut hic lateris {= 0Ta.e). Cortius e deterioribus. T: excusaque mon-
strat originem corruptionis; verbum fre-
197 „0bstrinxit" Steinhart e Pv., „de sche- quens apud l.ucanum. Notaest Chioeapud
dis" p. 21. Horatium, quae excufifur, Carm. UI. 9. 19,
equus equitem excutiens ap. Livium etal.;
208 Haskins: „lest, if thedead of Brutus f i^^^^^ excussus negotiis Hor. Sat. H.
were known beforehand, it should be ^. 20 et qui quatitur foras" = eiicitur
prevented". V. 207 „regnaque - Brutos" Terent. Eun. 358.
i. q. poenam regni affectati, iterum Brutis 211 Superesse ea quae loco non mota
commissam. sunt, dicere quid opus erat? et indecora
verba, quasi tanquam venenum evomere
209 „Pectore vatis cessere inpactae (ei) deberet deum, aut tanquam potionera
fores" figurate fores vali inpactae signi- malam; superesse pro nfQuivat vincere,
ficant necessitatem loquendi ei iniuuctam, Lucanus certe non dixit. Leg. superaf,
vincula soluta sunt, nec verba amplius el absolute positum pro superior est. Heinsii
extorquentur. coni. nondum non sanat locum. Adv.p. 140-
192 M. ANNAEI LUCANI
Torquet adhuc oculos, totoque vagantia caelo
Lumina, nunc voltu pavido, nunc torva minaci;
Stat numquam facies ; rubor igneus inficit ora
Liventisque genas; nec, qui solet esse timenti, 215
Terribilis sed pallor inest, nec fessa quiescunt
Corda; sed, ut tumidus Boreae post flamina pontus
Rauca gemit, sic muta levant suspiria vatem.
Dumque a luce sacra, qua vidit fata, refertur
Ad vulgare iubar, mediae venere tenebrae. 220
Inmisit Stygiam Paean in viscera Lethen,
Quae raperet secreta deum. Tunc pectore verum
Fugit, et ad Phoebi tripodas rediere futura,
Yixque refecta cadit. Nec te vicinia leti
Territat, ambiguis frustratum sortibus, Appi; 225
lure sed incerto mundi, subsidere regnum
Chalcidos Euboicae, vana spe rapte, parabas.
Heu demens, nullum belli sentire fragorem,
Tot mundi caruisse malis, praestare deorum
Excepta quis Morte potest? Secreta tenebis 230
Littoris Euboici, memorando condite busto,
213 pav. vultu, hoc ord. V, 214 stat n. f. Serv. ad Aen. VI. 47 [igneus] R, 215 liven-
tisque U, 216 fassa Mi, 217 ut - gemit (218) 1. Lact. Stat. Theb. I. 479, timidus
Boreas p. fl. ventus Lact., timidus T, 218 multa VUmG, mentem g, 219 dumqua
U, que videt c, vadit MiA, vidit a c. rell., 220 ad vulgare iubar, s.s.: ad comune
sensiT V, 221 pean VUM, loethen VU, 222 saecreta U, quae A, 223 tripodas phoebi
c, 224 vixque reiecta C, loeti VUM ut semper, 225 ambiguis M, 226 subsidere —
parabas (227) 1. Serv. Aen. XI. 268, 227 calchidos VUA, calchidas Mi, euboyce u,
228 heu demens n. 1. [Prob.] IV. 248, 1 K, nulli B, 229 prestare M, 230 segreta R,
231 ouboyci U.
Ib. Illa tam flagitat sermo (torquere quis bellantibus v. 195, satis id erat Appio,
oculos is solus dicitur, cuius sunt oculi) ut quietem per imperium speraret. Bur-
quam nexas, ipsa enim adiectione prono- mannus multa molitur locum desperatum
minis ostenditur ad aliudsubiectum trans- dicens et tentans: „nec te vicinia fati
iri, et sic tantum est, quo referatur torva, territat — iure sub (Hamb.) incerto, mundi
213 (femin. nec iungendum cum lumina). subsidere regnum (rapte vanaspeChalcidos
Commendavit hanc lectionem Bentl. post Euboicae)" et alia. luvenis aliquis apud
Bersmannum, recepit ex recentioribus Burm.: „Appi Dure! sed incerto mundi
Weise. Ille Grotius et secuti. sub sidere, regnum Chalcidos — parabas",
„,„„.. .^ ,,^ . _^ ^ in quibus dure alienum, reiiquis non opus.
^'TT AjT-Ja l . . Appius sperat quietem convalle Euboica,
muta Claud.Rapt.in 160„absumpsitmutas ^.^^^^ imperium Euboeae; dum omnia
m fata querellas' . Sonus non m verba ^.^^ .^^^^^^ .^^^^^^ ^ .^ ^^^
distmctussedprotractussigmficatur;frustra ^^^^^^ confusione facile in eius possessi-
Burm. multa defendit. , ^ j. n *
II v^^ D i onem so subrepere posse putat. Capte
226 ,,Subsidere in agro" Bentl., quodnon malebat Heinsius. — Ad subsidere cf. Verg.
promiserat Phoebus regnum. Sed solus Aen. XI. 268 „devictam Asiam subsedit
habiturus erat quietem in Euboea, reli- adulter". Gronov. Obss. L 17. Sil. It. XIII. 221.
PHARS. LiB. V. 215 — 250. 193
Qua maris angustat fauces saxosa Carystos,
Et tumidus infesta colit qua numina Rhamnus,
Artatus rapido fervet qua gurgite pontus,
Euripusque trahit cursum mutantibus undis 235
Chalcidicas puppis ad iniquam classibus Aulin.
Interea domitis Caesar remeabat Hiberis
Victrices aquilas alium laturus in orbem,
Cum prope fatorum tantos per prospera cursus
Avertere dei. Nullo nam Marte subactus 2io
Intra castrorum timuit tentoria ductor
Perdere successus scelerum, cum paene fldeles
Per tot bella manus satiatae sanguine tandem
Destituere ducem, seu maesto classica paulum
Intermissa sono claususque et frigidus ensis 245
Expulerat belli furias, seu praemia miles
Dum maiora petit, damnat causamque ducemque
Et scelere inbutos etiamnunc venditat ensis.
Haud magis expertus discrimine Caesar in ullo est,
Quam non e stabili, tremulo sed culmine cuncta 250
s
232 1. Lact. ad Stat. Theb. VIL 370, caristos VUR, carintos M, 233 quao Bi MiA
noniini Mi, ragnis T, rhamnis A, ramnos U, 234 qua M, 235 1. Lact. ad Stat. Thub.
VII. 333, eurippusque U, vadis Lact, 236 calchidicas VUA, colchidicas R, clasibus U,
237 remeavit T, reraeabat Caesar G, 239 factorum c, 241 1. Prisc. II. 43. 18, 242 pene
\J, fideles 'M., 2A3 (andem M, 244paulumUM, 246 expuIerantUm (. u . s.s.), 248etiam-
nura A, etiaranunc a (marg.) c. rell., vendicat T, 249 haut V, nuUo T, [est] ABG
(est g add.), 250 quam — despiceret (251), 1, Prisc. 132. 11 et -474. 17 H, [e] M (add. m. 2).
232 VaJerius M. 1. 1. „regionem, quae inter ditionis Massiliensis et Hispanae non
Rliamnunta nobilem Attici soli partem fuisse participes; sic demum aliquamdiu
(f. pagura) Carysturaque Chalcidico freto gladius quiescere potuit. A Brundisio, ubi
vicinara interiacensCoelae Euboeaenoraen Porapeiura Caesar frustra obsederat, (Caes.
obtinet". Sed Rharanus est in continente, I. 24) statim in Galliara Cisalpinara raissi
Carystus in Euboea. Interiacet mare, non videntur. Non pugnat265: ,,(no.stri) partem
regio. In id vitium non incidit Lucanus, (eripuit) duris Hispania bellis", nara noslri
sed cur Rharanus admisceatur, non ap- int. de toto exercitu. Pertinent haec ad
paret. finem a». 49. Ceterum Suetonius Caes. 69
IX fuisse legionem tradit, cf, ad 374,
2.36 AuUn reposuit Oudend., quera reliqui
sequuntur praeter Weisiura, qui Auliw. 248 Venditat priraus Bersraannus. Facile
id in vindicat potuit corrumpi, quod ven-
245 Clatisus i. q. vagina conditus. Seditio dicare pro vindicare saepius MSS. „Suara
haec secundum Appianum II. 47, 48 Pla- impietatera etiamnunc, tanquam pretio
centiae facta, oppressa est a Caesare ex dignam, vendit miies". Do demendis armis
Hispania r<.'duce antequam Roraae consul sermo non est, quod si esset vindicat rec-
cum P. Servilio creatus est, a". 4Sineunte. tum esset.
Caes. B. Civ. III. 1.6. Cura Massiliaeetiam-
tum ipse esset, unde Placeniiara festinavit 249, 257, 260 „in ullo est", „timori ost",
(vid. Ap[).). probabilo est, lios railitesoxpe- „inullum est" cf. ad II, 142.
13
194 M. ANNAEI LUCANI
Despiceret, staretque super titubantia fultus;
Tot raptis truncus manibus gladioque relictus
Paene suo, qui tot gentes in bella trahebat,
Scit non esse ducis strictos, sed militis, ensis.
Non pavidum iam murmur erat, nec pectore tecto 255
Ira latens; nam quae dubias constringere mentes
Causa solet, dum quisque pavet, quibus ipse timori est,
Seque putat solum regnorum iniusta gravari,
Haud retinet: quippe ipsa metus exsolverat audax
Turba suos; quidquid multis peccatur, inultum est. 260
Effudere minas: „Liceat discedere, Caesar,
A rabie scelerum. Quaeris terraque marique
His ferrum iugulis, animasque effundere vilis
Quolibet hoste paras. Partem tibi GaUia nostri
Eripuit, partem duris Hispania bellis, 265
Pars iacet Hesperia, totoque exercitus orbe
Te vincente perit. Terris fudisse cruorem
Quid iuvat Arctois, Rhodano Rhenoque subactis?
Tot mihi pro bellis bellum civile dedisti.
Cepimus expulso patriae cum tecta senatu, 270
Quos hominum vel quos licuit spoliare deorum?
Imus in omne nefas manibus ferroque nocentes,
Paupertate pii. Finis quis quaeritur armis?
Quid satis est, si Roma parumst ? lam respice canos,
251 fluctus ra (m. 2), 252 trunciH Ai, 253 gentis Mi, 254 ducem Ti, milite (corr. in
militi) senses M, corr, m.2: militisenses, 255sed pectorer, totoRi, 256mtesA, 259 aut
T, ipse M,, 260 quidquid - est 1. Lact. ad btat. Theb, IL 399. Schol. luvenalis 11. 46,
Prov., 261 effundere T, 262 tQXxaque marique M, 263 animisque Ui, effundere viles M,
266 totoque — perit (267) 1. Acro ad Hor. Carm. II. 1. 29, he=<pena M, 268 arthois V,
arctoys U, artois M, renoque V, 270 coepimus VUG, 272—301 adsunt in Pv, cf. V. 211,
274, 275 quid — parum 1. (Prob.) IV. 248. 22 K, parum est 0 eLiam Pv et Prov., et Hie-
ronymus ad Geront. de Monom. p. 93, epist. CXXIII. 915, [est] solus Probus.
257 Subiecti domino metuendi ipsi tamen dere militesstuderet: gladium quaeris, quo
metuunt, nec se potentiores regnante pu- transflgamur.
tant, quod singuli gravaminasuapremunt, ^^0 „, t., 7 r, 2.-
^ ^ ■ 1 . j V4i„^, ^^r.A^+ 268 Rheno Rhodanoque CoTtms.qvimTDoetae
eoque quisque se solum et debilem credit. .,. ,^ . ■,. j^ ^
■D ^. ,. . . , ,. . i. u scilicettemporis ordmem saepe neglegant
Patientia civmm sub malis imperatoribus ^ i b &
Romanis haec scribenti Lucano sine dubio 271 Non expulerant senatum nec urbem
observatur. expugnaverantmilites; Caesar emisso Pom-
peio e portu Brundisino sine militibus
261 „Exarsere animis" Bentl. ne verbum urbem petivit, quam expilandam noluit
effundere bis ponatur, cf. 263. exercitui tradere, antea quoque armatos
non in urbem admisit cf. III. 72 et 100.
263 Iniusta exprobratio, quasiCaesar per- Non constat sibi III. 116.
^ttARS. LiB. V. 251—295. 19.5
Invalidasque manus et inanis cerne lacertos. 275
Usus abit vitae, bellis consumsimus aevom,
Ad mortem dimitte senes. Anne improba vota?
Non duro liceat morientia cespite membra
Ponere, non anima galeam fugiente ferire
Atque oculos morti clausuram quaerere dextram, 280
Coniugis inlabi lacrimis, unique paratum
Scire rogum. Liceat morbis finire senectam.
Sit praeter gladios aliquod sub Caesare fatum.
Quid, velut ignaros ad quae portenta paremur,
Spe trahis? Usque adeo soli civilibus armis 285
Nescimus cuius sceleris sit maxima merces?
Nil actum est bellis, si nondum conperit ista
Omnia posse manus; nec fas nec vincula iuris
Hoc audere vetant. Rheni mihi Caesar in undis
Dux erat, hic socius ; facinus quos inquinat, aequat. 290
Adde, quod ingrato meritorum iudice virtus
Nostra perit: quidquid gerimus fortuna vocatur.
Nos fatum sciat esse suum. Licet omne deorum
Obsequium speres, irato milite, Caesar,
Pax erit". Haec fatus, totis discurrere castris 295
275 inanis VR (inanes etiam P')C ad 3"33, invalidas[qiie] M, que add. m., 276 aevum
cum reliquis P'", 277 demitte AB, en vulgo 0 at improba C (explicans: at num quid
inprobum petimus?), inproba, in a m. 2 in ras. quatuor litterarum M, improba Pvc.rel.,
278 licuit G (— ceat g), 279 animam galeaP'^ animamgaleamMA, anima galeam VUGC,
anima m, glebam m sed a 3 manu, [ferire] P'' {abscisum cum marg.), 280 clauram,
supra scr. m. 2 su M, 281 inlabi P^VUA, 282 morbisfinen U, 283 cum caesare M
(sub m), 284 ignarus Ai, atq ABE, paremusa, 285spesPv, 286 nesciamus P^, 287 con-
ceperit T, istas 0 vulgo. 289 ante 285 T, vetat P^, 290 dixerat Ti, 292 quitquit P^,
rit
quicquid VUMA, 293 suum Pv et rell., C ad 339, 294 zra^oM, 295 paxehaecf . atus P''.
27-5 „Inanes carne lacert03"coni. Oudend., 280 Morti, nempe is qui claudit mortui
vix latinum. oculos, famulus est Mortis.
277Vulgoen,ironiaparumapta..4nneet 28.5_„Spe rapis" Kiesling. Melior vul-
an non diflferunt, cf. 828 et 339. S^*^ — ^iffers, ludis.
287 Is'a coniectura est Guyeti; verbis
279 Steinhart de schedis rescr. p.l6,cum jgta manus" non se excipitmiles. cf.infra
non ferret anima galeam ferit, Waddelii 351 et I. 342, in primis VI. 242. .Se omis-
coniectui-am probat: „anima galeam fu- gum; vulgata caret subiecto.
gient« perire". Sed „anima fugiente — i. e. ^^ . . ■ n x, ■ i-
in morte deficiente, evanescente - galeam ^Jrvis coni Bentl sme exemphs, qui.
ferire" de milite est intellegendum, qui in ^as Ehem arva defendatur. Requiritur: ad
ipso proelio vulneratus concidit. Glebam undas''.Cf.tamen IV.b96: „nec Rhem miles
recepit Burmannus, quo facto sententia ^'^ ""^^^ exploratus .
repetitur iam in superioribusenuntiata. De 295 Haec fatus corruptura puto; primo
galeis clausilibus vid. Drakenb. ad Sil. enim nomine carent, quo referantur, supra
XIV. 636 et Rich i. v. v.260deturba .sermoerat: effudere,hocloco
196 M. ANNAEI LUCANI
Coeperat, infestoque ducem deposcere voltu.
Sic eat, o superi! quando pietasque fldesque
Destituunt, moresque malos sperare relictum est;
Finem civili faciat discordia bello.
Quem non ille virum potuit terrere tumultus? 3C0
Fata sed in praeceps solitus demittere Caesar,
Fortunamque suam per summa pericula gaudens
Exercere, venit nec, dum desaeviat ira,
Expectat: medios properat tentare furores.
Non illis urbes spoliandaque templa negasset 305
Tarpeiamque lovis sedem matresque senatus
Passurasque infanda nurus; volt omnia Caesar
A se saeva peti, volt praemia Martis amari,
Militis indomiti tantum mens sana timetur.
Non pudet heu, Caesar, soli tibi bella placere 3io
lam manibus damnata tuis? hos ante pigebit
Sanguinis? his ferri grave ius erit? ipse per omne
296 voltu P'', vultu relL, 297 eat 2 m, in ras. M. stat T, laceat ante 1 erasa p, G,
liceat, eat o superi g, fato AB (eat o, a), 298 relictum [est] M, rel. est m., 300 virum
Pv, reliqui ducem, 301 preces T, dimittere P^VG, comittere U, Desinit Pv, cf. 331,
304 exspectat Mi (s delet m, 2), expectat V, temptare VUM ut semper, 306 matrisque
M, matresque m, 307 omnia certe 0 vulgo, 308 [se] Ui, pati b, 309 mens tantum G,
311 dampnata U, suis mAGC, hoc c, pigebat m.
singularis; deinde discurrere non recte de removere, procul amandare. demittit fata
uno homine dicitur, quare probabile est, tanquam sortes Caesar, proiicit; nulla est
collectivum aliquod positum fuisse, veluti separationis notio, Ceterum cf. VII, 52
miles aut turba, cuius locum occupaverit „sua fata — praecipitare cupit".
haec fafus, quod necessarium videbatur:
haec miles; totis, aut simile quid. Simpli- 306 Matres i. q. matronas, oppositum:
cius sane esset fatur scribere, sed collecti- nurus i. q, virgines,
vum turba v, 260 nimis remotum est. 3^7 (j^^^^ reduxit Oudend,, ante erat
296 „Coepit et infesto requiem" (missio- Caesar. Certe mirifice friget; assertio ipsa
nem) Bentl. per certe significat dubitari posse et debi-
297 Sic eat est ironica concessio: age ^}^^^^ ^^.^^^V ^°°^^^ ?^''^^ invidiosum est.
vero (fraai zoo!), si ita placet, experire. ^udend. aliena affert.
Non magnopere diflfert i nunc. Expostulatur 308 Martis avari Heinsius. Amari i. q, in
cum aliquo, utvideat quas calamitates sibi pretio esse. Solus fructus nonimpiusbelli:
pepererit, aut gloriabundus recipit in se satietas et horror sanguinis,non toleratur.
aliquis quidquid consequitur, cf. U. 30i,
Heins. ad Claud, H in Eutropium 155. Paulo ^^^ ^'''^ Bentl., ut miUtes dicantur manus
diversus Liv. I. 26. bellorum, quod argutissimum ei et prop-
terea Lucano dignum videtur. Manus tamen
300 Virum ex P^ commendat Steinhart, caesaris et quasi operae milites dici pos-
de Sched, p. 13, ^^^^^ l^^m v, 314 coll. VIL 553 sceleri sibi,
301 Commiitere defendit Steinhart 1, 1, p. et hic quidem nitens auctoritate optimi
21 collato IX, 372; „in ignotasagmen com- Regii et postulante sententia, Ineptum
mittere gentes", qui locus non plane siniilis votura est liceat tibi a scelere desistere,
eat.Di^nifteremultis defendit Cortius, aliena Quis dubitat? Sed sceleri venia desinendi
et dubia admiscens, sed dimittere est a se concedi non videbatur, tam furebat.
PHARS. LIB. V. 296 — 325.
197
Fasque nefasque rues ? Lassare, et disce sine armis
Posse pati ; liceat sceleri sibi ponere finem.
Saeve, quid insequeris? quid tam nolentibus instas?
Bellum te civile fugit. Stetit aggere fulti
Cespitis, intrepidus voltu, meruitque timeri
Non metuens, atque haec ira dictante profatur:
„Qui modo in absentem voltu dextraque furebas,
Miles, habes nudum promtumque ad volnera pectus.
Hinc fuge, si belli finis placet, ense relicto.
Detegit inbellis animos nil fortiter ausa
Seditio, tantumque fugam meditata iuventus,
315
320
d : Ac ducis invicti rebus lassata secundis.
Vadite, meque meis ad bella relinquite fatis;
Si non feminei voltus linguaeque tumultus
325
321*
314 scelcris R scelerum, rell.viilgo. sibi m a g, tibirell., 315iam0 vulgo, molestibus T,
316 fulto G, 317 voltum ABE, 319 quo modo c, 320 prompturaque VU, prommtumque T,
321 finis belli V, hinc mT, si M, 321* Exstitit in F^ quiinterv. 301 et3Slhabuitfolium,nunc
dppprdHnm. continens 302—330 /. e. demto 321* 29 versus, quihus unus addendus, nt nunierus
solitus (2 y 15) 30 expleatur. 321* exstat in U, 322 nil-seditio (323) 1. Sidonius Ap. ep. 1. 11. 7,
animas VUmABE Prov. animos MG, deter..git M, detigit Prov., 325 a(? M, re/mquite M,
313 „Sine armis posse pati" disce privatus
esse, quasi : pati te esse sine armis. cf. IX
262 „et nescis sine rege pati". Verg. Ecl.
X. 52 „certum est in silvis, inter spelaea
ferarum malle pati''. Seneca Thyest. 470
..immane regnum est posse sine reguo pati".
Herc. Oet. 1524 „quique sub plaustro pati-
untur ursae", Nat. QQ. III praef. 6: „sine
patriapati"; patiinhis = durare yaQtfQetv.
Vid. Gron. ad priorem Senecae locum et
Grot. ad h. ].
315 Tam cod. Reg. aliquis ap. Bentl.,
multo gravius quam vulgata, nec dubitavi
rocipere.
316 .Se Bentl. (milites, instrumenta belli,
bellum detrectant), argute, non necesse.
Te = destituit te. non potes regere, de
manlbus tuis habenae decidunt,
Ib, Fulti defendit Heinsius. Ex usu Lu-
cani /M^/wsrr confirmatus, stabilitus: X122
„fulcit gemma toro.s" (figit), VIII. .528
„Magni fulcire ruinam"sustentare, fulcrum
supponere, ne cadat (schoren). Ergo agger
fultus est cespite, non contra. Leg. cum
Oudend. et aliis: fultus. Praesidio ei erat,
a tergo, ut videtur, contra tumultuantes
agger.
321 „Hic (in pectoro meo) ense relicto"
legit et interpretatur Schol. cf Heins. p.
140. Non animadversura videtur, quara
frigide hoc dicatur, cum non unura militem
alloquatur sed omnes, quasi mille gladios
recipiat pectus. Tum quid opus erat fuga?
Facessere iubet milites 325 : vadife, incolumi
duce nimirum. Proximo versu 322: „detegit,
sqq. non est yrcoo»;; si in universum verum
sit: seditio detegit imbellis animos", tamen
sententia fit inepta additis verbis „nil for>
titer ausa"; per se intellegitur: qui nil
audet est imbellis. Itaque verba Caesaris
vulgo habentur illa ^detegit" sqq., quam-
quam tale effatum a tempore et persona
alienum est. Versus 323 et sq nihilo aptio-
res; non est haec oratiomilitaris, non ducis
suo iure contisi et intrepidi; Juventus"
honorificum vocabulum minus aptum.
Versus 322-324 non sunt huius loci, per
se tamen Lucano digni. lis remotis legen-
dum est: „hinc fuge". Vult arma relinqui
non in pectore suo, sed in castris. Cum
his apprime conveniunt: vadite 325 et „in-
venient haec arma (a vobis relicta) manus".
Si belli finis placet, inquit, discedite, modo
relinquatis arma, quae vos non decent.
Cf. Caesaris dicta in alia.seditione ap. App.
IL -92 p. 777, 8—11 Mendelsohn.
321* Ne verbo quidem dignus, nisi e
palimpsesto appareret esse antiquissimum,
unde argumentum "Weberi hauslum ex
sirailiter cadentibus vultus — tumuUus,
quasi versus sit leoninus recens, quodam-
modo infringitur. cf Weber II. 43G.
325 „ylc bella" Millard.
198 M. ANNAEI LUCANI
Invenient haec arma manus, vobisque repulsis
Tot reddet fortuna viros, quot tela vacabunt.
Anne fugam Magni tanta cum classe secuntur
Hesperiae gentes, nobis victoria turbam
Non dabit, inpulsi tantum quae praemia belli 330
Auferat et vestri rapta mercede laboris,
Lauriferos nuUo comitetur volnere currus?
Vos despecta, senes, exhaustaque sanguine turba
Cernetis nostros, iam plebs Romana, triumphos.
Caesaris an cursus vestrae sentire putatis 385
Damnum posse fugae, veluti si cuncta minentur
Flumina, quos miscent pelago, subducere fontis?
Non magis ablatis unquam descenderit aequor,
Quam nunc crescit, aquis. An vos momenta putatis
Ulla dedisse mihi? Numquam sic cura deorum 340
Se premet, ut vestrae morti vestraeque saluti
Fata vacent. Procerum motus haec cuncta secuntur,
Humanum paucis vivit genus. Orbis Iberi
Horror et Arctoi nostro sub numine miles,
Pompeio certe fugeres duce. Fortis in armis 345
Caesareis Labienus erat, nunc transfuga vilis
Cum duce praelato terras atque aequora lustrat.
327 vocabunt R, vocabant U, u s, s. man. rec, 328 sequentur U, 330 qua U, exacti
gl. in VU, 331—390 adsunt in Pn, i. e. Xeapolitanae schedae, quae continuant Vindobo-
nenses, cf. P'' 301, 331—345 m P» adsunt tanium aliquot liVerae ab initio versuum,
332 laurigeros currus Prisc. Part. 498. 4, oynisso auctoris nomine, 333 defecta b, senex A,
335 ultimus folii 54«' 33"» in pag. deleto alio post adscriptus U, 337 quae Prov., 338 decre-
verit Um, descenderit MAT, descenderet VR, 340 ullan P", 341 premet MB, premit
bc.rel., implicat glossa supr. scr. U, 342 sequentur Ub, secuntur M, 344 numine U,
reliqui nomine, 345 Pompeyo V, 346—360 in P" adsunt tantum in fine versuum aliquot
syllabae, 346 transfoga, o corr. in u U, caesaries M, corr.: — reis.
330 Quae labant, uno ictu concidunt sive rum aptum, Interrogatione continuata, post
uno impulsu, qui etsi rem conflcit, tamen fontis subsistit orator et omittens negati-
non est difficilis; itaque qui impulerunt onem (non ita) aawdsrm; cum emphasi non
tantummodo nec praepararuntlabemprae- magis ab initio asseverationis ponit. Atque
mia auferunt facile decessoribus debita. ea respondet superiori interrogationi. Hein-
De verbo inpellere sic usurpato cf. Seneca sius 1. 1. p. 140 num magis - decreverit.
Herc. Oet. 1686 „cecidit inpulsus dolor",
ubi cf. Gron. et ad I. 149. Cum 381 cf.
341 I, e. ut propter mortem vestram aut
vestram vitam fata mutentur. Vacare est
^^* ■ * fere: effectu careant vestracausa(nonlegen-
838 Descenderit probat Bentl. pro descen- dum sor^i nec ^narti: Heins.) Paucis v. 343
deret. Ex duabus lectionibus descenderit et ^«* ^^^^^^^^. masculm., paucis proceribus
decreverit altera glossae similior est. Ora- «"^^^^ serviunt {servit sme causa Hems.).
tio perturbata; vulgo post fontes minor 344 jVimme imperio ac nutu ; nimis tenue
distinctio ponitur; ita „descendenT' pa- est nomine. Xumine Cortius.
PHARS. LiB. V. 326 — 367. 199
Nec melior mihi vestra fides, si bella nec hoste
Nec duce me geritis. Quisquis mea signa relinquet,
Nec Pompeianis tradet sua partibus arma, 350
Hic numquam volt esse meus. Sunt ista profecto
Curae castra deis, qui me committere tantis
Non nisi mutato voluerunt milite bellis.
En, quantum Fortuna humeris iam pondere fessis
Amolitur onus ! sperantis omnia dextras 355
Exarmare datur, quibus hic non sufflcit orbis.
lam certe mihi bella geram; discedite castris,
Tradite nostra viris ignavi signa Quirites.
At paucos, quibus haec rabies auctoribus arsit,
Non Caesar, sed poena tenet. Procumbite terrae, 360
Infidumque caput feriendaque tendite colla.
Et tu, quo solo stabunt iam robore castra,
Tiro rudis, specta poenas, et disce ferire,
Disce mori". Tremuit saeva sub voce minantis
Volgus iners, unumque caput tam magna iuventus, 365
Privatum factura, timet, velut ensibus ipsis
Imperet, invito moturus milite ferrum.
i
349 reliiiquens VRG, relinquens, U, relinque . . M, ^rjor corredio: — ent, alfera: — et,
reli.que.s Pn, relinquet Ai, castra U, 350 non VMR, nec UmAG, tradet URM, tradit
VAGM ex cjrr., 354 heu — onus (355) 1. Prisc. 498. 4 H., heu quantum 0, humerus R,
355 dextris a, sperantis M, 359 ad a, 360 sed poena. U, terra PnVUT, terre corr.
in — ra M, 361 tollite T, 360—391 in Pn desuni aliquot syUabae in mediis versibus,
omissa notabo si dubia continent, 364 rudi corr: — is A, 365 volgus Pn, iam R, 366 hos-
tibus C, 367 moturos P"» morturus C.
348 „Xeque hoste" Cortius ad HI. 389 et 354 En Bentleius.
H 2a3 Neque ante consonam ut dactylum gg^ y^^^^ •_ ^^^.^^^ ^^. ^^.^^ ^^^- -^
efhciat in pnma versus parte Lucanus, ^^.^^ poterant armis relictis.
ante vocalem libri non sibi constant. Hoc
loco nulla debet esse dubitatio. 363 Tironum auxilium invocat in vetera-
350 Tradef an tradit quaeritur. Alacrius f.°^ ^«^^«^' 1"°« retineant et feriant, par-
est tradit: quisquis me relinquens (ita tim spectatores erunt Cs;).da) partim acto-
vulgo) non tamen Pompeium sequitur, non '^^ ^f''' ferire) Ommno duodecim milites
(nunquam est fortior negatio) vult esse mterfecit App. II. 47.
meus. Sed cum ferri possit utrumque auc- 367 Pro invito probat Bentl. ex cod.
toritati cedendum. Cura tradet autem con- Pulmanni: et manco, at non agitur de vul-
venit relinquef, quod recepi; relinquens ex nerato, sed refractariomilite.Condicionalis
relinriues,idexrelinquetexstit\t; ita tollitur yig extenditur ad participium fut. act. =
mala emphasis in nec. Ante Oudend. (relin- yelut moveret. Potentialis significatio aut
qu^ns non) ersLt relinquit nec; Bmm. id revo- notio animi propensi in sonafurus Hor.
(j^vit, cum Oud. facit Cortius. - Heins. : velit sat. I. 4. 44, lafurus Li v. XXIV. 4. crupturus
^mprecantis". Tac. L 28 non aliter exphcanda. Quemad-
352 Qui me in tantum discrimen, quan- modum condicionaliter „fui laturus" =
tum nunc instat, dare noluerunt, nisi mu- tulissem, sic sine verbo subst. lafurus.
tato milit^ (vobis, infidis, amandatis). „Ista Landgraf ad Reisig. II. p. 741 amandat ad
castra = mea cf. VI. 242, IIL 126. alios grammaticos.
200 M. ANNAEI LUCANI
Ipse pavet, ne tela sibi dextraeque negentur
Ad scelus hoc Caesar; vicit patientia saevi
Spem ducis, et iugulos, non tantum praestitit ensis. 370
Nil magis adsuetas sceleri quam perdere mentis
Atque perire tenet; tam diri foederis ictu
Parta quies, poenaque redit placata iuventus.
Brundisium decimis iubet hinc adtingere castris,
Et cunctas revocare ratis, quas avius Hydrus, 375
Antiquosque Taras, secretaque littora Leucae,
Quas recipit Salapina palus et subdita Sipus
Montibus, Ausoniam qua torquens frugifer oram
Delmatico Boreae Calabroque obnoxius Austro
Apulus Hadriacas exit Garganus in undas. 380
Ipse petit trepidam tutus sine milite Romam,
lam doctam servire togae, populoque precanti
368 nec Pn, dextraque A (dexiraeque a), 370 ensis A, 371 nihil Po assuetas R,
372 tenet PnQA (corr. In: timet) GM, (supra scr. e i, e. tenent), timet mb, diri Oi etiani
Pn et c, diro ed. Gryph., iam U, 374 1. Servius ad Aen. XI. 445, Acro ad Hor. Carm.
11. 1. 34, hinc A m. 2 in marg., R supra scr. hanc, hanc reliqui , vulgo, adtingere A,
eliam P", 375 retinere PnVR, rates Pn, hidrus U, hidruns R, hydruns (h e corr.) G,
h5'drjus corr. in hydrus M, 376 antiquus Pn, antiquos M, supra scr. u man. rec, Tharas
U, Tares T, litora leucas Pn, 377 salamina Pn, salpina AM, salpira U, alpina (s supr.
scr.) ViRi, calpina G, . eibus P", sifus C, siphys (vel -yx) a, siphis (supra scr. us) M qui
in marg. habet: al. sipus (supr. scr. 1), silphus U, sippus V, 379 delmatico PnMR, dal-
matico VUmAG, 380 [garganus in u] Pn, versum 1. Servius Aen. XI. 247.
372 Egregie Bentleii coniecturam tenet non ad ipsam Placentiam, sed in itinere
confirmant nunc libri eius aetate ignoti. Brundisium suscepto facta esse. Habent
Nil magis continet rudia ingenia quam haec speciem poenae ex celerato itinere.
supplicium (perdere) videre aut scire sibi Vidit iam Petrarca, cf. Nolhac Petrarque
instare. Pax inter milites et Caesarem et rhumanisme, Paris 1892, p. 242.
parta invidiose foedus vocatur, et dirum
foedus, quoniam milites tanquam hostiae „_„ „ ,. • -r, j.
ceciderant. Male adhuc fere diro. Ictus est , ^^? Garganum obnoxmm Boreae et
icendi actio. Praeierat Valerius Maximus ^"^^^," "°° .P""^^ ^''l frugiferum vidit
^j r. ^ Guyetus, comcxens ptmfer a,ut fagifer.YoTi.
frugiferam oram. De elisione cf. Trampe,
374 Vulgo hayic, sed multo melius per p. 81, VIII. 644 „ubi ipsa", II. 255 „tibi uni".
hinc haec superioribus iungentur;necopus Haskins: „torquens oram giving a curve
obiecto, ubi de imperio ducis sermo, ut to the shore". Potius vexans oram fertiiem
ex Livio notum e. g. XLI. 3 med. „tribuni vicissitudine frigoris et caloris, dum expo-
militum tertiae legionis pabulum lignaque situs est utrique vento. Hor. Sat. 1. 5. 78:
proicere iubent", ubi Madv. sine causa „raontes quos torret Atabulus" ventus
milites, nisi forte scribendum etiam ubique meridionalis, vexans Apuliam. Sid. Apoll.
erit: receptui cani iussit; perpetuum est epist. I. 5: Calaber Attabulus — spiritu
canere', convenire iubent, XLVII. 43: „stare modo calores alternante, modo frigora,
primo, deinde redire in pugnam iubebat". vaporatum corpus infecit". Mons, qui tor-
Deinde iuventus non revocabat rates v. quentemi.e.vexantem ventumexcipit, ipse
375. Si Placentiae seditio facta significatur torquere a poeta dici potest. Ceterum omnia
(cf. ad 245 decimis castris, (quod firmatur nomina v. 375—380 sunt urbium Apuliae
Caes. III. 1: iXndecim dies) non recte nu- maritimarum, quae naves suas revocare
merus se habet; videtur igitur haecseditio 375 a mari iubentur.
PHARS. LIB. V. 368 — 395.
201
Scilicet indulgens summum dictator honorem
Contigit et laetos fecit se consule fastos.
Namque omnis voces, per quas iam tempore tanto 3S5
Mentimur dominos, haec primum repperit aetas,
Qua sibi ne ferri ius ullum Caesar abesset,
Ausonias voluit gladiis miscere securis.
Addidit et fasces aquilis, et nomen inane
Imperii rapiens signavit tempora digna 390
Maesta nota. Nam quo mehus Pharsalicus annus
Consule notus erit? Fingit sollemnia Campi,
Et non admissae diribet suffragia plebis,
Decantatque tribus, et vana versat in urna.
Nec caelum servare licet, tonat augure surdo 395
383 summo AV (supra scr. u), E, su onore Pn, honore AY (linea supra e posita
correctum) G. — ri bR (..summo-honori"' MStht; jnecion facit Oud. e Buh. = M nihil
aiinotans), 386 dominis Pn. cum rell., 387 quas, corr. iu: qua U, 388 hesperias Pn,
390 nomina P", imperio, corr. -rii M. 392 solemnia campis R, sollempniii VUM, Desinit
Pn cf. V. 631, campus 0, vulgo, 393 i. Prisc. II. 57. 3 H, dirimit 0, vulgo. amissae T,
394 1. Prlsc. 438. 24 H, tribu U, 395 nec - servare 1. Lactant. ad Theb. YIII. 191.
33] Habuit tanquam dictator comitia
con.sularia ; iam ante Massiliam captam
a M, Lepido dictator dictus (Caes. H. 21)
nunc populo precante illum honorem capes-
sit. Bentieius: „petenti-summo dignatur
honore Comitia", „summo dictator honori
tonsulit", Id. Accipio: ad summam digni-
tatem adscendit. Insolens quodammodo,
sed insolentius etiam Cortius: j,summo d.
honori". Locus luv. VIH. 27. 28 habet
iocularem exaggeiationem quae huc non
facit. Comitiis consularibus habitis abdi-
cavit, nec annum suum expectans consu-
latum capessivit et Brundisium profectus
est, Caesar Civ. III. 2, Appian. Civ. II. 58.
384 cf. Stat. Theb. IV, 1. 20: da gaudia
faatis, Claud. XVIII. 317: exhorruit annus
nomen (Cortius).
386 „Mentior dominum" est: fallacem
domini speciem prae me fero. Burmannus,
qui solus dominos pro dominis e nescio
quo Rottend. pr. recepit, confert Mart. III.
43: „raentiris iuvenem", cf. Apul. Metam,
XI, 8 „feminam mentiebantur", vide supra
I, 131 „dedidicit ducem", X. 134 ,.iuventus
execta virum", quibus locis personae nomen
pro facultate ponitur. Val. Fiaccus VIT.
211: „slcut erat, mutata deam mentitaquu
Circen". Persius I. 11: „sapimu8 patruos".
Mentiebantur domino.s, quod dum videban-
tur conferre potestateni, inania nomina
concedebant. — Ornamento erat Caesar
fastis, non contra iis illustrabatur; inde
uam explicatur. — Ad ordmem verborum
V. 3S7 cf. supra ad III. 679. (Heitland domi-
nis, quia dominos sit : „eos dominos m."
quod non credo).
392 Campi Heinsii emendatio nccessaria.
abs qua inepte dirimit (diribet) subiectum
haberet campus.
393 Dedi diribet cum TVebero, vocabuliuu
hac in re proprium, iibrariis ignotum. Sine
causa Klotzius et Dorvillius de quantitate
dubitant; cf, dirimo e dis-imo; diribeo =
dis-hibeo. Plebs nonadmissa. indiribitione,
aut non ad suffragia admissa ut Caesari-
ani aliquot pro plebe sententias ferrent.
Ordo centuriatorum hoc loco neglectus;
primum enim de caelo scrvatur (395), tum
sortitio fit (394), et latis suffragiisdiribitio
(393), quae a poeta transverso ordine
memorantur. Cf. Cic, Phil, II. 33. Ceterum
si vellem plene hunc' locum illustrare
i xcederem fines commentarii.
394 „Decuriatque tribus et inani" Bent-
leius. Nihil opus. Ad praerogativam sor-
liendam evocat (decantaf) principes tri-
buum, ut sortem quisque suam in urnani
c^nicerent. ipse urnam movet, unde sors
exsiliat. Sortitio fit etiam ante renunti-
ationem (Varro RR. III. 17. ]) sed ea non
magni momenti. Centuriam post instau-
rationem centuriatorum saec. tertio (a. c.)
et deinde fuisse subiunctara tribui constat.
et convenit cum hoc loco. Vana urna ut
omnia quae fiebant nunc.
395 Tonat sc. caelum. Non obuuntiatio
202 M. ANNAEI LUCANI
Et laetae iurantur aves, bubone sinistro.
Inde perit primum quondam veneranda potestas
luris inops; tantum careat ne nomine tempus,
Menstruus in fastos distinguit saecula consul.
Nec non Iliacae numen quod praesidet Albae, 400
Haud meritum Latio sollemnia sacra subacto,
Vidit flammifera confectas nocte Latinas.
Inde rapit cursus, et quae piger Apulus arva
Deseruit rastris et inerti tradidit herbae,
Ocior et caeli flammis et tigride feta 405
Transcurrit, curvique tenens Minoia tecta
Brundisii, clausas ventis brumalibus undas
Invenit et pavidas hiberno sidere classis.
Turpe duci visum, rapiendi tempora belli
In segnis exisse moras, portuque teneri, 4io
396 1. Prisc. 11. 331. 23 H et I. 566. 4, Servius Aen. IV. 462, Schol. Voss. I. 558,
398 tant. car. VUG, car. tant, rell., 399 infaustus A, infastus a, in fastus R, in fastis
G, distingunt T, 401. 400 hoc. ord. G, aut T (d s. s ), meritum est M, solemnia M (Zadd.
2 raanus) A, 402 vidit . . . flammifera M, 4 03 et qua — rastris (404) 1. Acro ad Hor. C.
III. 16. 26, capit G; rapit g c. rell. qua U, 404 inherti R, 405 1. Serv. Aen. X. 166,
e coeli T, tygride faeta U, otior A, 406 adscr. m. 2 extra lineas U, 407 brundisii
UMAR, 408 sydere U, 409 visum est VUma, 410 pontuque Mi, tenere Mi.
significatur, in qua de faustis(„et — aves") Albano vidit confectas ferias Latinas
tacebatur, sed caeli observatio, quae fiebat sacrificio nocturno". Schol. Voss. ad 402:
a praeside comitiorum adstante augure „hic ergo accipimus (Cortius pro tradito:
ante comitia. Omne tonitru centuriatis hoc e. accipiamus) haec sacra Caesarem
infaustum erat, sive dextrum sive sini- sollemniter celebrasse, cum adeptus est
strum. Locos auctorum vide ap. „Lange, dictaturam et consulatum". Minus recte
Rom. Alterth". I^ p. 558, sq. Legitima alia apud "Weberum scholia (Bernensia ad
formula est „servare de caelo", ut notum, h. 1. desunt) interpretantur ujia tanfum
sed cf. VI. 428 „sidera caeli servet", etsic: node, cum deberent per novem celebrari.
avem servare et simm. Non merebatur lupiter (401) quod Latium
subegerat.
397 Inde: ex neglectu sollemnium, vene-
randa maiestas iniperii minuitur. Pritnum, 404 „Deseruit rastris" i. q. inculta reli-
quamvis sequente quondam, iungendum quit. Casfris inepte Withofius, alii (Heinsio
cum veneranda. ,,Iurisinops''legispraesidio adscribit Cortius), et desuevit vir doctus
destituta. ap. Oudend. „Inerti herbae" malis herbis,
lolio.
399 Mensfruus cum contemtu, ut videtur,
i. q. in menses aliquot, non in annum 406 „Minoia" cf. 11. 610: „urbs (Brun-
creatus. Certe hinc effici non licet, aliquando disium) est Dictaeis olim possessa colonis".
contra consuetudinem in unum mensem
esse electos ordinarios consules. Cf. Momm- ^IO Traxisse Heins. coni. pro exisse, quod
sen Staatsrecht H. l^ p. 81. sqq. Suet. Grotius receperat; ;mesi6-se antiquioresedi-
Nero 15: „consulatum in senos pierumque ^iones. Burmannus: ,.rapi>nYUemporabelli
menses dedit". „Distinguit saecula" notat in segnes haesisse moras". Hoc peius vul-
tempora et refert (digerit) in fastos. Non gata. Exisse insolens sed qms non mtellegit
improbandum foret in fastis si meliores ^sse „taiidem abisse". ,.Exit dies" Seneca
alii praeter Gemblacensem haberent. <^ixit (cf. Oud.). Subiecti mutatio vix recte
statuitur cum portu teneri sit potius acci-
400 „Et tamen lupiter Latiaris in monte piendum de indefinita persona.
PHARS. LiB. V. 396—428. 203
Dum pateat tutum vel non felicibus aequor.
Expertis animos pelagi sic robore conplet:
„Fortius hiberni flatus caelumque fretumque,
Cum coepere, tenent, quam quos incumbere certos
Perfida nubiferi vetat inconstantia veris. 415
Nec maris anfractus lustrandaque littora nobis,
Sed recti fluctus soloque Aquilone secandi. ,
Hic utinam summi curvet carchesia mali
Incumbatque furens et Graia ad moenia perflet,
Ne Pompeiani Phaeacum e littore toto 420
Languida iactatis conprendant carbasa remis!
Rumpite, quae retinent felicis vincula proras.
lamdudum nubes et saevas perdimus undas".
Sidera prima poli Phoebo labente sub undas
Exierant, et luna suas iam fecerat umbras, 425
Cum pariter solvere rates, totosque rudentes
Laxavere sinus, et flexo navita cornu
Obliquat laevo pede carbasa, summaque pandens
411 totum g, 412 expertos U, 414 cepere M, tenet Mi, 415 fervidi M, perfide m,
416 amfractus V, 418 utinam summi curvet c. m. (sic) C ad 423, hac M, carthesia R,
419 furens VUMAG, ferens g, ad U 2 m., perfert A, perstet Sthto videtur in Mi scriptum,
420 nec Mi, versus in A adscr. in inf. pag. m. 2, 421 remo Ui, remi R, mali G, iactan-
tes ABGR iactatis a, c. rell, comprehendant R, 424 labante T, umbras Bi, 426 solvere
rafes M, totos [que] T, rudentis C, tortosque AC, totosque VUMG, 428 summaque —
auras (429) 1. Isidorus XIX. 3. 4, tendens Is.
411 „Vel non felicibus", quanto magis quae si pendeant, vento non impleta, cursus
sibi, Caesari. Tutum non pugnat cum 407, ita est tardus, ut remis adversarii possint
Caesar sic iudicabat. assequi studentes evadere. lactandis (Heins.
414 Coepere praeferendum, Mss. in hoc ^-^^ "^^^^ ^^^®'^* ^ iactafis.
nulla auctoritas, qui promiscue scribunt ^20 Tecto Trampe in thesibus. Conieci
cepi et coepi. Venti intelleguntur etesiae 'or^o. Ph. e l. toto i. q. undique ex Corcyra.
aut similes, qui cum semel flare inceperunt, 426 Tortos manifestum otpaXna librarii
continui sunt et semel cursu directo nau- non intellegentis totos cum sinus esse iun-
tarum magnam operam non requirunt. gendum. Eo pertinet quod C habet rw^iew^is
„Recti fluctus secandi" (417) i. q. recta non quasi accusativum.
oblique navi mota. Secare h.l. non de con- ^27 „Flexo cornu" nim. antennae, trabis
tranis fluctibus, quos prora dividat, sed ^nde velum suspensum est (stang). Cum
de fluctu omnino qul sulcatur. Mire aquilo ^x duobus cornubus unura pede attrahitur
hic admiscetur, quasi borea opus sit Brun- ^ersus gubernaculum , velum obliquatur ; id
disio m Epirum transmissuro; num festi- ^t ^d ventum obliquum melius excipien-
nationis an ignorantiae documentum sit, ^^^^ pe^es funes sunt, quibusab inferioro
dubiura, cf. mfra 427 et 705. -^^^^q velura utrmque tenetur, ex his laxato
419 Ferens Bentleius, languidum et nimis uno vel attracto sinus veli maior aut
mite h. 1. vocabulum. Optat saevas undas minor fit. Suppara sunt ut Oudend. inter-
(423) et ventura veheraentem, qui car- pretatur: topzeilen. VideturLucanuscredi-
chesia = summura malura cui annexa dissecursurafuissein orienteraotraeridiera
sunt suppara, ab audaci nauta expansa, (ZO.) et quo magis sub aquilone possent
curvet. Oudendorp. furens recte defendit. co cursum dirigere laevuni pedera esse
A supparis diversa carbasa, vela maiora, attractum. Cf. intpp. ad CaLullum 4. 21.
204 M. ANNAEI LUCANI
Suppara velorum perituras colligit auras.
Ut primum levior propellere lintea ventus 430
Incipit exiguumque tument, mox reddita malo
In mediam cecidere ratem, terraque relicta
Non valet ipsa sequi puppis, quae vexerat aura.
Aequora lenta iacent, alto torpore ligatae
Pigrius inmotis haesere paludibus undae. 435
Sic stat iners Scythicas adstringens Bosporus undas,
Cum glacie retinente fretum non inpulit Hister,
Inmensumgue gelu tegitur mare ; conprimit unda,
Deprendit quascunque rates, nec pervia velis
Aequora frangit eques, fluctuque latente sonantem 440
Orbita migrantis scindit Maeotida Bessi.
Saeva quies pelagi, maestoque ignava profundo
Stagna iacentis aquae; veluti deserta, rigente
429 supara U, sipara CA, sippara Rg, collegit A, 431 tument et r. U, 432 A habet
intra versus a m. 2, 433 1. Schol. Berol. ad 459 (ap. Weberum), 434 ligato AB, ligatae
aM, ligata YUGE, 435 inmotis R, 436 bosphoros V, bosforis T,bosforosUM, phosforus
A, adstringes T, astringens M, 437 glatie A, hister 0, 440 eques M, [que] Mi,sonatem
T, 441 cingit Maeotica Osbernus p. 77, scidit MAi, maraotida M, 442 1. Aldhelmus
p. 530 M, 241. 21 G, 443 tacentis UE, regente M, vigente m.
431 Reiecta in malum reciderunt in 4.38 Intensum exBarber. : m/enswm Hein-
mediam navem, Pendent vela et cursum sius. Advv. p. 134.
navis (remis adactae) non aequat ventus
sed tardior est. 439 De nec multa argutatur Cortius, ut
,^. ..^ ^ . . ,. . etiam ac commendet. Negatio pertinet
434-446 Versus mmis onerati : primum ^^ ^^^^^^ sententiam : „nec frangit aequora
43d, 436 torpor describitur, 436-441 egre- ^^^ ^^.^.^^ Maeotida paludem scin-
gia comparatio cum Ponto Euxmo et ^.^„ j^^^^g^^. ^ ^^^ cortio nec ad pervia
palude Maeotica glacie adstrictis, post ^^^^^^ referunt. Affirmativa sententia
quam quidquid addideris friget; tamen v. j,^^^. -^ ^^j.g aequora frangit eques",
442-446 haec repetuntur et ampliantur .^ ^^ ^^^^ ^^^ ^.^^^ .^^^ ^gli3
sic, ut nescias num in mari rursus Brun- ^ ,^,^ esse i. q. mare navigabile, per
dismo versetur poeta, donec contrarium ^^^^ .^ contrarium convertitur: nonfrangit
docet ultimus versus: „non sohs imagme ^^^ ^^ ^ ^ ^^^3 navigabiles. Et
vibrat", quae ad tectam tantummodo glacie ^.^ proxima : nomadis Bessi currus (orbita)
aquam pertinere possunt. Lst in his copia ^^^ ^^.^^.^ ^^^.^^ ^^^.^^^^ Maeoticam. Con-
Ovidio digna, quemmsuperioribuspotissi- ^.^^^^ Bosporus Cimmerius, palus Maeoti..,
mum V. 440 ob oculos habet, cf. Trist. m. (^,^^;^,-,^, ^^q^ ^^^^ ^t Pontus Euxinus, in
^*^' ^^- quem Hister influit.
434 Distinxit post iacent et ligatae pro
ligata scripsit Bentleius, idem iam Ouden- *^2 Scaeva Waddelius. Plane quod scaevus
dornius saevus hac aetate subinde est, nempe:
malum portendens, mali ominis. Schradorus
437 Perfecti temporis inpulit rationem laeva. Pelago iure praefert Cortius.
nullam video nisi metrum. Si de una
actione, de uno „impul&u" ageretur, post 443 Po.st aquae lenius dislinguens Ben-
quem, velut irritum conamen iam mare tleius: regente, ipse „sententiac]ara, inquit,
rigeret, secus statuerem; sed perpetuo s'agna cessant veluti deserta Xa^ura regen'e
nunc non movet (impellit) aquas marinas sive quae regit". Nemo videtur intellexisse
Danubius. Egregie cotiprimit (438) glacies cleserta esse substantivum; tam planus et
quas occupavit naves, non potuit melius. solitarius magnus campus congelati maris
PHARS. LiB. V. 429—461. 205
Aequora natura cessant, pontusque vetustus
Oblitus servare vices non commeat aestu, 445
Non horrore tremit, non solis imagine vibrat.
Casibus innumeris fixae patuere carinae:
Illinc infestae classes et inertia tonsis
Aequora moturae, gravis hinc languore profundi
Obsessis ventura fames. Nova vota timori 450
Sunt inventa novo: fluctus nimiasque precari
Ventorum vires, dum se torpentibus unda
Excutiat stagnis et sit mare. Nubila nusquam
Undarumque minae; caelo languente fretoque,
Naufragii spes omnis abit. Sed nocte fugata, 455
Laesum nube dies iubar extulit, imaque sensim
Concussit pelagi, movitque Ceraunia nautis.
Inde rapi coepere rates atque aequora classem
Curva sequi, quae iam vento fluctuque secundo
Lapsa Palaestinas uncis confixit harenas. 460
Prima duces iunctis vidit consistere castris
444 vetusta A, 445 commineat Ti, 446 orroro M, 448 illic MiABE, (illinc a marg.)
449 hic MiRG, 450 timore C, 451 precaci m, 452 currentibus G, torpentibus g (lam.)
c. rell., 456 diem VMGC, dies UA, 458 ratis Mi, cepere R, classem corr. in classis V,
dasse?^ M, 460 palestinas VU, conflnxit U, harenas U, 461 iunctis vidit, lioc ord. GR,
vidit lunctis vulgo.
ac desertum. Ita ablativus ab.s. „rigente minus probat Verg. Aen. VII. U8). Sed
natura" aptus, modo post descrta minor laesum {= obscuratum) defendit Burman-
di.stinctio ponatur. Commeat de increscente nus recte, allatis Statii Theb. VII. 45 :
per ae.stum etin littusescendenteundaint. „laeditur adversum Phoebi iubar" et Silv.
III. 1. 81 „laesique fides reditura sereni".
446 Mirum potui.sse errari in explicandis gt dies aptius subiectum ad concnssit et
verbis „solis imagine". Sententia: non ^q^h quam iiibar. Dies Cortius. „Movit
tremulae undae {horror) solis repercussa Ceraunia nautis" fecit, ut oculis mili-
imagine splendent. Non sane solis radiis tum apparerent et evanescerent, condidit.
tanquam speculo exceptis vibrant undae, Ceraunia transvehebantur, ad Palaesten,
sed vibrantesanobisporspiciuntur(vibrant Genusum Apsumque cursum dirigentes.
nobis). Sed talia poetis conceduntur. Navigantibus orae, quas legunt, recedunt,
.._ „ . , .. ^ f^ , 1 subsidunf, residunt, transeunt, fugiunt, cf.
447 Patuerunt = expositae sunt. Schol. t^ i i i ^ oi t^. ttt ic:^ Vi ■
^ ^ Drakenborch. ad Sil. It. III. 157. Ceraunui
et Palaesten ccmmemorat Caesar III. G.
448 Illinc venturae cf. 450, non illic. Classes ^^onec tamen simile exemplum verbi movere
Pompeianae melius remigio paratae signi- inventum erit, dubio non exemta lectio
ficantur. ^^^ {ynonstratque?)
449 Moturae cf. ad .%7. 461 „Iunctis vidit (hoc ord.) - considere",
Bentleius, non aptius quam consistere.
45G Diem Commentum, dum ad concussit Heinsii 1. 1. p. 141 „scripti plurimi" offe-
subaudit „totum (Usener: tectum) iuhsir". rentes consuiere suntinferiorisnotae.Secun-
Laetum diem Bentleius; scilicet milites dum Caesarcm enim III. 13. 5 itor factum
nubes optabant. Usitatum est: „aurora est copiarum inter Palaestcn et castra ad
affert diera" (VI. 333, X. 4.34) rarius Apsum posita, nec aliter lieri potuif aut
contra (attnlit Hosius liiad. Lat. 117; sibi rom fingere Lucanus.
206 M. ANlCAHr LUCANI
Tellus, quam volucer Genusus, quam mollior Apsus
Circueunt ripis. Apso gestare carinas
Causa palus, leni quam fallens egerit unda;
At Genusum nunc sole nives, nunc imbre solutae 465
Praecipitant. Neuter longo se gurgite lassat,
Sed minimum terrae, vicino littore, novit.
Hoc fortuna loco tantae duo nomina famae
Composuit, miserique fuit spes irrita mundi,
Posse duces parva campi statione diremtos 470
Admotum damnare nefas. Nam cernere voltus
Et voces audire datur, multosque per annos
Dilectus tibi, Magne, socer, post pignera tanta
Sanguinis, infaustam sobolem mortemque nepotis,
Te nisi Niliaca propius non vidit arena. 475
Caesaris adtonitam miscenda ad proelia mentem
Ferre moras scelerum partes iussere relictae.
Ductor erat cunctis audax Antonius armis,
lam tunc civili meditatus Leucada bello.
Illum saepe minis Caesar precibusque morantem 480
462 genesus U, hapsus UMT, absus A, 463 cyrcueunt U, circumeunt M, hapso UMT,
abso A, 464 quem Gj, 465 at — praecipitant (466) Lact. ad Theb. III, 672, aut (Genu-
sura) nunc Lact, genesum U, soluta A, 468 numina G, 470 diremptos VUMG, direp-
tos R, campis A, 471 totus vers. in ras. m. 3 M, vulti M, dampnare U, 473 magnaAi,
474 nepotum MRTCg, nepotis m, 478 doctor A, 479 leucadei T, 480 praecipibusque A.
464 Egerit i. q. exhaurit cf. III. 272. daverunt adiectivum praegresso nomini:
467 Ex neuter supplendum affirmativum "PO«t pignera tanta sanguinis, infaustam
uteroue sobolem (luliam) mortemque nepotis' i.e.
postquam pignora iuncta sunt, filia infausto
471 Milites colloquia utrinque habuisse omine sublata est, nepos mortuus. Ouden-
Caesar IIL 12, non vero se et Pompeium dorp. : „raptumque nepotum", quo non opus,
refert, cf. VI. 164 „usque ad Thessaliam", Ubi
summatim in re nota tempus notatur,
solum substantivum sine participio Lucano
sufficit, quasi quis diceret: „post Urbem"
474 Qui defendunt traditam lectionem
infausti distinguant necesse est: — „tanta,
sanguinis infaiisti sobolem, mortemque ne-
,. „ c,. , T j- ■ ■ ^- i.- • • ,. omisso : Conditam. — iVepo^wm defenditCor-
potis". Sicluliadicitur „intaust) sangumis", ,. r\ a a a rT -i^ -0 +
f, • ^ , T • ■ 4. tms, cum Ondend. ad Casaubonum m Suet.
lul. 26 provocans, qui nihil de duobus
nepotibus dicit, cf. I.\'. 1049,
Caesare oriundal Imo sanguinis est: con-
sanguinitatis, vid. 1. 111 „nam pignera iuncti
sanguinis — abstulit ad manes — lulia".
Weisium interpretantem: (post) sobolem 47^^ g^q^ Caesar III. 2o. 4 „quibus rebus
et mortem infausti nepotis, i. e, post (j^oj-a Antonii Brundisina) permotus Cae-
partum et mortem nepotis, refutavit Ha- g^r Brundisium ad suos severius scripsit,
skins; ipse „(post) sanguinis infausti sobo- nacti idoneum ventum ne occasionem na-
lem" interpretatur : postquam nata est vigandi dimitterent".
propago generis infausti (Ihe scion of a
hapless race), debebat potius : consanguini- 479 Meditatus quod proelio Actiaco aflfec-
tatis, coniugii infausti; tum „mortemque tavit, imperium dimidii orbis terrarum.
nepotis" epexegesin continent. Durum hoc. Versu superiore iunctis mavult Heins. 1. 1.
Verum puto infaustam; librarii accommo- p. 141. Cf. X. 3-51.
PHAHs. LiB. V. 462—499. 207
Evocat: „0 mundo tantorum causa laborum,
Quid superos et fata tenes? Sunt cetera cursu
Acta meo, summam rapti per prospera belli
Te poscit fortuna manum. Non rupta vadosis
Syrtibus incerto Libye nos dividit aestu? 485
Numquid inexperto tua credimus arma profundo,
Inque novos traheris casus? Ignave, venire
Te Caesar, non ire, iubet: prior ipse per hostis
Percussi medias alieni iuris harenas,
Tu mea castra times? Pereuntia tempora fati 490
Conqueror, in ventos inpendo vota fretumque.
Ne retine dubium cupientis ire per aequor ;
Si bene nota mihi est, ad Caesaris arma iuventus
Naufragio venisse volet. lam voce doloris
Utendum est: non ex aequo divisimus orbem. 495
Epirum Caesarque tenet totusque senatus,
Ausoniam tu solus habes". His terque quaterque
Vocibus excitum postquam cessare videbat,
Dum se deesse deis, ac non sibi numina, credit,
481 et vocato A, mundo U, mundi, rell. vulgo, laborum gVUM, malorum ABG,
482 facta A, 485 iybiae MR, vidit M, di s. s. m. 2, 487 nodos A, 488 hostis U, s. s.
tes, iuvet (ex: iuvat) A, 489 percussit B, viris A, 490 ti A, cur mea T, 491 in —
fretumque 1. Schol. Berol. VU. 617, 492 cupientis M, 493 mihi nota est Gi, 496 epi-
rumque tenet caesar T, tutus 0, 497 habis s. s. e M, habessierq; quaterq; A.
499 cum U.
481 Mundo Cortius. Artiflciosa et parum 495 Ex aequo 6iy.nci(ug. Non: aequis par-
poetica duplicis genetivi constructio „mun- tibus. Tu solus obtines Italiam, nos, duces
di laborum causa". Mire Caesarem Lucanus et universus senatus, solam Epirum, minus
facit futura divinantem. te pro portione habere par est. Adverbium
aeque non habet illam quam dixi signifi-
487 Caesar, quod mare iam transmisit cationem {diy.aicog), ut notum est. Haec
„veui" Antonio dicere potest; si, cum ipse indignatio (doloris 484) per iam mire supe-
m Italia esset, Antonium iussisset bellum rioribus annectitur (= denique?).
transferre in Epirum, ire, non venire, eum
iussLsset; ergo: sequi te iubet, non praeire. 499 M Sulpicius et secuti, ac restituit
Grotio et Burmanno aliter haec intellecta. Cortius. V. 500, sq. sponte et iussi oppo-
Sane in Titi ad Vespasianum redeuntis ver- nuntur; nullo iubente facit Caesar, quod
bis apud Suetonium Tit. 5 ..veni, pater, ne iussi quidem (milites Antonn) audent,
veni" venire paratum animum significat, expertus (sibi) temeraria cessisse prono
sed hoc cum iubet non recte convenit. - deo, prospera Fortuna.
Novos = ignoton. ■ Commentum Bernense ad h. v. „illud
tangit quod Pompeianis ad se (egregie
489 Pervasi mavult Heinsius. Sensus: Usener: Apsum) transeuntibus fracto se-
Secui viara in alieno solo. Sed arenas cum ponte lapsi perierunt". Haec sumta
percutere novum. De ancora intellegit esse e Livio, libro CXI Usenerus ostendit.
Schol. Voss. Significatur tamen motus per E Livio saepe Lucanus haurit, veluti IV.
medium littus hostile. Non sine causa 344, 11. 5S.3 et paulo ante Comm. ad 494
haerebat Heinsius. Per hosfes breviter i. q. („naufragio venisse volent"): „Livius de
p, h. via facta, fallens Pompeium. hoc: veniant si modo mei sunt". Quo
208 M. ANNAEI LUCANI
Sponte per incautas audet tentare tenebras, 500
Quod iussi timuere fretuni; temeraria prono
Expertus cessisse deo, fluctusque verendos
Classibus exigua sperat superare carina.
Solverat armorum fessis nox languida curas.
Parta quies miseris, in quorum pectora somno 505
Dat vires fortuna minor. lam castra silebant,
Tertia iam vigiles commoverat hora secundos ;
Caesar sollicito per vasta silentia gressu
Vix famulis audenda parat, cunctisque relictis,
Sola placet Fortuna comes. Tentoria postquam 5io
Egressus, vigilum somno cedentia membra
Transsiluit, questus tacite quod fallere posset,
Littora curva legit, primisque invenit in undis
Rupibus exesis haerentem fune carinam.
Rectorem dominumque ratis secura tenebat 5i5
Haud procul inde domus, non uUo robore fulta,
Sed sterili iunco cannaque intecta palustri,
Et latus inversa nudum munita phaselo.
Haec Caesar bis terque manu quassantia tectum
500 inavitas A, latebras MABG, (tenebras m, m, rec). 504 fessas 0, vulgo, 505 in —
niinor (506) 1. Lact, ad Stat. Theb. L 389, parva OTC, pectore u, sono R, 507 ora T,
512 transiliit U, quaestus M, quo M (d add. m. 2) AB, 513 primis quae A, 514 excessis
Ai, 515 dominumquae A, 516 nullo T, 517 stereli Mi, intexta 0 vulgo, 518 inverso
UAG, faselo V, 519 causantia A.
indicio apparet, unde Lucanus hauserit; tionis incipit a descriptione noctis in
Caesar ipse nihil de Antonio a se per universum. Per miseris non milites, sed
naviculam petito. Cf, Civ. IIL 23. De Livio omnino pauperes significantur velut Amy-
Lucani auctore scripsit G. Baier diss. Vra- clas v. 520. Factum significatur (obdormi-
tisL 1874. cf, Appianus II. 56 sq. verant), non iudiciuai effertur.
504 Vulgata „armorum fessas — curas",
merito suspecta Aem. Schaefero, diss.
Monast. a. 18S6, qui coniicit: ..fessos — cio-i^'.
Armorum cum fessis iungendum. Nostra . . ^ , .^ ^ , ,
mutatio paulo lenior est. ^^"^^' ^^^^^ "°^ .^."^^"^^ P°^^^' ^^f '^f »
lunco locus reqmrit. Burmannus frustra
505 „Parra quies miseris" Bentleius ,.per ad Verg. A. X. 784 provocat, nec opitulatur
epexegesin. Parva, quia mane ad curas vulgatae Silius XIII. 109 ,,intextus axibus
redeundum erat". Utinam certe „multo agger." Verum est infecta. luxta ponuntur
mane" scripsisset. Ita parva i. q. nimis tectum et parietes (latus). De textus et
parva, Et sic reliqui, qui parva defendunt, tectus confusis vid. Oudend., cuius iudicium
partim parenthesin statuentes. Parca non ^e Ov. Metam, VIII, 630 non sequor,
improbat Oudendorpius. Parta Sabellico
auctore omnes ante Burmannum, etiam 519 „Ut Caesar" Bentl,, idem Heinsius
Cortius a. 1726; post ad parva redierunt aut cum movit, Cortius cion surgit. Asyn-
Burm. Cortius^, Heise, Haskins. Heinsius: deton non est alienum a vigore narrationis.
„parta q, m,; sunt quorum in pectora //afc i. q. talia, tara mira, clausa per phaso-
somno". minus feliciter, Nova pars narra. lum. cuins alveus pro ianua erat.
517 „Intexta casa iunco" significat eam
cuius parietes ad rimas implendas aut
alio consilio ostendunt hic illic texturas
PHARS. LTB. V. 500 — 540. 209
Limina commovit. MoUi consurgit Amyclas, 520
Quem dabat alga toro. „Quisnam mea naufragus, inquit,
Tecta petit? aut quem nostrae Fortuna coegit
Auxilium sperare casae?" Sic fatus, ab alto
Aggere iam tepidae sublato fune favillae
Scintillam tenuem commotos pavit in ignis 525
Securus belli ; praedam civilibus armis
Scit non esse casas. 0 vitae tuta facultas
Pauperis, angustique lares ! 0 munera nondum
Intellecta deum ! quibus hoc contingere templis
Aut potuit muris, nullo trepidare tumultu 530
Caesarea pulsante manu? Tunc poste recluso
Dux ait: „Expecta votis maiora modestis
Spesque tuas laxa, iuvenis. Si iussa secutus
Me vehis Hesperiam, non ultra cuncta carinae
Debebis, manibusque inopem duxisse senectam. 535
Ne cessa praebere deo tua fata, volenti
Angustos opibus subitis inplere Penates".
Sic fatur, quamquam plebeio tectus amictu
Indocilis privata loqui. Tum pauper Amyclas:
„Multa quidem prohibent nocturno credere ponto. 540
520 molli-toro (521) 1. Probus IV. 23. 8 K, araictas A, 521 alta Prob., thoro U,
inquld A, 522 aud A, petiit T. 524 vel fuste s. s. U, 525 tenuent A, 526 tum — ait
(532) 1. Prisc. 548. 12 H, 527 o vitie - lares (528) 1. Acro ad Hor. C. H. 16. 13, 528 et
munera — deum (529) 1. Serv. ad Georg. H. 499, peuperies A, 529 tectis U, 531 cnin m,
tunc ABU, caesaream Ai. 532 exspecta Mi, 533 iuvenes A, 534 meveissperiam A,
speriam B, 535 manibusve UG — que gc. rell., 536 necosse A, tuo A. volento A,
faventa T, 537 augustos Gi. 538 fatus BGi, 539 liqui A,amiclasA, 540proibentMiA.
524 ,.Fune favillae" vulgo. Torre Ben- motos) cf. Verg. Aen. 1.176: ..silici scintil-
tleius./wsieHosius. EgregieBenti. intellexit lam fxa<rf«Y Achates — rapuitque in fomite
quid locus postularet; ah alto aggere, in- (h. 1. fune, lino vetusti funis) fiammam".
quit, favillae, raro enim focum verrebat Cf. Moreti 8, sqq. Val. Fl. II. 450. Ovid.
nec studebat munditiei. Favilla iam tepida Metam. VIIL G31— 633 („tepidum cinerem
erat, at torrissivestipes ambustuspaulum dimovit"), Fast. V. 505.
ignis servaverat; hunc anima et spiritu .530 „gut.<? potuit" mallet Bentl. sine causa.
suo commovit ac produxit ad flammam". Burmannus v. 528 quondam pro nondum.
Guyetus: sublafam. Pavif i. q. nutrivit sc. j.,^^^^ ^^^^^ Peerlkamp laris ad Hor.
anima sua aut flabello; in {poHt pascendi ^ jj jq ^q^ propter productionem dubium.
verbum) finale (donec in ignem exarsit),
non locale est. Schrevelius: „nutrivit mo- ^35 Dnxisse suspcctum Hcinsio; tolerasse
vendo donec flamma eluxit".Scholl.Bern.: Cortius, Atfi"-'*^' Schrader, ducesve, distin-
„commotos 1 dum commovit". Non recte. ^'uenspost manibusrjae Madv Advv. 11.130.
Commotos non iungi debeb:it cum ignes, ut ^^ posterius membrum debere per zcu-ma
Cortius quoque vidit. Aul legendum est P''^ ^«^«-"^^^ ''«^^''^ suppletur. Praebere =
comraittere
510 Lecti
(in ignes ommoto.s = in cineres asocom- nd^prolwrc et probruyu, cf. promfrf.
„tenues commotam" aut pavif perfectum
est verbi 'pavio i. q. concutere, protrudere 510 Lectio proibent monstrat transitum
U
210 M. ANNAEI LUCANI
Nam sol non rutilas deduxit in aequora nubes
Concordesque tulit radios : noton altera Phoebi,
Altera pars borean diducta luce vocabat.
Orbe quoque exhaustus medio languensque recessit,
Spectantisque oculos inflrmo lumine passus. 545
Lunaque non gracili surrexit lucida cornu,
Aut orbis medii puros exesa recessus,
Nec duxit recto tenuata cacumina cornu
Ventorumque notam rubuit, tunc lurida pallens
Ora tulit, voltu sub nubem tristis ituro. 550
Sed mihi nec motus nemorum, nec littoris ictus,
Nec placet iDcertus, qui provocat aequora, Delphin,
Aut siccum quod mergus amat, quodque ausa volare
Ardea sublimis pinnae confisa natanti,
Quodque caput spargens undis, velut occupet imbrem, 555
Instabili gressu metitur littora cornix.
541 rutulos duxit A, rutilans G, 542 Dothon VU, 543-545 bis habet A, vocabant
A marg. m. 2. deducta c, 544 exaustus Ai, 545 spectantisque VUM (corr. : -tesque) b
spectantis AG, 546, 547 A in marg., 546 nec grac. R, 547 exaesa VM, 549 tum— ituro
(550) 1. Prisc. 544. 16 H, notam AB (M Stht) nota rell. vulgo, 551 sed— delphin (552) 1.
Servii cod. Paris. ad Aen. X. 9S, 552 quod E, 553 quodque— ardea (554) 1. Isidorus
Xn. 7. 21 et Servius ad Georg. I. 364, quodque signum Serv. quodque — natanti (554)
Serv. ad Aen. VII. 412, volare est R, 554 pinnae AR, 555 imbres M e corr. occupat c,
556 instabili-cornix 1. Acro ad epod. 4. 7, stabili codd. plerique ap. Acronem.
540-552 e Nigidii libro de ventis sumta aia cacumina" 548. Arat. Dios. 56, sqq.
opinatur R. Fritzsche, Quaestt. Lucaneae, Puros puto: lucidos; intra cornua etiam
Gothae 1892, p. 27. Non pugnant cum Geor- lucidi quid pellucet, quod nunc obscurum
gicis et conveniunt cum Arateis, vulgo tum manet.
notis et lectis. Nam quod a Micyllo ad 548 ^,n r^e tt o t .oa io-.
Aratea, (Dios. 56) discedere dicuntur aLu- ^*^ Cf. Verg. Georg L 430, 431: „vento
caneis/non recte fit. laudandi erant Arati ^^"^P^'^ ^^''^^ ^""^^^ Phoebe". Aotom Hos.,
c- „ 'A' '-' ' ' ' < > • rubuit ruborem, qui est index s. nota ven-
V. 9^, SQ. ovo oTtoT ay.Tivcov at usv voTov, ^ . ^ ^ , ,
ai 6h jioofia o/t!l6jusvai ^ia^./Lwai, ru c)' au
Ttsol /iisaoa (pasivT], y.ts.
^orum. QuiGraece norunt non gravabuntur.
551 Sed resumitur v. 557. — „Sonitus
nemorum" Bentleius.
543 Xotabat Bentleius et Schraderus. T o-
cabat est: praesagiebat. Comm. provocabat,
552 rncurvHS Bentleius, inane epitheton;
Plinius XVIII. 87, quem Ipse aflert: „del-
545 „Spectantisgu6" primus Oudend., a P^^^^ tranquillo mari lascivientes flatum
quo cur recederetur non erat (exhaustus Pi-aesagiunt". Incertus i. q. vagans, turbi-
et passus). Spectantis accusativum puto: ^"^- " "Q^^^ provocat' Bentl.
■tis evasit, quod genetivum putabant. Ad 554 cf. Verg. Georg. L 861, sqq. „l'innae
recessit cf. Verg. Georg. I. 443: „medioque confisa madentr Guyet, sc. „ex natatu"
refugerit orbe". E.xhaustus i. q. excavatus, Recte; sed non necessario, ardea, avis pa-
obscurus, cf. exesus 547. lustris, non natat, sed nahoiti figurate
^-r, ^^ ^^ r. -r . -.- ■> dictum (do aequabili volatu, quo alis vix
547 Cf Verg. Georg. L 42. sqq. ,,luna ^^^.^ .^ ^^ propterea quodam-
revertentes cum primum colligit ignis, - ^^^^ superfluum. Prodigium est in eo,
sm ortu quarto - Pura neque obtunsis ^^^^^^ relinquit et evolat.
per caelum cormbus ibit', rell. Gracihs
i. q. non obtusus, cornibus acutis, cf. ,,tenu- 556 Instabilis Bentl.
PHARS. LIB. V. 541 — 572. 211
Sed si magnarum poscunt discrimina rerum,
Haud dubitem praebcre manus. Vel littora tangam
lussa, vel hoc potius pelagus flatusque negabunt".
Haec fatur, solvensque ratem, dat carbasa ventis; 560
Ad quorum motus non solum lapsa per altum
Aera dispersos traxere cadentia sulcos
Sidera, sed summis etiam quae fixa tenentur
Astra polis, sunt visa quati. Niger inficit horror
Terga maris, longo per multa volumina tractu 565
Aestuat unda minax flatusque incerta futuri;
Turbida testantur conceptos aequora ventos.
Tunc rector trepidae fatur ratis: ^Adspice, saevom
Quanta paret pelagus. Zephyros intendat, an austros
Incertum est. Puppim dubius ferit undique pontus. 57o
Nubibus et caelo notus est, si murmura ponti
Consulimus, cori verrent mare. Gurgite tanto
561 lapsa— polis (564) 1. Isidorus de nat. rer. XXV. 2, fatus G, at A, 562 dispositos
G, dispersos g c. rell., 564- poli M, s add. m. 2, 567 aequore Gi, 568 aspice VUM,
569 parat V zephyrosne m, an austros UVmG, an euros MA, 570 puppem V, fert MT
(ferit m), 572 chori VUAR. veniet UAGK, venient MbrT, ferient V.
559 Languidum est alterum membrum, austro) v. 571 et coris v. 572 (fere = ze-
cui non opitulatur Heinsius pioponens: phyris septentriones inter et occidentem
,,vel hoc vodti" aut hos portus. Tamen votis N. W.). Contia Euri ex adverso (oriente,
praestat vulgatae, quae me iudice intolera- Z. 0.) positi, iuxta Zephyrum (W) mentio
bilis est; poiius enim in hac disiunctiva esse non potuit. Nempe hoc versu agitur de
sententia,necessarioadverbium est(^uAAoj) lluctu, in cuius „directione" definienda non
non adiectivum (=potentius). Cum gravi- tantum discrimen esse potest; num ex
tato assertionis conveniret: vel tangam, occidente an ex orientefluctus veniant, non
vel occumbam; veluti: „vel hoc ( Jf txrtxdj?, potest esse dubium. Aliud est si fluctus
corpus meum) potius pelagus flatusque et nubes componantur. — Ventorum no-
vorabunt". mina tractat Gellius II. 22. 3, sqq. cf. Keller
et Haeussner in editione Horatii Lips. et
562 Cadentia genus astrorum signiflcat Pragae 18S5 (autpost) p.227.Quamvis venti
quae quandocunque merguntur, opposita «aepe perniutent nomma, non est cur invi-
nxa veluti ursa, arctophylax, al. quo- tis libris hanc conlusionem poetae obtru-
nim motus exiguus. Ut primum vela damus. Idem probat Hosius J Jahrb. 1893
dederunt,tam vehementer quassa est navis P; ^^^' , ^^ 'T.'ri\T.^ meditari, n.mari
ut per obliquum eius motum totum caelum ^' Haskins ad VIIL 568. Mmusprobandum
moveri videretur. In maius auctum est ^^^'^^^° ^^ ^"^^ "^^"^- ^^^' P' ^^^'
id quod in turbulenta navigatione unus 573 Verrent Bersmannus primus, ex con-
quLsqne vectorum aniraadvertit. Vulgo jectura; lectionera traditani cum A. Rut-
mterpretantur de prodigio Verg. Georg. gersio defendit Bentleiusdistinguens: „Nu-
T. m. Aen. IL 697, Sen. NQ. L 14, VIL 20. i^ibus et caelo notusest; si murmura ponti
Sed motusastrorummanifestosignificatur consulimus, cori (sc. sunt); veniet mare
effectus per navigationem. gurgite tanto, nec ratis Hesperias tanget,
nec naufragus oras". Postremus versus
569 An euros cum Hortensio Grotius, an (cjuryite tanfo ad superiora relato) male
austros Oudend.; Bentleius aus^ros (meri- adhaeret et insolens asyndetonanteuenie^
dionales i. q. notos) iuxta Zephyros (occi- et ipsum veniet mare. Heinsius 1. 1. p. 141 :
dentales) commendat comparatis noio (= „si niurniora ponli Cunsulimu.s, coris fervet
212 M. ANNAEI LUCANI
Nec ratis Hesperias tanget, nec naufragus oras.
Desperare viam et vetitos convertere cursus
Sola salus. Liceat vexata littora puppe 575
Prendere, ne longe nimium sit proxima tellus".
Fisus cuncta sibi cessura pericula Caesar,
„Sperne minas, inquit, pelagi, ventoque furenti
Trade sinum. Italiam si caelo auctore recusas,
Me pete. Sola tibi causa est haec iusta timoris, 580
Vectorem non nosse tuum, quem numina numquam
Destituunt, de quo male tunc Fortuna meretur,
Cum post vota venit. Medias perrumpe procellas,
Tutela secure mea, caeli iste fretique,
Non puppis nostrae labor est; hanc, Caesare pressam, 585
A fluctu defendet onus. Nec longa furori
Ventorum saevo dabitur mora, proderit undis
Ista ratis. Ne flecte manus, fuge proxima velis
Littora; tunc Calabro portu te crede potitum,
Cum iam non poterit puppi nostraeque saluti 590
Altera terra dari. Quid tanta strage paretur,
Ignoras? Quaerit pelagi caelique tumultu
Quid praestet Fortuna mihi". Non plura locuto
Avolsit laceros, percussa puppe, rudentis
Turbo rapax, fragilemque super volitantia malum 595
Vela tuUt; sonuit victis conpagibus alnus.
Inde ruunt toto concita pericula mundo.
573 hesperies T, 574 desp . viaiu 1. Piisc. 11. 282. 16 H, veritos N. apud Prisc, desp. — salus
(575) 1. Prisc. II. 301. 11 H, 576 nec ABc, 580 est haec, hoc ord. 0, ac M, hec m, hac a
(deleta //), 582 destitunt Mi, 585 pupes M],nfepuppls Gi /?a?icM, 587 proteritundasG,
588 is^ae M, flecte M, flete T, manutn A, nec b(2. m.), 590 proderitRj, 591 qui M(d.add.
m. 2), tante Ri, 593 quod Mi ABRGc, quid ag c. rell., 594 rudentisA, 595 omtssum in
ima pag. adscripsit A, 597 concita VUMABCg, congesta G.
mare", sed ita marmora alienum. Cortius 593 „QMorfpraestet" Heinsius, in quaiunc-
et alii praesens verrunt; futurum etiam tura coniunctivus (tanquam potentialis) vix
propter libros necessarium. stare potest; „quod praestat" Bentleius,
578 Ferenti Bentleius, quod miror. non recte; post verbum aliquod quaerendi
850 J[fesc.auotore.-„Causaestaciusta". sequitur vulgo interrogatio obliqua, non
Cortius cum M et correcto A. relativa sententia.
683 „Perrumpe capellas» i. e. hoedos, 595 „Gracilemque" ex cod. quodamregio
contemne sidus malevolum, Gronovms Rentl
teste Cortio in 2«, Vir Docius in la ed.
587 „ Ventorum credo" Bentleius temere.— 597 „Congesta" Weise, interpretamentum
„Proderit uiidis i. r.] quasi procellis maria in codd. 60 Cortii recentibus. Ad quantita-
Idborent et subventura sit mari ratis, dum tem cf. Val. Fl. V. 576 „concita furoribus
Caesari parcitur". Comui. arraa". Heinsius malebat tonitrna.
PHARS. LiB. V. 573 — 614. 218
Primus ab Oceano caput exeris Atlanteo,
Core, movens aestus ; iam te tollente furebat
Pontus et in scopulos tortas erexerat undas. 600
Occurrit gelidus boreas, pelagusque retundit,
Et dubium pendet, vento cui concidat, aequor.
Sed Scythici vicit rabies aquilonis, et undas
Torsit, et abstrusas penitus vada fecit harenas.
Nec perfert pontum boreas ad saxa, suumque 605
In fluctus cori frangit mare, motaque poscunt
Aequora subductis etiam concurrere ventis.
Non euri cessasse minas, non imbribus atrum
Aeolii iacuisse notum sub carcere saxi
Crediderim : cunctos solita de parte ruentis 6io
Defendisse suas violento turbine terras,
Sic pelagus mansisse loco. Nam parva procellae
Aequora rapta ferunt: Aegeas transit in undas
TjTrhenum, sonat lonio vagus Hadria ponto.
599 chore VUMAR, 600 totas 0 vulgo, 601 refundit U, revulsit g, retundit u c. rell,
602 concidat 0, 605 prefert T, 606 ciiori VUAMR, possunt 0, vulgo, 609 aeoli Mi,
la (lat?) in raarg. ad iacuisse A. 610 rueniis M (corr: — tes). 612 non parva A, nec G,
procellis 0 vulgo, 613 in U post adscriptus inter versus, ra. 1 ut videtur, 614 adria
MA, thyrrenum A.
600 „Tortas" Guyetus. Vulgo totas, i. q. tleius, poscunt dehetur Schradero.
omnes; de undis quae in scopulos escen- 6^7 „Subductis ventis" moti semel fluctus
dunt, tortas magis evidens (.graphicura"). ^^^ quiescunt, sed sibi arrogant certamen
Tortas placebat etiara Heinsio, Oudendor- (^poscunt). Quid possent venti nec perfice-
pio, Marklando. Iras ex deterioribus Cortius. ^^^^ ^^^^^ referebat.
601 „Validus Boreas" ludit Bentleius.
Idem pareat aequor defendit. quod priraus ^^^ „Credideris" Schrad. Cur ooXotxocpavh;
Aldus; Grotius concidat (i. e. succumbat) obtrudamuspoetaenon video. Coniecturam
ex omnibus libris restituit. Pareat rursus «uam Lucanus in sqq. profert. Idem scite:
Burm.. Weise. Aptius est pareat (Ben- „solita sed parte". Denique „violento a
tleius: „neutri vento concidit, id dubium turbine" conicit; sed eodem redit: quisque
erat, ab utro tolleretur") sed palaeographica ventus suo turbine a turbine alterius suam
probabilitas desideratur, non enim satis- terram defendit.
facit Bentleianum : „pareat, gloss. coyicedaf, 612 Xam, nec Cortius, Burra. ProceUae
inde factura concidat". Pareat enimfacilius Bentl. Xayn exceptionem afTerens et pela-
intellectu est quam illud concida^ Undas gus (mare magnura) opponens parvis aequo-
lanquam athletas cogitavit luctantes. ribus non intellexerunt aliquot librarii,
Heins. 1. 1. p. 142 concidat defendit. inde nec et 7ion. „Ferunt" qui procellis scri-
603 „Et ima" pro „et undas" Bentl. ^"nt, de faraa coguntur interpretari, quasi
cT^A r> * *• ,.» o *• A *■ x» ^^ historica fide agatur, quod in re om-
n . "^^tejecit" Cortius pro „vada lecit" ^^^^ ^^^^ superante ineptum; „procellae
collato V. 643. Eleganter, sed vulgata m fgrunt" i. q. auferunt cf. Verg. A. I. 59.-
Lucano ferenda (et e.ssot m Ovidioquoque): y 611-613 olim ase eiectos defendit Stein-
aquilo fecit penitus abstrusas arenas vada j^^,^ ^^ Schedis, p. 6. - V. 613 nihil mutan-
1. q. fluctus ita reraovit, erexit ut fundu-s ^ quamvis longe absit Tyrrhonum ab
maris exigua tegeretur aqua. Nec Bentlei- ^egeo (intersunt lonium et Hadriaticum
anum una (603) probandura. ^^ ^^^^^^ ^^^^^^^^ ^^ jl 665. Aegeum vide-
606 „Motaque perstant" pro possunt Ben- tur extendi.sse ad Siciliam.
214 M. ANNAEI LUCANI
Quot quotiens frustra pulsatos aequore montes 6i5
Obruit illa dies! quam celsa cacumina pessum
Tellus victa dedit! Non ullo littore surgunt
Tam validi fluctus, alioque ex orbe voluti
A magno venere mari, mundumque coercens
Monstriferos agit unda sinus. Sic rector Olympi 62o
Cuspide fraterna lassatum in saecula fulmen
Adiuvit, regnoque accessit terra secundo,
Cum mare convolvit gentes, cum littora Tethys
Noluit ulla pati, caelo contenta teneri.
Nunc quoque tanta maris moles crevisset in astra, 625
Ni superum rector pressisset nubibus undas.
Non caeli nox illa fuit: latet obsitus aether
Infernae pallore domus, nimbisque gravatus
Deprimitur, fluctusque in nubibus accipit imbrem.
Lux etiam metuenda perit, nec fulgura currunt 630
Clara, sed obscurum nimbosus dissilit aether.
Tunc superum convexa tremunt, atque arduus axis
Intonuit, motaque poli conpage laborat.
Extimuit natura chaos: rupisse videntur
Concordes elementa moras, rursusque redire 635
Nox manes mixtura deis. Spes una salutis,
Quod tanta mundi nondum periere ruina.
Quantum Leucadio placidus de vertice pontus
615ahquotiensO, vulgo, quotiesMiA, 616ille VUR,illaMAG, 617illoM, 620 si rector Ai,
mortiferos G, 622 adcessit Ri, 623 cum — undas (626) 1. Isid. denat. rer, XL.3, thetisV,
tethisURT, 625 tunc 0 vulgo, 627aer 0 vulgo, 628 squalore V, pallore U c. rell., 629 depre-
mitur A, 630 fulgora Mi, luxent T, 631 aer VU, 631-660 adsunt in Pn. cf. V. 390, 631 set
Pn, silit Pn deflet T, aer 0, 632 tum M, reliqui tunc, tremunt 0,etiam Pn(non: fremunt),
633 laborat Pn,laborant 0, insonuit PnGA, intonuit VUMg, 635 prorsusque G (rursus g),
B37—14'\ scripti olim in /"o 50 quod inieriit, desunt in M ; folium supplevit manus recentissima,
cuius varietatem non adscripsi, 638 quantum 0, etiam Pn et c, leucadeo Pn, leuchadio U.
615 A me impetrare non potui, ut ah posita. Sed dissilit verum est, putabant
illud ethicum, doloris et misericordiae ple- enim ruptis nubibus fulmen existere, sed
num (cf. VI. 328, 724) retinerem, cum Ben- non aer, sed aether finditur, quare hoc ex
tleius g?*o^ proposuisset, ante gMO^tews omis- coniectura posui, ut supra v. 627, quoniam
sum; „librarii, inquit, ah de suo dederunt, utrumque perpetuo confunditur. Rimosus
inepte profecto quasi ob scopulorum aliquot frustra Bentl.
ruinam noster ingemeret". Minus assentior
ei de suhruit pro o&n( ?Ysubstituendo; com- 633 Idborat recepi e Pn. Axis vix medium
mendat illud verbis „pessum dedit". Sane locum tenet compage caeli mota. Seneca
hoc de aliis scopulis est accipiendum. Agam. 485, sqq. multa habet huic loco
similia, cf. etiam Verg. A. I. 105, III. 564.
631 Nimbosussilit in Pn exstitit e: nim-
bosussusilit, syllaba sus per errorem semel 638 Quantus Cortius et Haskins. At sen-
PHARS. LIB. V. 615 — 059. '215
Despicitur, tantum nautae videre trementes
Fluctibus e summis praeceps mare, cumque tumentes 64o
Rursus hiant undae, vix eminet aequore malus:
Nubila tanguntur velis, et terra carina.
Nam pelagus, qua parte sedet, non celat harenas,
Exhaustum in cumulos, omnisque in fluctibus unda est.
Artis opem vicere metus nescitque magister, 645
Quam frangat, cui cedat aquae. Discordia ponti
Succurrit miseris, fluctusque evertere puppim
Non valet in fluctum, victum latus unda repellens
Erigit, atque omni surgit ratis ardua vento.
Non humilem Sasona vadis, non littora curvae 65o
Thessaliae saxosa pavent, oraeque malignae
Ambraciae portus: scopulosa Ceraunia nautae
Summa timent. Credit iam digna pericula Caesar
Fatis esse suis. „Tantusne evertere, dixit,
Me superis labor est, parva quem puppe sedentem 655
Tam magno petiere mari? Si gloria leti
Est pelago donata mei, bellisque negamur,
Intrepidus, quamcunque datis mihi numina, mortem
Accipiam. Licet ingentis abruperit actus
639 tenentes T, sine diibio ex timentes natum cf. supra 372, 640 e summis G, a summis
reliqui, assummis T, 642 franguntur T, 643 harenas 0 ut vulgo, 644 cumulos 0 etiam Pn,
omnis(que) U, undae est R, 645 vincere R, 647 fluctuque Pn, puppem VU (corr,: im) A,
648 fluctum VUR, fluctus PnAG, 649 eregit A, rates A, 650 sassona GCBA (in hoc
s altera add. m. 2). 651 horaeque V, malignae Pn, malignos reliqui, 652 ambrachiae
VURg (ciae AP"), 654 suis q; tantusne Pn, quantusne AGRT, tantusne bPnVU,
656 loeti VU ut semper, 659 ingentis AV, ambrumperet Pn.
tentia non est: „quantu3 prospectus est de raaris poetae Romani ullra verum exag-
Leucadio promontorio" sed: quantum spa- gerant.
tiumestaverticeLeucadiousqueadmaris ^^^ „Malignos portus" contrarium in
superhciem, cum placidum est. Convenit ^^ ^^^^^^ ^. ^q^^^^ ^^^
apte quod sequitur: fluctibus e summis ^^ ^^^ maUgnae in palimpsesto recte
praeceps. Quantum est accusativus moduli, ^^ u^uJt ^.f TrnT kr-
_ , -. __, , se naDei/, ci. viii. odo.
m quantum. cf. Schoha Web.
651 Palmerius voluit „(curva) Thesprotum
644 Unda pro aqua: omnis aqua sublata gaxosa", Cortius „Cassiopae", sane crassus
est et exhausta ad fluctus augendos. g^ror est, et crassior quara quo Phocis
cum Phocaea confunditur, Philippi et Phar-
salus eiusdera regionis creduntur. Fortasse
recte Palm., Thesprotia pertinet ad Epirum.
648 Fluctum probat Bentl. Inflicfae coni.
Heins. p. 1-12, speciose, non vere. Flucfus
tantummodo potest incliuare navem, nam
antequara totam subvertat, altrinsecus 653 „sola timent" Guyet., quia surama
fluctus alius suflulcit. Sunt haec (cf. 044) Ceraunia (cacumina C.) timerenonpossint,
figmenta Ovidianis similia, cuiushabemus sed id ipsum convenitcumraagniloquentia
illud: „aequorque refundit in aequor". Met. poetae et cura oppositione locorum vado-
XL 488. Oompara etiam Propertium IIL 7. sorum in praegressis, ut vidit Burmannus.
47 sqq. et Silium XVII. 244 alios. Horrores Sed omissum cf. ad 175,
216 M. AXXAEI LUCANI
Festinata dies fatis, sat magna peregi. 660
Arctoas don:ui gentes, inimlca subegi
Arma metu, vidit Magnum mihi Roma secundum.
lus a plebe tuli, fasces per bella negatos,
Nulla meis aberit titulis Romana potestas,
Xec sciet hoc quisquam, nisi tu, quae sola meorum 665
Conscia votorum es, me, quamvis plenus honorum
Et dictator eam Stygias et consul ad umbras,
Privatum, Fortuna, mori. Mihi funere nuUo
Est opus, 0 superi, lacerum retinete cadaver
Fluctibus in mediis, desint mihi busta rogusque, 67o
Dum metuar semper, terraque expecter ab omni".
Haec fatum decimus, dictu mirabile, fluctus
Invalida cum puppe levat, nec rursus ab alto
Aggere deiecit pelago, sed pertuht unda
Scruposisque angusta vacant ubi littora saxis, 675
Inposuit terrae. Pariter tot regna, tot urbes
Fortunamque suam tacta tellure recepit.
Sed non tam remeans Caesar iam luce propinqua,
Quam tacita sua castra fuga comitesque fefellit.
660 ac magna Pn, peregit A m. 2 in marg. Desinit P" cf. YI. 21 Pn, 661 archoas V,
663 iussa plebe 0 vulgo, iussa a Sch. Voss.. 665 nesciet YUATS, huncc, 666 fatorum g,
667 undas G, umbras g c. relL, 671 1. Prisc. 391. 7. 272. 18, 276. 10, expecter Prisc. V,
674 pelagi 0 vulgo, 675 vagant A, 677 iacta A, tecta Ti.
660 „Dies fati, sat" proponit Oudend, slne Oud. nec sciet i. q. omnes honores adeptus
causa, festinata = maturata, accelerata (ut sum, nec quisquam sciet me amplius opta-
Schol. ad "VII. 665) a fatis. Ac in P exstitit visse, me mihi ipsi videri privatum. „Hic
omissa una s ex coniectura, nam C et T privahun est nondum Kegem. Itainll(564)
in capitali scriptione non facile confundun non privata cupit Romana quisquis in urbe
tur, secus est in unciali, si C cum supe- Pompeium transire parat" grotics.
riore littera iungitur per lineam (c = f).
i 670 Iusta Heins. Pericope illa „mihi funere
663 Schol.^in V: ..negatos m per bella (668) - ab omni (671)" non cohaeret cum
a plebe iussa.i. quae iusserit mi (1. ius- superioribus privatum mori. quatenus in
serat om. mi)". Durum, sed legisse eum illis de condicione privata ignorata, in se-
iussa a apparet. lussa a est ambiguum quentibus de morte ignorata agitur. Cete-
„ego mandata tuli" aut „accepi quae impe- rum dictatura se abdicaverat Caesar, consul
raveram"? iussa plebe i. q. ,,cum plebs creatus, Caes. III. 2. .,Terraab omni": quam-
meum imperium accepisset" non convenit diu non constabatmortuum poteratexomni
cum specie comitiorum quam ostenderat terra expectari.
Caesar. Sed ius petendi consulatum senatus
negaverat, plebs (populus post principum g-^ Pe/a^o Waddelius, quodrecepi; neces-
fugam) honorem impertiverat. Itaque lus ggj-ium; fluctus deiecit eumsane abaggere
a scripsL maris, sed non in mare (pelago), sed in
6&5 Nesciat Grot., nec sciet Oud., ne sciat terram. Agger aquarum ut mons.tumulus
Heir.s. ad Ov. Fast. m. 489, Bentl. Recte cf. Aen. I. 1<j6.
PHARS. LiB. V. 660—696. 217
Circumfusa duci flevit, gemituque sonoro 680
Et non ingratis incessit turba querellis :
„Quo te, dure, tulit virtus temeraria, Caesar?
Aut quae nos vilis animas ia fata relinquens,
Invisis spargenda dabas tua membra procellis?
Cum tot in tiac anima populorum vita salusque 685
Pendeat et totus caput hoc sibi fecerit orbis,
Saevitia est voluisse mori. Nullusne tuorum
Emeruit comitum, fatis non posse superstes
Esse tuis? Cum te raperet mare, corpora segnis
Nostra sopor tenuit. Pudet, heu ! tibi causa petendae 69o
Haec fuit Hesperiae? visum est, committere quemquam
Tam saevo, crudele, mari. Sors ultima rerum
In dubios casus et prona pericula morti
Praecipitare solet, mundi iam summa tenentem
Permisisse mari tantum ! quid numina lassas ? 695
Sufficit ad belli summam favor iste laborque
680 cyrcumfusa U, gemituque Ug, reliqui: gemitusque, ut vulgo, suorum 0 vulgo,
681 ingessit VRG, ingratas g, querelas g, quaerelis R, 682 quod te A, quo te margo
A c. rell., 683 relinquaes T, 684 invitis 0 vulgo, 686 tantus 0 vulgo, tibi g,
687 saev. — mori Serv. Aen. IV. 311, saevicia U, sevicinaT, 688 etmeruitR, 691 iussum
est g, quod mittere UAC (p. 184. 11), committere a c. rell., cuiquam C (p. 184. 9),
692 quam saevo g. 693 mortis AVUb, morti RG, 695 quod g, numina b, fata fatigas
Ui, permississe A, 696, 697 1. Prisc. 523. 21 H, ad fatum belli Prisc. ACG, summam
belli VU, labor iste favorque V.
680 Bentleius: „circumfu3a duci fletu 685 „Ab hac anima" Oudend. refutatus
gemituque suorum ' et non ingratis in- a Burm.
cessit t. q." Burmannus: ^&eyit gemifumque
sonorum I et non ingratas ingessit turba 686 Totus debetur Bentleio, qui „non
querelas", Peerlkamp ad Aen. I. p. 58 b. „ge- placet, inquit, illud tantus, quasi hic de
mituque furorem». Sonoro nondum inspecto mensura orbis ageretur». Totus orbishunc
Burmanno conieceram, quo recepto in ^^^^ principern fecit.
reliquis Vossiani U optimi lectio nulla ^r^ r^ • i • tt j
T' . .. -r ■, ■ ;. 692 Desperacio gl. m V ad sors u. r.
eget mutatione. Ingessit ex incessit corrup-
tum cui Gemblacensis correctiis accom- ^95 ^^^j, ^^^^^^ ^^^„ ^.^^j ^.j
modavit xngratas querelas, sed is solus. ^^^^^^ ^^.^„ ai.tinguunt Heins. et Schra-
Suorum m quavis lectione, etiam Ben- ^^^ ^^^ ^^^^^-^ -^^ summatenentem |
tleiana incommodum. cf VII. <06 «prohibe ". . ' , ,,, ,..
„ ^ ,, T„ ■ : "^ . . permisisse mari quantum!', ulfima accu-
lamenta sonare". Gell. IV. 20: ,,c arenimis .• +4. ^ j. • •^
.,„ ^ . T^- , . sativum statuens, pendentem a »raeap?<are
et sonore oscitavit". Tac. A. I. 65: ,.laeto •■ •. •,• ■ *. ^
^ , . „ ^ 1. q. sors proncit res vihssimas, quantum
cantu aut truci sonare . Sonorus omnmo ? ■ ■ • * ,„
, ,. est promisisse summa, quao lam teneasl"
de rebus perquam diversis veluti tempe- t-. c ,*• » j.^^
, , ' ^ ... ," i-ciiivc Burmannus. „Sors ultimarerum sunt mfi-
state, aere, axe currus. aliis apud Vergihum ^^ • • v, • a e
„* r.iL„.^j„! T, .•/ „„t _.._<•_ ..i.-L _"„ Diae condicionis hommes; ad rerum cf.
Horatianum „quid agis dulciss
Praecipitare intransitivum est.
et Claudianum. Incessit est perfectum con- tt i- vi • ^ i ■ • -^»
^ Horatianum „quid agis dulcissimererum? '
tractum. "
684 Invisis, quod dedi, est in deterioribus,
invitis male defensum ab Oudend.; si scis- 606 „Labor iste favorque" Oudend,, „ad
sent invitas esse procellas ad tollenduni fatum belli" id., „ad b. f." Bentl. Sententia:
Caesarera, non fuisset obiurgandi causa, „num ex tua opinione fortuna per totum
nec Caesar periculum incurrisset. bellum (ad belli sumraam) satls egit, si te
218 M. AN.N^AEI LUCANI
Fortunae, quod te nostris impegit arenis?
Hine usus placuere deum, non rector ut orbis,
Nec dominus rerum, sed felix naufragus esses?"
Talia iactantes discussa nocte serenus 700
Oppressit cum sole dies, fessumque tumentis
Conposuit pelagus, ventis patientibus, undas.
Nec non Hesperii lassatum fluctibus aequor
Ut videre duces, purumque insurgere caelo
Fracturum pelagus borean, solvere carinas, 705
Quas ventus doctaeque pari moderamine dextrae
Permixtas habuere diu ; latumque per aequor,
Ut terrestre, coit consertis puppibus agmen.
Sed nox saeva modum venti velique tenorem
Eripuit nautis, excussitque ordine puppis. 7io
Strymona sic gelidum bruma pellente relincunt
Poturae te, Nile, grues primoque volatu
Effingunt varias casu monstrante figuras;
Mox ubi percussit densas notus altior alas,
697 quae V, quo AB, 698 hinc G, 699 essem Vj, 702 patentibus T, 703 hesperiis
ABiR. flatibus T, 705 boreanUAR,boream VG. 708 consorti* A.terrestraeR, 7IOpuppis
V, [que] T, 711 strymona — grues (712) 1. Prisc. 475. 16 H, et 558. 26 H, stirmona T,
712 crues Ai, 714 tensas VMA, densas bRU.
naufragumservavit?"„Numfavorfortunae non in permixtas haesisse, i. q. ordinatas,
exhaustus est antequam eo ad victoriam compositas.
utare". Heins. p. 142 ad .summa 6e?Zi confert
similia e Silio et Statio. '03 Bentl.: „consertis pass/ftus agmen".
sed tum requiritur: Jaiaeqne per aequor"
702 Ponpntihns et parentibus Heinsius 1.1. nempe naves, „ut terrestre coitcons. pass.
p. 142, qui si reliqua minus poetica essent, agmen". In vulgata, quam tenui, agmen
nonoffensusesset; iniuria^a'/^n«6Msnimis est navium: coit (perf.) agmen (navium)
mite videbatur iuxta grandia illa verba consertis puppibus, ut terrestre (agmen).
^®^^^^^' 709 Caeca Schrad. collato v. 718, sed non
704„PMroqueinsurgerecaelo |s«ra<ar?/»n". attendens ad 720, unde apparet boream
Bentl. cf. ..albus notus"; 1.222 „fracti flasse usque ad ortum solis. AdsaecMs i.q.
fluminis undae" et alia non sunt similia, infestus cf. supra 442, UI. 127. In proximis
in quibus frangere est secare, dividere, quod „clavique modum velique tenorem" Withof.
est diversum a verbo s^ernere; frangere est ^Io^us venti ratio observandi venti. Simili
i. q. frangere impetum s. vires pelagi. Hbertate IX. 846 „nec quae mensura
Praeferrem steryiere, sed optio non datur. viarum l quisve modus norant".
De borea non adverso cf. supra 417. .^^ ^^^^^^^^ ^^^^„ (fj-equentes, quasicon-
706Z>McfaeGronov.Obss.L lO.Moderamen sertas, stipatas volucres) dedi pro tensas
non est remigantium sed gubernatoris. ^^od plane inutile, nec verum, nam grues
non tenent extentas alas sed perpetuo
707 „Egere diu" Heinsius. Cf. VI. 494 movent et remigant. Aliter de Statio Silv.
„oljstrictos habuere deos". H. Woronowicz IV. 3. 38: „non tensae volucrum per astra
„ub. den Gebraucli von habere c. part. perf. pennae" iudicandum. De confuhione hac cf.
pass." Petersburg. 1881, Jahresbericht ad I. 531. Densas habent editiones ante
XXXIL 349. Mirum Heinsium in hoc et Aldum.
PHARS. LiB. V. 697—732. 219
Confusos teraere inmixtae glomerantur in orbis, 7i5
Et turbata perit dispersis littera pinnis.
Cum primum redeunte die violentior aer
Puppibus incubuit, Phoebeo concitus ortu,
Praetereunt frustra temptati littora Lissi
Nymphaeumque tenent. Nudas aquilonibus undas 720
Succedens boreae iam portum fecerat auster.
Undique conlatis in robur Caesaris armis
Summa videns duri Magnus discrimina Martis
lam castris instare suis, seponere tutum
Coniugii decrevit onus, Lesboque remota 725
Te procul a saevi strepitu, Cornelia, belli
Occulere. Heu quantum mentes dominatur in aequas
lusta Venus! Dubium trepidumque ad proelia, Magne,
Te quoque fecit amor; quod nolles stare sub ictu
Fortunae, quo mundus erat Romanaque fata, 730
Coniunx sola fuit. Mentem iam verba paratam
Destituunt, blandaeque iuvat ventura trahentem
716 1. Isidorus XII. 7. 14, Servius Aen. I. 398, littera U, pinnis A, 719 temptati
littora U, teratati M, 720 nympeum m, 722 conlatis U, 723 saevi magnus VU, diri u,
724 deponere a, 725 remota VMRTA, remotam UG, 727 oculere R, 728 magni a,
731 parantem m, 732 iuvant GC, iuvat g c. rell.
717 sqq. Auster pro aer Schrad. Frustra et Bentl. exempla afferunt, quibus non
haec cum Caesare conciliare (III. 26) stu- opus est.
dent. Cf. supra 414. Secundum Lucanum
navigant borea impellente, sed eo flante 729 Quam Heinsius, quo non opus; quocl
portum tenere non possunt Nymphaeum, (- i^ „quapropter nolles, (hoc) erat uxor").
apertum meridiem versus; igitur cum Eleganter idem 730 „mundus erant Roma-
frustra laborassent, sub ortum nanciscun- i^aque fata". Sub iciu frequens Senecae, ut
tur prosperum austrum. Succiimbens (721) observat Hosius RM. 1893 p. 391.
aliquandoplacuitCortio, sine causa. Sednon
concoquo: „undas portum fecerat", nam _„, ^,
undae portus esse non possunt; nucla (720) ^^^ ^"^^'^^ ^°^^^"«' "^^^i"« "^''^^ ^"^^
dicunturomninoea, quaesuointegumento i^«^«"<em (sic mens parat verba!) quod
cassa sunt, undae nullum habent; littora, Martmi-Laguna commendat, sed mens pa-
terrae nudae, arboribus privatae sunt, ^''^'' '• ^" consilium fixum; „verba desti-
nucla corpora non vestita sunt, et sic *"""* mentem" magis e more poetarum
porro. Undas in fine versus corruptum. ^^ ®*^ 'i"^' ^"°^ ^^^^^ ^^rba invenire non
Substitutum puto pro oras- hoc solura Potest. „Ventura trahere" i. q. incurabentia
aptum vocabulumtexpositumboreaelittus. ^^i^erre. Insolens tamon. Res enim extrin-
cum aquilones cessis.sent austro iam "ecus oblatas et extra potestatem nostram
pacatum ^'^^^ "°" trahimus. JMum trahenti'? Mora
trahebat (post se , adducebat) venturas
724 Deponere Heinsius, ut plas semel calamitates, ut crcpuscula noctem trahunt
Lucanus de fufa statione .s. custodia. (Ovid.), alia. Hor. C. IIL 5. 15: „exemplo
Seponere ad occultum respicit, cf. occulere trahenti (nach sich ziehen, nam sic h-gen-
727. iJewo^a (72.5) quoderatLes^^o.seligebatur, dum puto) perniciem voniens in aevuni".
melius quam remotam, probatum Grotio Verg. G. IV. 392: „quae mox ventura tra-
et nunc Hosio JJ. 1893 p. 345. Oudend. hantur" i. e. deinceps sequantur.
220 M. AXXAEI LUCAXI
Indulgere morae, et tempus subducere fatis.
Nocte sub extrema, pulso torpore quietis,
Dum fovet amplexu gravidum Cornelia curis 735
Pectus et aversi petit oscula grata mariti,
Humentis mirata genas, percussaque caeco
Volnere, non audet flentem deprendere Magnum.
IUe gemens: „non nunc vita mihi dulcior, inquit,
Cum taedet vitae, laeto sed tempore, coniunx, no
Venit maesta dies, et quam nimiumque parumque
Distulimus ; iam totus adest in proelia Caesar.
Cedendum est bellis; quorum tibi tuta latebra
Lesbos erit. Desiste preces temptare, negavi
lam mihi; non longos a me patiere recessus: 745
Praecipites aderunt casus, properante ruina
Summa cadunt. Satis est audisse pericula Magni,
Meque tuus decepit amor, civilia bella
Si spectare potes. lam me, iam Marte parato,
Securos cepisse pudet cum coniuge somnos, 750
Eque tuo, miserum quatiunt cum classica mundum,
Surrexisse sinu. Vereor civilibus armis
Pompeium nuUo tristem committere damno.
733 [et] MTA, 738 dephendere M, 739 non nunc vita VUMAg, non vita raihi nunc
G, 740 quam g, sub Vi. taedit Mi, lecto A, leto a cum relL, 741 et quam — distulimus
1. Prisc. II. 70. 2 et 76. 12 H, 742 iam - Caesar 1. scholia det. Web. VI. 1, 747 audire
a c, 748 uosque U (s. s, : me), 749 morte parata U, nam me vnk/o, iam me MAT,
750 piget V, 751 quat. mis. (hoc ord.) OTR, quatient AM. quatiunt VTG, quaterent
Ua, quatium E, 753 pompeio Mi.
733 Et in MAT omissum inter e et t. cohaeret cum superioribus: „tibi satis est
audisse proelia, et odissem te, si deside-
739 Oudendorp. ordinem codicum durissi- rares adspectum".
mimi iudicans dedit „vita non nunc" et
sic vulgo; aliter iudicasset si nwwc cum 749 Vulgo ,ymm me": ,.Equidemnontuam
emphasi pronuntiasset. Vita nunc ei vilis. praesentiam bella gerens desidero. nam
iam nunc pudet me te habuisse mecum".
741 „Ximium respectu veruw,parum ^^-^am me = me quidem (i^rs ^ihv oCr) cf. 612
respectu amoris". Weise. Cortius :/m-,u-- ^^ ^^^^.^^^^ j^.^^.^ piadda et frigida ratio
mum „ut magis magisque et simm.' Itaque j^ ^^^j ^re emphaticum iam recepi:
amplius differendum erat? Nimium distu- .^^ ^^^^^ marteiamparato.pudetme.rell.
lerant et propterea nunc properandum;
confligendi opportunitas iam transiit. '^Sl „Miserum qu." hoc ord. Grotius et
secuti. Quatienf idem, quatiunt Oudend.,
743 Latebrae Hemsms. gg^^^,^ p^ praesenti tempore loquitur:
746 ,Cum summa cadunt, celer est lapsus". pudet me cepisse (nunc) et (nunc), cum
Logicum moraentum est in prop. ruina. mundus quatitur, surrexisse. lam nunc
748 Me tuus heu Heins., teque tuus Schrad., peccavit ille.
Hosius. Sententia: „nimis te amavi, si cru- 753 MuUo Burmannus, „sollicitum magna
delis es". „Amore tui deceptus sum, si cura de uxore et distractum". Minusrecte-
proelia civilia potes spectare". Arcte lioc Schol. iu V: „vellem me laesum aliquo
PHARS. LiB. V. 733—773. 221
Tutior interea populis, et tutior omni
Rege late, positamque procul fortuna mariti 755
Non tota te mole premat. Si numina nostras
Inpulerint acies, maneat pars optima nostri;
Sitque mihi, si fata premant victorque cruentus,
Quo fugisse velim". Vix tantum infirma dolorem
Cepit, et adtonito cessere e pectore sensus. 760
Tandem vix maestas potuit proferre querellas:
„Nil mihi de fatis thalami superisque relictum est,
Magne, queri; nostros non rumpit funus amores,
Nec diri fax summa rogi, sed sorte frequenti
Plebeiaque nimis careo dimissa marito. 765
Hostis ad adventum rumpamus foedera tedae,
Placemus socerum. Sic est tibi cognita, Magne,
Nostra fldes? credisne aliquid mihi tutius esse,
Quam tibi? non olim casu pendemus ab uno?
Fulminibus me, saeve, iubes tantaeque ruinae 77o
Absentem praestare caput? secura videtur
Sors tibi, cum facias etiamnunc vota, perisse?
Ut nolim servire malis, sed morte parata
754 timor (s. s. ut) T, 755 positaque R, 756 tutag, 756, 759,757, 758 hoc ord. T, 757 op-
tima magui Ac, 758 preraent YUimG, premant U (corr.) MA, cruentis A, 759 velint
AB, velim ac. rell.. 760 cesserunt pectore AG, 761 tandem ut VUM, vix VRmG, vox
UMA, perferre UViMART, 763 amoris Mi, rumpet RM, 764 forte T, frequenti U,
765 plebfa (sic) U, demissa MAR, 769 non M, non VUAB, nos T, 770 fluminibus M,
771 praebere Ma, 772 etiamnum M, etiamnunc m, mors g, 773 sorte G, morte g c. rell.
damno, ut sic tristis ad bella descenderem". usurpatum Lucano. Sequentia usque ad
Grotium sequitur in interpretationo Ben- socerum (767) iiabent non minus acerbam
tleius his verbis usus: „ut fortuna homi- ironiam,
numque invidiam placem, hoc me infor- ^gg credisne", rell.| aliquid esse, quod
tunio macto, quod te caream". ^.^^ ^^^.^^ ^.^ ^^^^ ^.^,.^ i ^^ ^^ q^^ ^g^
757 Maneas Heinsius. te diligens minus periculi incurram, quam
758 „Fata sinant" BenU. nimirum quod ^u. Oratio affectus plena, qua respondetur
premat legitur v. 756. ^^ '^^* "^^^^^^ ^"^"^ I ^'^^® ^^^®"' ^^^^ =
dudum, cf. Haskins ad H, 230, Senecae
759 Firma Bentl.; melius vulgata cum quoque usurpatum. Non pro nonne.
proximis convenit.
770 Ahsentem a te divolsam, cum quo ego
761 LooMc/ias pro (7wereZias e tribus deteri- ., ,. r., , _.,
„-;k„^ d^.,*i II A 17 o.o TA .. «um unita, quo acerbior fit calamitas.
oribas Bentl. coil, Aen. V. 843. Idem et
Cortius ut omittunt, F?x, reiectum ab • 772 Pmsseimproprie ut: perii! i. q. despe-
Oudendorpio iidera restituerunt. „Vox — rasse. Cura tu etiam nunc vota facias, me
potuit perferre q," Ho.sius. iam despondisse. iam vota abiecisse tan-
764 „Nec5erf fax" Heinsius,- Acerbe: non ^"^«^ '^ transacta. Melius forta.sse Grono-
incuso deos. sed raaritura, qui divortiura ^»""^ ^^P- ^«^*") /"^/«^ de generali persona
meditatur. PietezMs i, q. vulgaris, nam plobs interpretatur: peri.sse aliquem dum vota
sane non saepius mittebat uxores quara ^^(^i^t s. speret.
nobilita.s; plehs et pro populo et pro vulgo 773 „Saperare (= suporesse) malis" Ben-
222 M. ANNAEI LUCANI
Te sequar ad manes, feriat dum maesta remotas
Fama procul terras, vivam tibi nempe superstes? 775
Adde, quod adsuescis fatis, tantumque dolorem
Crudelis me ferre doces. Ignosce fatenti:
Posse pati, timeo. Quodsi sunt vota, deisque
Audior, eventus rerum sciet ultima coniunx.
Sollicitam rupes, iam te victore, tenebunt; 780
Et puppim, quae fata feret tam laeta, timebo.
Nec solvent audita metus mihi prospera belli,
Cum vacuis proiecta locis a Caesare possim
Vel fugiente capi. Notescent littora clari
Nominis exilio, positaque ibi coniuge Magni, 785
Quis Mitylenaeas poterit nescire latebras?
Hoc precor extremum, si nil tibi victa relinquent
Tutius arma fuga, cum te commiseris undis,
Quolibet infaustam potius deflecte carinam,
Littoribus quaerere meis". Sic fata, relictis 790
Exiluit stratis amens, tormentaque nulla
Volt dififerre mora. Non maesti pectora Magni
Sustinet amplexu dulci, non colla tenere,
Extremusque perit tam longi fructus amoris.
774 meta Ui. 776 adde — falis 1. Prisc. 394. 24 H. suescis (ad s. s. m. 2) M, suescis
(ad similiter s. s. m. 1) A, assuescis U. 778 pati meo T, 779 eventus — coniunx 1. Acro
epod. 1. 15, ventus ABi, ficiet M, belli Acro, sic et E, 780 me (pro: iam) b, 781 puppem
V, fata in U s. s., ferent a, ferat AB, iam U, tam M, tenebo Mi, 782 bella OR, belli a,
784 notescent — exilio (786) 1. Prisc. 398. 1 H, 785 hic coniuge VU, ibi M, exilio M,
positaque A (op s. s.). 786 mitileneas M. miteleneas AR, mitilenas T, 791 exiluit UM,
792 mora in A s. s., 793 teneri MiABi, 794 fluctus Ai, iam g.
tleius, peius quam vulgata: non vult an- cogitatio, nec terribilis tua mors", posse
cilla esse adversae fortunae nec servili paH timto „metuo ne post tuum obitum
modo plagas eius excipere. Malis neutrum possim durare s. vivere. Ovid. Met. X. 25
est. Sapiens babet perfugium rei adversae Orpheus: „posse pati (mortua Eurydica)
in morte: mortem in promptu liabens ma- volui". Cf. Bentl. et supra ad 813.
ritum secutura erat. „Tamen, inquit, tam ^_^ ^. , ^ „ .^ ^
diu saltem [certe] superero, donec nuntius /'^ "f ^ l^^^ ^'^^^ P^^P^^^* ?^^f " ^,f ^
cladis ad me pervenerit». grotius. Apodosis ad sentenuam, sed non probabi iter. Voia
incipit a feriat, vel potius „feriat - terras" f ^°^- ^ ^^^^^^^^ ".^^ ^^°<^ °P^^ " ^'^^^^^'
praeparant apodosin. Nempe est alienam ^^^'^- "^^."^ (Post tiMEO) si sunt vota deis-
opinionem h. 1. Pompeii tanquam absur- ^"^! ^^^^f ' -^^f f "^ vota" i. q. mihi
dam reiicientis. contingunt, conceduiitur.
^„„ , , ^ , . 782 5eZ?« iam editio princ, praeteratan-
r76 Adsuesco Guyetus sme causa. Trans- ^^^ deteriores
itiva composita a suesco minime dubia
sunt. Verg. A. VI. 832, Hor. Sat. H. 2. 109, ^^^ Relinquunt c. aliquot deter. Cortius.
I. 4. 105, Prisc. supra laud. Plura Oudend. 794 „Extremus fructus tam longi amoris"
et Burm. ,,Adsuesci fatis" inepte vir doctus fructus in his verbale est: non fruebantur
ap. Cort.', Gronovius (?) ap. Cort.^ „Facis, alter altero, extremus congressus corrup-
inquit, ut mihi familiaris sit tui interitus tus est.
PHARS. LIB. V. 774 — 811. 223
Praecipitantque suos luctus, [neuterque recedens 795
Sustinuit dixisse vale] [vitamque per omnem
Nulla fuit tam maesta dies. Nam cetera damna
Durata iam mente malis firmaque tulerunt.]
Labitur infelix, manibusque excepta suorum
Fertur ad aequoreas, ac se prosternit, harenas, 800
Littoraque ipsa tenet, tandemque inlata carinae est.
Non sic infelix patriam portusque reliquit
Hesperios, saevi premerent cum Caesaris arma.
Fida comes l^agni vadis duce sola relicto,
Pompeiumque fugisl Quae nox tibi proxima venit, 805
Insomnis! Viduo tum primum frigida lecto
Atque insueta quies uni, nudumque marito
Non haerente latus. Somno quam saepe gravata
Deceptis vacuum manibus complexa cubile
Atque obiita fugae quaesisti nocte maritum! 8io
Nam, flamma quamvis tactas urente medullas,
795 praecipitatque E, neuterque recedens — vale (796) u in marg., mam. 2, ab 2m;om.
UMABE, 796 suo loco et iterum in fine pag. R, 797, 798 i. Prisc. 397. 16 H. Adsunt in codd..
798 firmataque g, 800 1. Aldlrelmus p. 238. 18 G, ac se proiecit in uudas Aldh., 801 carina
est UA, 802relin(iuit A, 803 tremerent g, fugerent g(2 variae l.), 804 vadis G, vaditg
c. relL, 805 fugis G-, fugit g c. rell., tibi UMG, sibi VgA, 806 dum U. 808 gravata e V, qu m
809cubileest 0 vulgo, 810 om. M, quaesivitO vulgo, 811 tectas VUTGraABE, tacitasuivf
(dub. an tactas), urgente U Schol. Voss., tacta surgente R, quaravis flamma. hocord. AG.
795 PraecipVant praecipiunt. maturant datam. Vulgo erat 804 vadi\ 805 fugit, sihi,
cf. VII. 51, II. 105. - V. 795H 796a propter 809 est, 810 quaesivif. In his nulla maior
codd. suspecti sunt. 797b et 798 (nam — ^it?e- rautatio est, nisi quaesisti, sed exstitisse
runt) propter se ip.sos. Lucanus potest puto ex quaesivisti, iibrariis notiore for-
tumere sed non tam frigide docere. Nec ma. Atque haec omnia suspensa sunt ex
rfura mente Cornelia reliqua tulit. Neclonga uno clavo (fibi) et grata eruntsensus poetici
vita, qua testimonia suae „duritiae" darent, non expertibus. — „Quae nox ibi" Dorvillius
manebat eos. Contra verba: „neuterque (in Lesbo). V. 806 insomni Heinsius.
recedens | sustinuit dixisse vale" per se , -r, ^ • •
non sunt Lucano indigna. Suspecti mihi 809 Vacuo cubili Burm. Omisi esf, quo
sunt versus omnes 795-798. Locum lace- ^etento afque friget.
rura in libro poetae relictura duae raanus gn Tacitas probat Heinsius, Advers.
imperitae suppleverunt, quarum alteri suc- p. 53^ Hosius J. J., 1893 p. 315. TectasGxon.
cessit fraus. Nam fidem apud librarios coll. v. 255 „pectore tecto". Tactas defendi
invenit. Mnem. XIX p. 28iungens: „quamvis(quan-
799 „Labitur exanirrd^\ Bentl.quod v.802 tumvis) tactas." Romotis locis ubi pectus
ivfelix eadcm versus sede recurrit. cum tacitus iungitur, qui nilnl probant
restant Prudentius c. Symmachum I. 533
800 Ad ordinem verborum insolentem . et Petronius 119. 54: „tabes tacitisconcepta
cf. ni. 678, VIIL 343, CatuUus 66. 18. Hic medullis". Est hoc aptum de clam aut
se Heinsius. sensim prorepente amore et relinquendum
805 Sibi .soloecum non tenuissent multi 1'etronio cura ipsius „curis latrantibus"(v.
editores, nisi«6taliasmutationestraxisset; 55, ego malleru lacerantibus); de amore
.sed in tibi, bonoriim cod. lectione, evasit coniugali et diu confirmato h.l. nonaptum
feliciter indicium verae lectionis, quam videtur. Ante Oudend. edebatur urgente.
reciperu ausus sum, a Bentleio commen- Multa oxempla urtndi habot Heina. Ov.
224 M. ANNAEI LUCANI PHARS. LIB. V. 812 — 815.
Non iuvat in toto corpus iactare cubili,
Servatur pars ima tori. Caruisse timebat
Pompeio; sed non superi tam laeta parabant.
Instabat, miserae Magnum quae redderet hora. 8i5
813 illa (pro ima) 0 vulgo, 815 restabat c.
Am, I. 2. 17. Urgere habet molesti adiunc- proposuit Burmannus, una Schraderus. re-
tam notionem cf. Tib. II. 1, 79: „ahmiseri. ceptum neutrum est. Illis et imis confusa
quos hic graviter deus urget! at ille | felix cf. Heins. ad Metam. IX. 663.
cui placidus leniter afflat amor".
814 Tam laeta] ut iam tum in perpetuum
813 „Retinet sibi imam partem, reliquam careret viro. Sed amariora ei dii parabant ,
tanquam iamiam redituro destinabat con- ut victum reciperet virum. Melius fuisset
iugi". Vulgatum ille nemo explicavit; ima mortuum.
E
5
L
1:
B
o
X h
^3
O
o
-15
04
224 M. ANNAEI LUCANI PHAKS. LIB. V. 812 — 815.
Non iuvat in toto corpus iactare cubili,
Servatur pars ima tori. Caruisse timebat
Pompeio; sed non superi tam laeta parabant.
Instabat, miserae Magnum quae redderet hora. 8i5
813 illa (pro iyna) 0 vulgo, 815 restabat c.
Am. I. 2. 17. Urgere habet molesti adiunc- proposuit Burmannus, una Schraderus. re-
tam notionem cf. Tib. II. 1. 79: „ahmiseri, ceptum neutrum est. Illis et imis confusa
quos hic graviter deus urget 1 at ille | felix cf. Heins. ad Metam. IX. 663.
cui placidus leniter afflat amor".
814 Ta7n laeta] ut iam tum in perpetuum
813 „Iletinet sibi imam partem, reliquam careret viro. Sed amariora ei diiparabant,
tanquam iamiam redituro destinabat con- ut victurn reciperet virum. Melius fuisset
iugi". Vulgatum ille nemo explicavit; ima mortuum.
c iJ C ^ t3 -g^ 3
^ f-, vo i-> <;x, ij ^/1
3 'i •'
H
"^ c c
^ 2 3
l l E
i U
? o o
c c
u
1 .'l^ '"t ^
^ ,, >- r.
tf .:? c " P r 5:
^ c i^
3 i; s;
c ^ X
2 '^ o
^ k '^-
t Le
^^ 3
^ c P
t ^ e*^ ^i 1.4
h ^ ^. J c ^ -5 '6
f ^ t ^"5 -S £ 1.
■tAcrP^<'^ R
^
\
m m i
IV 011
%i'
PLEASE DO h
CARDS OR SLIPS F
UNIVERSITY OF 7
SEEI
PRESKi
S£k
dateAh^-
I'
m
I
401
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11